Հայ տեղեկատուութեան ժամանակակից խնդիրները*

ԱՐՏԱՇԷՍ ՇԱՀՊԱԶԵԱՆ

Նորութիւն յայտնած չեմ լինի, եթէ ասեմ, որ մամուլը իրականութեան արտացոլանքն է`  իր ուրոյն արտայայտչամիջոցներով: Այս իմաստով Հայաստանի անկախացումից ի վեր,  մօտաւորապէս 25 տարիներ մեր տեղեկատուական դաշտը արտայայտել է հայ իրականութեան այն բոլոր ելեւէջներն ու հակասութիւնները, որ բնորոշ են եղել  մեր ընդհանուր կեանքին:

Մեր այս լսարանը նկատի ունենալով` կ՛ուզեմ ընդհանուր եւ սեղմ կերպով անդրադառնալ Հայրենիք-Սփիւռք բեմի վրայ համապատասխան զարգացումներին, առնչութիւններին ու փոխյարաբերութիւններին` առկայ խնդիրներին եւ անհրաժեշտ անելիքների հարցին:

Հայաստանի անկախացման եւ նոր պետականութեան ձեւաւորման առաջին շրջանի յուզական ու խանդավառ տրամադրութիւններին դժբախտաբար չհետեւեց հայրենիքի ու սփիւռքի  փոխճանաչման եւ կամրջման իրական ու ծրագրուած գործընթացը: Մամուլի հայելու մէջ ժամանակը  դիտարկելու դէպքում, կարելի է տեսնել, որ աւել կամ պակաս չափով համահայկական կուսակցութիւնները փորձեցին հայութեան մէկ հատուածի առօրեան ու խնդիրները հասցնել միւս հատուածին, դարձնել նրանց ամէնօրեայ մտահոգութիւնների մէկ բաժինը: Կարելի է արձանագրել, որ այսպէս մենք անցկացրեցինք մեր անկախութեան առաջին տասնամեակը: Երկու հազարականների  երկրորդ տասնամեակի սկզբից դանդաղ-դանդաղ փոխյարաբերութիւններն ու փոխշփումները զարգացան: Եւս մէկ լայն քայլ  կատարուեց  սիրիական տագնապի ժամանակ` հայութեան վտանգուած  հատուածի ճակատագրի նկատմամբ ընդհանուր մտահոգութեան մղումով:

Սա թերեւս այն պահն էր, որ նոյն տեղեկատուական հայելու մէջ արտայայտուեց  միասնաբար   գործելու, նոյն նպատակի համար նոյն մեխին խփելու աւելի խոր գիտակցումը:

Առանց անշուշտ անտեսելու, որ տարիներ շարունակ արցախեան իրադարձութիւնները,  Հայաստանի դիմագրաւած ներքին ու արտաքին տագնապները գրաւել են սփիւռքեան տեղեկատուական միջոցների առաջին էջերի զգալի տարածքը, ինչպէս որ ընտրութիւնները, Հայ Դատի ուղղութեամբ տարուող աշխատանքները, նոյն Արցախի ուղղութեամբ ծաւալուած լոպիիստական ջանքերը եւ համազգային կարեւորութեան միւս խնդիրները  մշտապէս տեղ են գտել հայաստանեան լրատուամիջոցներում:

Այսօր արդէն գոյութիւն ունի մէկ իրողութիւն, որ  տեղեկատուական միջոցների ամէնժամեայ իրազեկման շնորհիւ` հայութեան երկու հաւաքականութիւնները մեծապէս ապրում են  մէկ-մէկու եւ ընդհանուր հոգսերով:

Չեմ կարծում, իմ չափազանցուած ընկալումն է այն տպաւորութիւնը, որ հայկական թերթերը,  հեռուստակայանները, ելեկտրոնային լրատուամիջոցները  ամէն օր մեզ խորասուզելով  մէկ համընդհանուր  իրականութեան մէջ` մեծ ներդրում են ունենում  ազգի միասնականացման երկար ճանապարհը թիզ-թիզ կարճելու գործում:

Արձանագրելով  դրական  զարգացումը` չի կարելի չտեսնել նաեւ այն թերացումներն ու բացթողումները, որոնք  խանգարում  ու խոչընդոտում են ցանկալի  արդիւնքների հասնելուն:

Հիմնական խոչընդոտը այս հարցում, կարծում եմ,  ընդհանուր համակարգումի բացակայութիւնն է: Այո՛, այն, ինչ տեղի է ունենում,  կատարւում է աւելի շատ ինքնաբուխ կերպով` իւրաքանչիւր միաւորի պատկերացումներին եւ ճաշակին համապատասխան: Եւ աւելի՛ն. մրցակցութեան երեւոյթը, որ յատուկ է նաեւ տեղեկատուական դաշտին, երբեմն  յանգեցնում է ազգային իմաստով անցանկալի, եթէ չասենք` վտանգաւոր դրսեւորումների:

Առարկայական լինելու համար խօսեմ օրինակներով: Սիրիայում ռումբի պէս պայթած իրադարձութիւնները  սկզբնական շրջանում իրական խառնաշփոթ ստեղծեցին տեղեկատուական դաշտում: Ասւում ու գրւում էին բաներ, որոնք յաճախ հաւաստի չէին, քաղուած էին պատահական կամ կասկածելի աղբիւրներից եւ երբեմն նաեւ չգիտակցուած վտանգներ էին պարունակում: Յիշենք` ինչպէ՛ս համընդհանուր քննարկման առարկայ էր դարձել սիրիահայութեանը շտապ արտագաղթեցնելու հարցը, ինչպիսի՛ տեղեկութիւններ ու գնահատականներ էին հրապարակ գալիս ծայր առած հակամարտութեան մէջ սիրիահայութեան կողմնորոշումների, կամ  առանձին, յաճախ շինծու, միջադէպերի մասին:

Խառնաշփոթ իրավիճակը, որ յղի էր թէ՛ ներազգային եւ թէ՛ արտաքին հետեւանքներով, յաղթահարուեց, երբ Բերիոյ թեմը  նշանակեց Մամլոյ պատասխանատու եւ տեղեկատուութիւնը սկսեց հոսել մէկ աղբիւրից: Ու թէեւ Հալէպի կողքին Քեսապի դէպքերն էլ ժամանակ առ ժամանակ անիրատեսական, աւելի շուտ յուզական պոռթկումների առիթ են դառնում, սակայն այս հարցում կարծես թէ կայ չվտանգելու, տեղեկատուական միջոցի շահը  ազգային շահին ստորադասելու  ընդհանուր գիտակցումը:

Այս գիտակցումը պէտք է լինի ընդհանրապէս եւ բոլոր նմանօրինակ պարագաներում, երբ մեծ շռայլութիւն է աւելորդ նախաձեռնողականութիւնը կամ աւելի հայրենասէր ու մտահոգ երեւալու ցանկութիւնը:

Լրագրողը պէտք է յստակ տարբերի, թէ ո՛րն է  իր խօսքի թիրախը` ներքաղաքական կեա՞նքը, ներազգային ու ներհամայնքային հասարակական եւ այլ երեւոյթնե՞րը, թէ՞ դրանց  խորապատկերին եղած շատ աւելի մեծ արժէք:

Խօսեմ այլ օրինակի վրայ:

Արցախը մեզ համար չաւարտուած պատերազմի ասպարէզ է: Այդ ամէնօրեայ պատերազմը տարւում է դիւանագիտական, քաղաքական եւ ռազմական ու նաեւ տեղեկատուութեան ոլորտներում:

Որոշակի  մասնագիտացած խմբերի մշտատեւ կռուի ձեւն է տեղեկատուութիւնների ու ապատեղեկատուութիւնների տարածումը: Եւ այս նպատակով օգտագործւում են միջազգային ամպիոններից մինչեւ ընկերային ցանցերի էջերը: Քիչ չեն դէպքերը, երբ անյայտ կամ կասկածելի աղբիւրից ի յայտ եկած տեղեկութիւնը առանց լրացուցիչ ստուգման արտատպւում է հայկական որեւէ լրատուամիջոցի էջում: Մէկի սայթաքելը կարծես հիմք է ստեղծում ուրիշների համար, որ կրկնեն նոյն սխալը` յանկարծ ետ չմնալու մտավախութեամբ: Երբ ի վերջոյ պաշտօնական կամ այլ աղբիւրների ճանապարհով հետեւում է լուրի հերքումն ու սրբագրումը տեղեկատուութեան նետը հասցրած է լինում նպատակակէտեր խոցել: Սա մի որոգայթ է, որ տարիներ շարունակ կարողանում է իր  ծուղակը գցել մեր տարբեր լրատուամիջոցների:

Կամ ինչքան կրքեր են բորբոքուել, երբ, օրինակ, հերթական բանակցութիւններից յետոյ ազրպէյճանական, անգամ պաշտօնական աղբիւրները հանդէս են եկել տեղի ունեցածի  իւրովի մեկնաբանութեամբ: Մինչ հայկական կողմից հնչած հերքումներն ու սեփական մեկնաբանութեամբ հանդէս գալը տեղեկատուական-վերլուծական դաշտով փոթորիկ է անցնում` հետեւանքներ թողնելով մարդկանց ուղեղներում:

Անդրադառնալով վերն ակնարկուածին` ցաւով պիտի նշել, որ հայկական պաշտօնական քարոզչութիւնը  գրեթէ մշտապէս գտնւում է արձագանգողի դերում, յաճախ այնքան ուշանալով, որ կեղծիքը հասցնում է իր աւերը գործել: Այստեղ մենք լուրջ խնդիր ունենք ի հարկէ, մանաւանդ որ, երբ խօսում ենք ազգային կարեւորագոյն հիմնահարցերի քարոզչութեան համակարգման եւ ուղղորդման մասին, ապա առաջին հերթին, այդ բանն ակնկալում ենք հէնց  պետական օղակներից:

Մշտապէս յիշելով անշուշտ որոշակի հրապարակման համար իւրաքանչիւր քարոզչամիջոցի անհատական  պատասխանատուութեան մասին:

Այո, շատ մեծ պատասխանատուութիւն է լինել հասարակական լսափող: Խօսքի հետեւանքը յաճախ կարող է անմիջական եւ արագ չլինել, բայց` ժամանակի ընթացքում ունենալ իր շօշափելի հետեւանքները:

Մեր բոլորի հայրենիք Հայաստանի Հանրապետութիւնում այսօր գոյութիւն ունեն բազում հիմնահարցեր` աղքատութիւն, անարդարութիւն, փտածութիւն եւ այդ ամէնին հետեւանք` մեծածաւալ արտագաղթ: Այս ամէնով հանդերձ, կարծում եմ, որ թէ՛ հայաստանեան եւ թէ՛ Սփիւռքի շատ լրատուամիջոցներ անցնող զոյգ տասնամեակի  ընթացքում, շատ պարագաներում, զգուշ չեղան այնքան, որ նկատէին, թէ իրենց քննադատութեան հարուածը ի՛նչ նշանակէտեր, ի՛նչ թիրախներ է խոցում: Յաճախ իշխանութեան քննադատութիւնը վերածուեց պետութեան, անկախութեան, կուսակցական ու ժողովրդավարական նոր համակարգի քննադատութեան: Դժուար է անշուշտ երկուսի միջեւ եղած այդ նուրբ սահմանագիծը գծել, սակայն փաստ է միւս կողմից, որ հայրենիքում թէ սփիւռքում իշխանութիւններից հիասթափութիւնը շատ դէպքերում վերաճել է հիասթափութեան երկրից, նպաստելով մէկ կողմից արտագաղթին, միւս կողմից` օտարումը  հայրենիքից: Անյուսութեան, հեռանկարի ժխտման, չափազանցուած գնահատումների  պատճառով է, որ  այսօրուայ Հայաստանի երիտասարդութեան մօտ կէսը հայրենիքում ապագայ չի տեսնում եւ պատրաստ է արտագաղթելու:

Ուզում եմ նշել, որ ներքաղաքական փոխյարաբերութիւնների սրման հետ, Հայաստանում  քաղաքական ուժերը եւ առաջին հերթին իշխանութիւնը կարեւորեցին քարոզչամիջոցների հնարաւորութիւնները: Այդ ժամանակներից աճեց տեղեկատուական դաշտի վրայ ճնշումը, եւ ժամանակի ընթացքում լրատուամիջոցները քաղաքական մեկնաբանի դերից վերաճեցին քաղաքական դերակատարի: Ցեխարձակումը, ապատեղեկատուութեան տարածումը, կեղծուած եւ յօրինուած լուրերի սփռումը դարձան սովորական երեւոյթ, որն, ի դէպ, յատուկ էր նաեւ ընդդիմադիր դաշտի մի շարք լրատուամիջոցների: Մի փոքր ետ նայելով` կարող ենք բազմաթիւ դէպքեր յիշել, երբ գրուել է, օրինակ, որ ողջ երկիրը ոտքի է կանգնել, իշխանութիւնը ճգնաժամի մէջ կապել է  ճամպրուկները եւ պատրաստւում է փախուստի: Իրականում ասուածը եղել է վիճակը բորբոքելու քարոզչական հնարք, որի ջրապտոյտի մէջ յաճախ յայտնուել են եւ սփիւռքեան լրատուամիջոցները: Ոմանք ամբողջովին վարակուել են այդ տրամադրութեամբ` համոզուած լինելով, որ ուր որ է Հայաստանում իշխանափոխութիւն է տեղի ունենալու: Միաժամանակ արտառոց ու անհասկանալի է դիտուել այն ուժերի կեցուածքը, որոնք, ըստ տպաւորութեան, կարծես թէ կողք են քաշուել եւ չեն մասնակցում մեծ փոփոխութիւնների գործընթացին: Անցել է  որոշ ժամանակ եւ պարզ է դարձել, որ իրադարձութիւնների իրական  պատկերը հեռու է եղել  հրամցուածից: Տեղեկատուական միջոցները չստուգուած եւ խորքային կերպով չվերլուծուած տուեալների վրայ յենուելով` յայտնուել են մոլորութեան մէջ, համապատասխանօրէն մոլորեցնելով  իրենց ընթերցողին: Ետ նայելով` կարելի է յիշել նաեւ բազմաթիւ դէպքեր, երբ այսինչ կուսակցութեանը դաշինքի մէջ են մտցրել, միւսի համար թղթի վրայ պաշտօններ են բաժանել եւ այլն, ի հարկէ միշտ վկայակոչելով «սեփական հաւաստի աղբիւրները»: Որոշ ժամանակից «հաւաստի տեղեկութիւնները» յօդս են ցնդել օճառի պղպջակի պէս: Այնինչ մոլորեցուած հազարաւորների շրջանում այս ապատեղեկատուութիւնը անհրաժեշտ պահին գործել է նեղ շահերի դիտանկիւնից ակնկալուող ազդեցութիւնը:

Հետեւութիւնն այն է, որ հայասատանեան իրադարձութիւնների մեկնաբանութեան հարցում, նոյնպէս, յատկապէս արտերկրի տեղեկատուական դաշտի պատասխանատուները, պէտք է կարողանան կողմնորոշուել ոչ թէ թռուցիկ տպաւորութիւններով, այս կամ այն լրատուամիջոցի տեղեկութիւններով, այլ փաստերի բազմակի համադրմամբ եւ ճշգրտմամբ:

Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին անհրաժեշտ է, որ համահայկական տեղեկատուական դաշտը մօտենայ մէկ ասելիքով, ճշտուած շեշտադրումներով,  բոլորի աշխատանքների համադրումով: Անհրաժեշտ է նախապէս ծրագրել անելիքը` կատարելով դերաբաշխում, այդ թւում` օտար լրատուամիջոցների եւ օտար քաղաքական, մտաւորական, հասարակական շրջանակների հետ աշխատանքների առումով: Անհրաժեշտ է յստակ եւ մէկ մարտավարութիւն ունենալ թուրքական քաղաքական-քարոզչական սադրանքներին արձագանգելու համար,  որպէսզի ակամայ չյայտնուենք նրանց լարած ծուղակներում: Նոյն մտահոգութիւնը փոխանցենք անհատական նախաձեռնութիւն հանդէս բերող  զանազան շրջանակներին ու հատուածներին եւ ողջ հայութեանը:

Այս կարեւոր գործն իրականացնելու համար գուցէ եւ անհրաժեշտ է ստեղծել 100-ամեակի քարոզչական մարմին:

Սիրելի՛ բարեկամներ, ես կարծում եմ, որ ինչպէս ողջ հայութիւնը, նոյնպէս եւ համահայկական տեղեկատուական դաշտը միասնաբար կարող է ներկայացնել հսկայական ներուժ` իր առաքելութեան մէջ լրջագոյն խնդիրներ լուծելու ունակութեամբ: Բայց դրա համար այսօրուայ փոխառնչութիւնները, Հայրենիք-Սփիւռք մասնաւոր գործակցութիւնները պէտք է վերածուեն  ծրագրուած կայուն համագործակցութեան:

Ասուածի մէկ ապացոյցը կարելի է դիտել Քեսապի դէպքերի առիթով միասնաբար բարձրացուած հսկայական ալեկոծութիւնը, որը, կարծում եմ, որոշակի դեր խաղաց թուրքական  նկրտումների զսպման, միջազգային ճնշման եւ ի արդիւնք ամէնի` Քեսապի  ազատագրման հարցում:

Նոր ժամանակները թելադրում են նորովի կազմակերպել աշխատանքները եւ բարձրացնել դրանց արդիւնաւէտութիւնը նոր մակարդակի վրայ:

 
* Արտասանուած` «Ազդակ»-ի մամլոյ 96-րդ լսարանին ընթացքին

«Ազդակ», Յունիս 30, 2015