Ժխտում՝ բառերի պատերազմի պայմաններում

 ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

«Ալիք Մեդիա»յի հարցազրոյցը` ամերիկաբնակ գիտնական, հայագէտ Վարդան Մատթէոսեանի հետ` «Հայոց ցեղասպանութեան անուանման քաղաքականութիւնը. լեզու, պատմութիւն եւ “Մեծ եղեռն”» անգլերէն աշխատութեան առթիւ։

-«Մեծ եղեռն» արտայայտութիւնը քննելու ձեր գործունէութիւնը տարիների պատմութիւն ունի. ի՞նչը մղեց դիմելու նման ուսումնասիրութեան:

-Հայոց ցեղասպանութեան հարցերը երբեւէ իմ հայագիտական գործունէութեան կիզակէտը չեն եղել (չհաշուած հազուադէպ անդրադարձները), թեմային դիմել եմ ակամայ: 2008-2009 թուականներին թուրք լիբերալ մտաւորականների` ներողութիւն խնդրելու նախաձեռնութեան տեքստում թուրքերէնով եւ այլ լեզուներով գրւում էր “Buyuk Felaket/Great Catastrophe”, իսկ հայերէն թարգմանութիւնը` «Մեծ եղեռն»: Ապա ԱՄՆ այդ ժամանակուայ նախագահ Բարաք Օբաման ապրիլի 24-ի տարեկան ելոյթում օգտագործում էր ուղղակի հայերէն «Մեծ եղեռն», որ խուսափի «ցեղասպանութիւն» բառից` չնայած այն ճանաչելու իր նախընտրական խոստմանը: Օբամայից առաջ «Մեծ եղեռն»-ն օգտագործել էր Հռոմի Յովհաննէս Պօղոս Բ. պապը, բոլորովին տարբեր համագրում (կոնտեքստ), որին հետեւել էին նրա յաջորդները` Բենեդիկտոս ԺԶ. եւ Ֆրանցիսկոս պապերը, իսկ ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Վ. Բուշը կիրառել էր դրա “Great Calamity” այսպէս ասած թարգմանութիւնը (Օբամայից յետոյ Դոնալդ Թրամփը լրիւ բանաքաղել է վերջինիս յայտարարութիւնների ոճն ու նոյնիսկ բառապաշարը):

Մեր աչքի առաջ տեղի էր ունենում խոշոր թիւրիմացութիւն, որին անհրաժեշտ էր անդրադառնալ քննական ակնոցով: Ոչ միայն հայերէն չիմացող հանրային դէմքերի անունից շահագործման էր ենթարկւում մեր լեզուն, այլ նաեւ հայերեն չիմացող (կամ իբր թէ իմացող) մեր նախանձախնդիր հայրենակիցներից շատերը սկսում էին լեզուաբանութեան դասեր տալ` հերքման ու արհամարհանքի ենթարկելով մի ամբողջ դար օգտագործուող հանրայայտ «Մեծ եղեռն» արտայայտութիւնը եւ դրա հետեւում գտնուող գաղափարների եւ իմաստների աշխարհը, որպէս թէ վերապրողների կողմից գործածուած ու 1945-ից յետոյ մեռած անուն, փառաբանելով իրենց միակ իմացած genocide բառի գործածութիւնը եւ խօսելով հայերէն բառարաններից` առանց բառարան բացելու: Այս խոշոր շփոթն արդէն առաջնորդել էր միֆաստեղծման. իրաւական հասկացութիւնը` ցեղասպանութիւն, դարձել էր անուանում, ծածկելով ու պատկերից համարեա թէ դուրս բերելով պատմական իրադարձութեան բուն անուանումը: Ի տարբերութիւն, ասենք, հրէական կամ ուկրայինական ցեղասպանութիւնների, որոնց «Շոա» եւ «Հոլոդոմոր» անուանումներն արդէն մտել են միջազգային բառապաշար, հայերի ցեղասպանութեան անունը դարձել է «Հայոց ցեղասպանութիւն», կարծելով, թէ դա կը նպաստի նրա ճանաչմանը: 

Իմ առօրեայ կեանքում եւ բնականաբար գիտական ու հրապարակախօսական գործունէութեան մէջ անհանդուրժելի եմ համարում խօսել առանց փաստի կամ որ նոյնն է` խեղաթիւրել փաստերը, եւ փաստարկել առանց կոնտեքստի: Այդ է պատճառը, որ ի վերջոյ մղուեցի կամայ-ակամայ մխրճուել այս թեմայի մէջ, առցանց գրառումներից անցում կատարելով անգլերէն երկարաշունչ` 11 մասանոց յօդուածաշարի (2012-2013թթ.): Յօդուածաշարի առաջին մասը երբ լոյս տեսաւ, արդէն որոշել էի ամբողջութիւնը թեթեւ վերամշակմամբ հրատարակել գրքի տեսքով: Սակայն, աշխատանքի ընթացքում նիւթերի ահռելի կուտակումը ինձ պարտադրեց «թեթեւ»ից անցնել հիմնովին վերաշարադրման, իսկ վերատեսութեան այդ աշխատանքը շարունակուեց նոյնիսկ գիրքը հրատարակութեան յանձնելուց յետոյ` 2020-ի վերջերին: Այդպէս հասցրեցի անդրադառնալ 2021-ի ապրիլին ԱՄՆ նախագահ Ջոյ Բայդենի կողմից Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման փաստին եւ «Մեծ եղեռն» բառակապակցութեան օգտագործման հարցերին:  

-Ի՞նչ ձեւով էք գրքում ներկայացրել տարիների այդ ուսումնասիրութիւնը:

-Առաջին բաժնի չորս գլուխներում ներկայացրել են «եղեռն» բառի ծագումնաբանութիւնը` հետազօտութեան ընթացքում օգտուելով հայերեն ինքնագիր եւ թարգմանական գրականութիւնից, բազմատեսակ բառարաններից եւ մամուլից, որտեղ հանդիպել եմ բազմաթիւ ուշագրաւ եւ քիչ ծանօթ մանրամասների: Յետեղեռնեան շրջանի քննարկմանն աւելացրել եմ «ցեղասպանութիւն» բառի, որի նախապատմութիւնը գնում է մինչեւ 1916, եւ նրա հոմանիշերի յիշատակման դէպքերը: Անշուշտ, այդ բոլորը կատարուել է պատմական ու գրական անհրաժեշտ հենքի օգտագործմամբ:

Գրքի երկրորդ բաժնի չորս գլուխներում անդրադարձել եւ վերլուծել եմ Վատիկանում, Թուրքիայում եւ Միացեալ Նահանգներում «մեծ եղեռն» բառակապակցութեան օգտագործման եւ շահագործման դէպքերը: Վերջին գլխում ներկայացրել եմ 1965 թուականին Ուրուգուայի խորհրդարանի կողմից վաւերացուած օրէնքի օրինակը: Այդ օրէնքը ճանաչում էր այդ տարուայ ապրիլի 24-ը որպէս հայ նահատակների օր առանց յիշատակելու ոչ «ցեղասպանութիւն» բառը եւ ոչ էլ Թուրքիան, եւ հակառակ դրան` մինչեւ օրս մեր կողմից ընդունւում է որպէս ցեղասպանութեան ճանաչման փաստ: Նոյն երեւոյթը կրկնուել է 2004-ին ընդունուած օրէնքում, որը հաստատել է այդ օրուայ մնայուն յիշատակումը, բայց ոչ մէկը չի համարձակուել Ուրուգուայի այդ օրէնքները համարել ցեղասպանութեան ոչ ճանաչման փաստ: Զուգահեռ եմ անցկացրել ԱՄՆ նախագահի կողմից շատ աւելի ուժեղ բառապաշարով (առանց անտեսելու դրանցում առկայ երկդիմի բովանդակութիւնը) որդեգրուած իրարայաջորդ յայտարարութիւնների հետ, որոնք նախորդների նման ընդունուել են սուիններով, երբ նրա կողմից «եղեռն» բառի գործածութիւնը, բնականաբար` առանց իսկական իմաստի գիտակցութեան, արդէն կարելի էր համոզիչ կերպով օգտագործել որպէս ցեղասպանութեան ճանաչման փաստ, եթէ կ'ուզէք` խաղաքարտ:     

-Ի՞նչ նշանակութիւն ունի ձեր այս ուսումնասիրութիւնը՝ հայկական ցեղասպանագիտութեան մեջ:

-Երբ սկսեցի խորանալ նիւթի մանրամասնութիւնների մէջ, անմիջապէս պարզ դարձաւ, որ անցողակի հատուկենտ ակնարկութիւններից բացի, այս թեմային նուիրուած որեւէ յատուկ ուսումնասիրութիւն չի եղել մինչեւ 2009 թիւը:  Այդ թուականից լոյս են տեսել հայրենի մասնագէտների հեղինակած լեզուաբանական եւ խօսոյթի (դիսկուրս) վերլուծման մի քանի հայերէն եւ անգլերէն ուսումնասիրութիւններ, որոնք ի հարկէ միայն մասնակիօրէն են անդրադառնում իմ առաջադրած հարցերին:

Կարծում եմ, որ աշխատութիւնը ցոյց է տալիս բազմակողմանի մօտեցման անհրաժեշտութիւնը, որովհետեւ երբ որեւէ ցեղասպանութեան, իսկ այս դէպքում` հայերի ցեղասպանութեան հարցը պատմական դէպք լինելուց բացի ստանում է արդիական թէժ նշանակութիւն, դա ենթադրում է, որ սոսկ ապացոյցների մէկտեղման աւանդական մեթոդները այլեւս կարիք ունեն վերափոխման: Անցել է տառացի, պարզունակ ժխտման դարը, երբ պատմութեան կեղծարարները քաղում էին կիսատ-պռատ մի երկու փաստ եւ յաղթականօրէն բարբաջում` հայերի ջարդ չի եղել: Շատ աւելի բարդ երեւոյթների առջեւ ենք գտնւում, որոնք պարտադրում են դիմելու ուրիշ աղբիւրների եւ ուրիշ մօտեցումների: Ինչպէս ասացի, հարցին մօտեցել եմ երեք տեսանկիւնից` համադրելով լեզուի (գրականութեան առընթեր), քաղաքականութեան եւ պատմութեան գործօնները: Գրքում, օգտագործելով մէկ տասնեակի հասնող լեզուներով սկզբնաղբիւրներ եւ գրականութիւն, ձգտել եմ օտարալեզու մասնագիտական գրականութեան մէջ մի նոր, գրեթէ անտեսուած խաղացող առաջ քաշել, որն է` հայոց լեզուն, եւ ընդգծել նրա առաջնակարգ կարեւորութիւնը սոյն հարցի գիտական լուծման համար:

-Ուստի ինչպիսի՞ կարեւորութիւն է ստանում ուսումնասիրութեան լեզուական նշանակութիւնը:

-Այժմ նուրբ, «գիտական» շղարշով մեկնաբանական ժխտումը տեղի է ունենում բառերի պատերազմի պայմաններում: Հայոց ցեղասպանութիւնն ուրացողները կամ դրանից խուսանաւողները իրենց ճիգերը տեղափոխել են հայոց լեզուի դաշտ, պնդելով` մենք դէպքը կոչում ենք «եղեռն», ինչպէս կոչում են հայերը, եւ դրանով կարծում են, թէ խուսափած կը լինեն ցեղասպանութիւնը ճանաչելուց` իր հնարաւոր բարոյաիրաւական հետեւանքներով: Հայերէն չիմացողը, որ չգիտի կամ չտեսնելու է տալիս, թէ ի՞նչ է նշանակել «եղեռն» բառը 1915 թուականին եւ ի՞նչ է նշանակում 2021 թուականին, կարող է ամենահամարձակ տեսութիւնները սարքել, երբ չկայ մէկը, որ հանրայայտ հեքիաթի օրինակով յիշեցնի, թէ թագաւորը մերկ է: Խօսքը նաեւ վերաբերում է բոլոր այն հայերին, որոնք յաւերժացնում են այդ արատաւոր շրջանը, կրկնելով եւ հաստատելով ուրացողների նախասիրած նշանակութիւնը, փոխանակ անդրադառնալու դրան` փաստերի ուժով:

-Դուք ինչպէ՞ս էք բացատրում ոճիրի ու ողբերգութեան միջեւ պատճառահետեւանքային կապը:

-Ինձ համար անհերքելի է, որ լեզուի տէրն ու խոր գիտակն է որոշում  նրա բառերի իմաստը, իսկ եթէ հայախօս հանրութիւնը տէրն է իր լեզուին, ուրեմն չի կարող լծուել ոչ հայախօս կամ թերի հայախօս անձանց սայլին եւ հալած իւղի տեղ ընդունել նրանց դրոյթները, ինչպէս պատահեց «մեծ եղեռն»-ի առիթով: Պատճառահետեւանքային կապ կայ ոճիրի ու ողբերգութեան միջեւ: Մեղադրեալն իր յանցաւոր արարքով (ասենք` սպանութիւն) կատարում, գործում,  գործադրում, իրագործում է ոճիր, եղեռն, յանցանք, ջարդ, ցեղասպանութիւն եւ պատճառում է աղէտ, ողբերգութիւն, արհաւիրք կամ օրհաս, որոնք զոհի դիտանկիւնը արտայայտող կրաւորական (պասիւ) եզրոյթներ են եւ դրանց ընկերանում են «տեղի ունենալ», «լինել», «պատահել» պասիւ բայերը, ի տարբերութիւն «գործել», «գործադրել», «իրագործել», «կատարել» բայերին: Պատահական չէ, որ ասում ենք եղեռնագործութիւն, ոճրագործութիւն, յանցագործութիւն, բայց չենք ասում աղէտագործութիւն: Ձախող սպանութեան փորձին չի հետեւում ողբերգութիւն կամ աղէտ: Պէտք է գործուի եղեռն` ոճիր, որպէսզի լինի ողբերգութիւն: Ահա, թէ ինչպէս լեզուի տրամաբանութիւնը գալիս է ցոյց տալու քաղաքականութեան սարքած խաղը: Եղեռնագործը ոճիր է գործում, ողբերգութիւն չի գործում, իսկ եղեռնադատ ատեանը դատում է մարդասպանի յանցաւոր արարքը, ոչ թէ դրան հետեւած զոհի  ողբերգութիւնը: Եթէ դա այդպէս է, որտեղի՞ց կարելի է հիմնաւորել «եղեռն» բառի մեկնաբանութիւնը որպէս աղէտ, արհաւիրք կամ ողբերգութիւն: Դա միայն կարող է ջուր լցնել նրանց ջաղացքին, ովքեր ցանկանում են պնդել, որ 1915-ին պատահածը տեղի ունեցածը կոյր պատահականութեան հետեւանք է, նման մի տարերային աղէտի, որը պատասխանատու չունի, եւ այսպէսով բացառել ոճրային հիմքը:

 «Եղեռն» բառը 1915-ից առաջ արդէն արտայայտում էր «ահռելի ոճիր»-ի գաղափարը, որը ֆրանսերէն թարգմանուել էր forfait բառով (չկայ դրա անգլերէն համարժէքը, այ միայն բացատրութիւնը` heinous crime):

Սակայն այս եւ նմանօրինակ այլ նրբութիւնները լրիւ անծանօթ են օտարին կամ հայերէն չիմացող հային, որոնք օգտագործում են «Մեծ եղեռն» բառն  առանց համագրի, եւ ըստ երեւոյթին, չեն գիտակցւում հայերէն իմացողի կողմից, որը շարունակում է շփոթել «եղեռն»-ոճիր ու «եղեր»-ողբ արմատների իմաստը:

-Փաստօրէն լեզուական գործօնն ու քաղաքական խնդիրը կապւո՞ւմ են իրար:

-Այս գրքում աշխատել եմ հակաճառել հայերէն չիմացող բոլոր նրանց` օտար եւ հայ, որոնք մինչեւ օրս կարծում են, թէ «եղեռն»-ը հոմանիշ է «աղէտ» կամ «ողբերգութիւն» բառերին, եւ թէ միայն ու միայն genocide, «ցեղասպանութիւն» կամ դրանց բառացի թարգմանութեամբ կարելի է արտայայտել ցեղասպանութեան գաղափարը: Նրանք ուղղակի անտեղեակ են, որ արդէն 1960 թուականներին «եղեռն» բառը սկսել էր բացատրուել ու թարգմանուել ոչ միայն աւանդական «ոճիր» իմաստով, այլ որպէս «ջարդ» ու «ցեղասպանութիւնէ: Փաստը արձանագրուել է գրականութեան մէջ, բազմաթիւ թարգմանութիւններում, բառարաններում, նոյնիսկ` Սփիւռքում հրապարակուած անպաշտօն դրոշմանիշերում:

Այս իմաստով, կարծում եմ, որ 1988 թուականին սկսած արցախեան շարժումը անկիւնադարձային էր` գաղափարի ամրապնդման տեսանկիւնից, եւ գրքի շապիկը, որը ցոյց է տալիս Մեծ եղեռնի 75-րդ տարելիցի` 1990-ի ապրիլի 24-ին դէպի Ծիծեռնակաբերդ երթի մի տեսարանը, ընդգծում է հէնց այդ փաստը: Լուսանկարը ներկայացնում է ծաղկեպսակը` յուշարձանային մանրակերտի տեսքով կազմուած, որի վրայ գրուած է հայերեն «եղեռն», իսկ անգլերէն` Genocide: Գրողները հայերէնի կրողներ էին եւ հաստատ ծանօթ էին «ցեղասպանութիւն» (կամ թէկուզ «գենոցիդ») բառին, իսկ եթէ «եղեռն»ը թարգմանել են “genocide”, նշանակում է, որ դրանք արդէն ընկալւում էին որպէս միեւնոյն երեւոյթի անունը երկու տարբեր լեզուներով, այսինքն` հոմանիշ:

Իմ եզրակացութիւններից մէկն այն է, որ հայ քաղաքական միտքը կարող էր օգտագործել լեզուական այս գործօնը 2008-2009 թուականների թուրքական ներողութեան արշաւին եւ ապա Օբամայի «Մեծ եղեռն» բառակապակցութեանը հակադարձելու համար: Ոչ միայն թերեւս կ՚արագացուէր ցեղասպանութեան ճանաչման գործընթացը, այլեւ, ինձ համար ամենաէականը` կը պատժուէր հայոց լեզուի շահագործումը, արհամարհանքն ու մինչեւ իսկ ոտնահարումն օտարի եւ երբեմն իւրայինների կողմից: Եթէ կողմնակից լինէի զգացական մեկնաբանութեան, կ'ասէի, թէ այս գրքով աշխատել եմ հակահարուած տալ տգիտութեան ասպետներին: Արդեօք մենք օտարների «հայերենագիտութեանը» պիտի հետեւե՞նք, թէ՞ հակառակը:

«Ալիք Մեդիա», 29 Հոկտեմբեր 2021

(www.aliqmedia.am/2021/10/29/35023/)