«Մալխասեան բառարան»ը եւ յարակից բաներ

ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ

Օգոստոս 23իր իր ամառ­նա­յին թի­ւին մէջ, «Նոր Յա­ռաջ»ը ար­տատպած էր Ռո­պէր Հատ­տէ­ճեանի «Յու­շա­տետր» շար­քին 78րդ գիր­քին՝ «Պտոյտ մը Հա­յոց լե­զուի բա­ռարա­նին մէջ»ի առա­ջին հա­տորին պատ­կա­նող չորս գրու­թիւններ։
Խոս­տո­վանիմ, որ 2012ին հրա­տարա­կուած այս հա­տորը ին­ծի միայն ծա­նօթ էր մա­մու­լի լրա­տուու­թիւննե­րէ։ «Մար­մա­րա»յի վաս­տա­կաւոր խմբագ­րին եր­կա­րամեայ ու ան­դուլ հե­տաքրքրու­թիւնը բա­ռարան­նե­րու հան­դէպ ամ­բողջո­վին կի­սելով, ա՛լ աւե­լի հե­տաքրքրու­թեամբ կար­դա­ցի գրու­թիւննե­րը։
Ռ. Հատ­տէ­ճեանի պտոյ­տը, ի հար­կէ, նաեւ ներ­սուզում մըն է իր յի­շողու­թիւննե­րուն դաշ­տին մէջ, ուր ըն­թերցո­ղը կը ներ­քա­շէ ան­դի­մադ­րե­լի կեր­պով։ Ստե­փանոս Մալ­խա­սեան­ցի քա­ռահա­տոր բա­ռարա­նին նո­ւիրո­ւած անոր էջը նաեւ անձնա­կան դրո­ւագ մը վե­րապ­րե­ցուց։ Եթէ Հատ­տէ­ճեան բախ­տը ու­նե­ցած է Պէյ­րութի վե­րատ­պումը պրակ առ պրակ ձեռք բե­րելու՝ 1950ական թո­ւական­նե­րու հրա­տարա­կու­թեան ժա­մանակ, ես բախ­տը ու­նե­ցայ... այդ վե­րատ­պումը լու­սա­պատ­ճէ­նով ձեռք բե­րելու 1980ին։
Մալ­խա­սեանի բա­ռարա­նին օրի­նակ­նե­րը հա­զուա­գիւտ էին գրա­դարան­նե­րուն մէջ, հան­րա­յին թէ անձնա­կան, իսկ անոր որե­ւէ մէկ հրա­տարա­կու­թիւնը ձեռք ձգե­լը Ար­ժանթի­նէն՝ նիւ­թա­պէս ան­կա­րելի բան այդ տա­րինե­րուն։
Այդ տա­րին, չեմ յի­շեր ի՞նչ պայ­մաննե­րու տակ, կա­րողա­ցայ հա­տոր առ հա­տոր մեր դպրո­ցի գրա­դարա­նէն փոխ առ­նել պէյ­րութեան 1955-56ի հրա­տարա­կու­թիւնը։ Բուն դրդո­ղը հայրս էր, որ տա­րինե­րով տքնած էր ու դեռ պի­տի տքնէր հա­յերէն-սպա­ներէն եւ, կեան­քի վեր­ջին չորս-հինգ տա­րինե­րուն, սպա­ներէն-հա­յերէն զոյգ բա­ռարան­նե­րու վրայ (որոնք մնա­ցին կի­սաւարտ)։ Այդ տա­րինե­րուն լու­սա­պատ­ճէ­նի մե­քենա­ները նոր-նոր սկսած էին մուտք գոր­ծել Ար­ժանթին։ Ան հա­տոր­նե­րը մէկ առ մէկ ամ­բողջու­թեամբ լու­սա­պատ­ճէ­նահա­նեց իր գոր­ծա­տե-ղիին մե­քենա­յով։ Պատ­ճէ­նահա­նւած Մալ­խա­սեանին 2400 էջե­րը՝ 20 օղա­կաւոր թղթա­կալ­նե­րու մէջ կո­կիկ զետեղո­ւած, յա­ջորդ 16 տա­րինե­րուն մեր յար­կա­բաժ­նին ամ­բողջ մէկ դա­րակը գրա­ւեցին եւ անընդհատ գոր­ծա­ծուե­ցան։ 1996ի ամ­րան էր միայն, որ Երե­ւանի «Վեր­նի­սաժ»էն 1944-1945ի հրա­տարա­կու­թիւնը ձեռք բե­րի եւ մեր յար­կա­բաժ­նին գրա­դարա­նային հա­մեմա­տաբար սուղ պայ­մաննե­րը «բա­րելա­ւեցի»՝ թղթա­կալ­նե­րը (որոնք այլ հե­տաքրքրա­սէրի մը սե­փակա­նու­թիւնը դար­ձան) փո­խարի­նելով տպա­գիր չորս հա­տոր­նե­րով։
«Մար­մա­րա»յի խմբա­գիրը կը գրէ, թէ «ես եթէ Հա­յոց երկրին Հան­րա­պետու­թեան Նա­խագա­հը ըլ­լա­յի, տա­սը հա­զար օրի­նակ տպել կու տա­յի Մալ­խա­սեան Բա­ռարա­նէն ու զայն ձրիաբար կը տրա­մադ­րէի հայ ըն­թերցող­նե­րու»։ Մարդ կրնայ միայն երե­ւակա­յել, թէ այդ բա­ռարա­նը քա­նի՞ ան­գամ կը տպո­ւէր՝ եթէ, օրի­նակ, անգլե­րէնի, ֆրան­սե­րէնի կամ սպա­ներէ­նի բա­ռարան ըլ­լար...։ Բայց բա­ռարան­նե­րու վե­րատ­պումնե­րը հա­զուա­գիւտ եղած են Խորհրդա­յին Հա­յաս­տա­նի մէջ, բա­ցի՝ դպրո­ցական եւ որոշ երկլե­զուեան բա­ռարան­նե­րէ։ (Գու­ցէ Աճա­ռեանի ար­մա­տական բա­ռարանն իսկ չվե­րատ­պո­ւէր, եթէ առա­ջին տպագ­րութիւ­նը ապա­կետիպ եղած չըլ­լար եւ իս­կա­պէս անգտա­նելի)։ Ամէն պա­րագա­յի, ին­ծի ծա­նօթ է, որ բա­ռարա­նին հին­գե­րորդ տպագ­րութիւ­նը (երկրոր­դը՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ) իրա­կանա­ցած է 2008ին, Երե­ւանի հա­մալ­սա­րանի հրա­տարակ­չա­տան կող­մէ եւ «Կիւլպէն­կեան» հիմ­նարկու­թեան հո­վանա­ւորու­թեամբ, թէեւ պարզ է, որ ո՛չ 10.000 օրի­նակով լոյս տե­սած է եւ ո՛չ ալ ձրի կը բաժ­նո­ւի։
Արդ, չեմ գի­տեր, թէ սփիւռքեան Գ. եւ Դ. տպագ­րութիւննե­րէն (Թեհ­րան, 1982 եւ Պէյ­րութ, 1983) օրի­նակ­ներ մնա­ցա՞ծ են։ Փա­կագի­ծի մէջ, կ՚ար­ժէ ար­ծարծել, երբ ետ կը նա­յինք, թէ ին­չո՞ւ, յատ­կա­պէս ան­կա­խու­թեան առա­ջին տա­րինե­րուն, երբ Հա­յաս­տա­նի մէջ սփիւռքեան հրա­տարա­կու­թիւննե­րու սով կար եւ բազ­մա­թիւ կա­րեւոր ու ան­կա­րեւոր հրա­տարա­կու­թիւններ կը վե­րատ­պո­ւէին լու­սանկար­չա­կան մի­ջոց­նե­րով, Սփիւռքի կազ­մա­կեր­պութիւննե­րը փոր­ձեր չը­րին՝ Սփիւռք տպո­ւած ու չծա­խուած գիր­քե­րու բազ­մա­հարիւր օրի­նակ­նե­րէ բա­ժին հա­նել Հա­յաս­տա­նի ըն­թերցո­ղին։ (Ւնծի յայտնի է, որ Ալեք­սանդր Խա­տիսեանի «Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թեան ծա­գումն ու զար­գա­ցու­մը» հա­տորի 1968ի երկրորդ ու վեր­ջին հրա­տարա­կու­թե­նէն հա­րիւ­րա­ւոր օրի­նակ­ներ կա­յին 1990ական­նե­րուն սկիզ­բը Պո­ւէնոս Այ­րէ­սի մէկ գրա­դարա­նին պա­հես­տին մէջ։ Չեմ կար­ծեր, որ վեր­ջին քա­ռորդ դա­րուն հա­յերէն գրե­թէ չկար­դա­ցող ար­ժանթի­նահայ հա­մայնքը սպա­ռած ըլ­լայ այդ գիր­քը, իսկ Խա­տիսեանի հա­տորը այդպէս ալ չէ տպո­ւած Հա­յաս­տա­նի մէջ)։ Պի­տի առար­կո­ւի, որ այդ տա­րինե­րուն նիւ­թա­կան ամէն ին­չի սով կար երկրին մէջ, եւ, որքան որ կրկնենք «ոչ միայն հա­ցիւ կեց­ցէ մարդ....», մար­դոց ֆի­զիքա­կան գո­յու­թեան ապա­հովու­մը առաջ­նա­հերթ էր։ Բայց եթէ ոչ 1990ական թո­ւական­նե­րուն, հա­պա աւե­լի ո՞ւշ։ Սփիւռքի մտա­ւոր գո­յու­թիւնն ու ժա­ռան­գութիւ­նը ինչպէ՞ս պի­տի հաս­տա­տուէր, եթէ ոչ գիր­քով։
Փա­կագի­ծը գո­ցելով, կ՚ար­ժէ նշել, թէ այ­սօր Մալ­խա­սեան քա­ռահա­տոր բա­ռարա­նին վե­ցերորդ «տպագ­րութիւն» մը իրա­կանա­ցած է, շնոր­հիւ հա­մացան­ցա­յին «Նա­յիրի» ծրագ­րին (www.nayiri.org), որ մէկ հո­գիի՝ Սէ­րուժ Ու­րի­շեանի մտայ­ղա­ցումն ու թո­ւային զա­ւակն է, բա­րեբախ­տա­բար՝ «Հա­մազ­գա­յին»ի եւ «Կիւլպէն­կեան» Հիմ­նարկու­թեան նիւ­թա­կան աջակ­ցութեամբ։ Ան 2005էն ի վեր հա­մակար­գիչ (բայց նաեւ խե­լախօս՝ smartphone) գոր­ծա­ծող հայ մար­դու ձեռ­քը բա­ռարան­նե­րու մե­ծածա­ւալ հարստու­թիւն մը դրած է (այ­սօր՝ կայ­քէ­ջը 45 բա­ռարան եւ 1 գիրք ու­նի), զոր միայն կա­րելի է տես­նել նոյն յար­կի տակ աշ­խարհի մեր ամե­նէն մեծ գրա­դարան­նե­րուն մէջ, այ­սինքն՝ տաս­նեակ մը տեղ լա­ւագոյն պա­րագա­յին։ Թո­ւայ­նա­ցած ու որո­նելի այդ բա­ռարան­նե­րուն շար­քին է Մալ­խա­սեանը, եւ կան­խաւ յայտնեմ, որ 70ամեայ հնու­թեամբ այդ հա­տոր­նե­րը շօ­շափել ու հա­մակար­գի­չի պաս­տա­ռի վրայ զա­նոնք տես­նել նոյն բա­նը չէ՝ գէթ ին­ծի հա­մար, բայց պէտք չու­նիմ ընդգծե­լու այդ նա­խաձեռ­նութեան բա­րիք­նե­րը։
Հատ­տէ­ճեանի մալ­խա­սեանա­կան վեր­յուշը յատ­կա­պէս շա­հեկան էր նաեւ Ար­մե­նու­հի Մի­սաքեանի իր ոգե­կոչու­մով։ Չէի գի­տեր, որ «Յա­ռաջ»ի համ­բա­ւաւոր հիմ­նա­դիր ու Սփիւռքի (բայց ին­չո՞ւ միայն Սփիւռքի) հրա­պարա­կագ­րութեան վա­ւերա­կան սիւ­նե­րէն Շա­ւարշ Մի­սաքեանը քոյր մը ու­նէր Պո­լիս, որ շա­րու­նա­կած էր իր եղ­բօր 1910ական թո­ւական­նե­րու եր­բեմնի աս­պա­րէզը՝ գրա­վաճա­ռու­թիւնը, 1950ական թո­ւական­նե­րուն հայ գիր­քը բե­րելով ար­տա­սահ­մա­նէն՝ մեծ դժո­ւարու­թիւննե­րու գնով։ «Այդ թո­ւական­նե­րուն հա­յերէն գիրք նե­րածելն ու վա­ճառե­լը ինքնին ար­կա­ծախնդրու­թիւն էր», կը գրէ Հատ­տէ­ճեան, յի­շելով որ ոս­տի­կանու­թիւնը յա­ճախ գիր­քեր կը բռնագ­րա­ւէր կամ զայն կը հրա­ւիրէր բա­ցատ­րութիւն տա­լու սա կամ նա գիր­քին առընչու­թեամբ։ Գու­շակ ըլ­լա­լու պէտք չկայ, հասկնա­լու հա­մար, որ Թուրքիոյ հան­րա­պետա­կան շրջա­նի հայ գիր­քի ու թեր­թի տա­րած­ման ու պահ­պանման (կամ՝ ոչ-պահ­պանման) պատ­մութիւ­նը հա­մայնքի բազ­մա­թիւ չխօ­սուած ու չգրո­ւած «սպի­տակ էջեր»էն մէ­կը ըլ­լա­լու է։
Վեր­յուշը առիթ մըն է նաեւ կա­տարե­լու փոք­րիկ, սա­կայն անհրա­ժեշտ ճշդու­մը յի­շողու­թեան վրէ­պի մը, որ սպրդած է պոլ­սա­հայ խմբագ­րի գրու­թեան մէջ։ Մալ­խա­ս­եանի առա­ջին սփիւռքեան տպագ­րութիւ­նը կա­տարո­ւած է Պէյ­րութի «Սե­ւան» հրա­տարակ­չա­տան կող­մէ։ Այդ առի­թով, Հատ­տէ­ճեան վեր­յի­շած է իր նախ­կին դա­սըն­կեր, ար­ձա­կագիր Գե­ղամ Սե­ւանը (1926-1996), որ Պո­լիսէն հե­ռանա­լով Պէյ­րութ, այ­նուհե­տեւ յա­ջողած է իրա­գործել Խորհրդա­յին Հա­յաս­տան հաս­տա­տուե­լու իր փա­փաքը՝ հոն գրա­կանա­գիտա­կան վաս­տակ մը գու­մա­րելով։ Ծա­նօթ չէի այն փաս­տին, որ, ինչպէս յի­շած է Ռ. Հատ­տէ­ճեան, Գ. Սե­ւան պէյ­րութեան տա­րինե­րուն գրած է «քա­նի մը դժբախտ գիր­քեր ալ, որոնց մէջ ան կը պա­խարա­կէր իր հին ըն­կերնե­րը, նաեւ զիս, յա­կանէ յա­նուա­նէ, մեզ ամ­բաստա­նելով որ­պէս քաղ­քե­նի բար­քե­րով սնած երի­տասարդներ»։ Անուննե­րը չեն տր­ւած, բայց հե­տաքրքրա­սէր­նե­րը կրնան հա­ւանա­բար զա­նոնք լոյ­սի բե­րել գրա­դարա­նի մը կոր­սո­ւած մէկ ան­կիւնէն։
Սա­կայն, զար­մանքով կար­դա­ցի հե­ղինա­կին պնդու­մը, թէ Գե­ղամ Սե­ւանը կա­տարած է այդ բա­ռարա­նին վե­րահ­րա­տարա­կու­թիւնը։ Ար­դա­րեւ, հան­րա­յայտ իրո­ղու­թիւն է, որ այդ բա­ռարա­նին պէյ­րութեան եր­կու վե­րատ­պումնե­րը կա­տարած «Սե­ւան» հրա­տարակ­չա­տան հիմ­նա­դիրն ու տնօ­րէնը մին­չեւ վերջ եղած է ծա­նօթ խմբա­գիր ու ար­ձա­կագիր Սի­մոն Սի­մոնեանը (1914-1986), որ 1954ին վե­րակեն­դա­նացու­ցած էր նա­խորդ տաս­նա­մեակին գո­յու­թիւն ու­նե­ցող հա­մանուն ձեռ­նարկը [1]։ Ի դէպ, Գե­ղամ Սե­ւան իր պէյ­րութեան հա­տոր­նե­րէն գէթ եր­կուքը՝ «Բիւ­րե­ղեայ դղեակ» (1959) եւ «Ծի­ծեռ­նակնե­րը ցա­ծէն ան­ցան» (1961), հրա­տարա­կած է «Սեւան» տպարանին մէջ [2]։ Ար­դեօք այդ փա՞ստն է, որ Ռ. Հատ­տէ­ճեանի շփո­թին աղ­բիւրը հան­դի­սացած է։ Կա՞մ այն, որ, ինչպէս տեղ մը կար­դա­ցած եմ (եւ կը յու­սամ, որ յի­շողու­թիւնս ին­ծի՛ չի դա­ւաճա­ներ), Գ. Սե­ւան շրջան մը գրա­տուն ու­նե­ցած է Պէյ­րութ՝ «Օմար Խա­յեամ» անու­նով [3]։
Ամէն պա­րագա­յի, գու­ցէ աւե­լորդ չէ այս փոք­րիկ ճշդու­մը՝ Սի­մոնեանի ծննդեան 100ամեակին առի­թով գէթ պահ մը վեր­յի­շելու անոր հրա­տարակ­չա­տան կա­տարած բա­րերար դե­րը՝ Պէյ­րութի ոս­կեայ օրե­րուն...։

«Նոր Յառաջ», Հոկտեմբեր 6, 2014
_____
(1) Այս մա­սին, տե՛ս լի­բանա­նահայ բա­նասէր Ժի­րայր Դա­նիէլեանի շա­հեկան ակ­նարկը (Ժ. Դա­նիէլեան, Բա­նասի­րու­թեան բա­ւիղ­նե­րուն մէջ, Երե­ւան, 2011, էջ 473-480)։

(2) Անդրա­նիկ Տա­գէսեան եւ Ար­մէն Իւրնէշ­լեան, Լի­բանանա­հայ գիր­քը 1894-2012. մա­տենա­գիտա­կան ցանկ, Պէյ­րութ, 2013, էջ 352։

(3) Այդ գրա­տու­նը 1957ին հրա­տարա­կած է Ամե­նայն Հա­յոց Կա­թողի­կոս Վազ­գէն Ա.ի ու­ղե­ւորու­թեան մա­սին հա­տոր մը՝ «Սե­ւան» հրատարակչատան հետ (անդ, էջ 34)։