Հայերը՝ թուրք գրականութեան մէջ

ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ

Մուրատ Պել­կէի «Հա­յերը գրա­կանու­թեան մէջ» (“Edebiyatta Ermeniler”, İletişim, 2013, 252 էջ) հա­տորը կ՚ամ­փո­փէ յայտնի մտա­ւորա­կանին այս նիւ­թին շուրջ նա­խապէս գրած ծաւալուն յօ­դուած­նե­րը (2006-2007 թուական­նե­րու մի­ջեւ հրա­տարա­կուած «Պի­րիքիմ» հան­դէ­սին մէջ), որոնց աւել­ցուած են նո­րերը։ Պել­կէին մա­սին խօ­սելու առի­թը դեռ պի­տի ներ­կա­յանայ, սա­կայն այժմէն կա­րելի է ըսել, թէ հա­յերու (եւ առ­հա­սարակ երկրի փոքրամաս­նութեանց) հան­դէպ իր մշտա­կան հե­տաքրքրու­թեան ցո­լացումն է այս գիր­քը, իբր այդ՝ ոչ պա­տահա­կան հրա­տարա­կու­թիւն մը։
Մեծ Եղեռ­նի, օս­մա­նեան շրջա­նի հա­յոց վե­րաբե­րեալ հե­տազօ­տու­թիւններ, գրա­կան ստեղծա­գոր­ծութիւններ, թարգմա­նական թէ հե­ղինա­կային գիր­քեր բազ­մա­թիւ են այ­սօր Պոլ­սոյ գրա­խանութնե­րուն մէջ։ Ճշմար­տութիւ­նը վեր հա­նող հրա­տարա­կու­թիւննե­րու առըն­թեր դեռ կան ան­շուշտ զայն յա­մառօ­րէն ու­րա­նալ, ծած­կել փոր­ձողներ ալ։ Մու­րատ Պել­կէի աշ­խա­տու­թիւնը բազ­մա­տարր, այ­լա­տեսակ այս գիր­քե­րու շար­քին կը բա­նայ նոր ակօս մը, քա­նի որ հրա­տարա­կու­թեանց այսքան հսկա­յական թէ­զին վրայ տա­կաւին ուսումնա­սիրու­թեան կա­րօտ կը մնայ գրա­կանու­թիւնը։
Թուրք գրա­կանու­թեան մէջ հայ կեր­պարնե­րուն տո­ղանցքը եւ հայ­կա­կան հար­ցին արծարծու­մը կը կազ­մեն այս գիր­քին հէն­քը։ Մեծ Եղեռ­նէն առաջ ու յե­տոյ։ Թէեւ ըստ հեղինա­կին Հայ­կա­կան Հար­ցին մի­ջազ­գայնա­ցու­մը, երկրի օրա­կար­գին բազ­մի­լը վեր­ջին շրջա­նի (ԺԹ դա­րավերջ) օս­մա­նեան գրա­կանու­թեան մէջ հա­մապա­տաս­խան ար­ձա­գանգ մը չէ գտած եւ գրող­նե­րը այս նիւ­թին նկատ­մամբ առանձնա­կի վե­րաբե­րում մը չեն ունեցած, քա­նի որ Կ. Պոլ­սոյ մէջ հայ-թրքա­կան հա­կամար­տութե­նէն աւե­լի կար ներդաշնա­կու­թիւն մը։
Պել­կէ նախ կը խօ­սի օս­մա­նեան գրա­կանու­թեան մե­ծագոյն անուննե­րէն մէ­կուն՝ արձակագիր Ահ­մէտ Միտ­հաթ էֆէն­տիին մա­սին (անուն մը, որ կը հո­լովուի նաեւ շրջա­նի հայ մա­մու­լին մէջ)։ «Միւ­շա­հետաթ» (1891) վէ­պը ամ­բողջու­թեամբ կը պատ­մէ հա­յերը։ Գլխա­ւոր կեր­պարներն են երի­տասարդ ու գե­ղեցիկ Սի­րանոյշն ու Աղաւ­նին, ան­բա­րոյ Գառ­նի­կը։
Այ­նուհե­տեւ կը յի­շատա­կէ Շեմ­սետտին Սա­մին, Նա­մըք Քէ­մալը, Սա­մի Փա­շազա­տէ Սեզային, Մի­զան­ճը Մու­րա­տը, Ռե­ճաիզա­տէ Էք­րեմ պէ­յը, Նա­պիզա­տէ Նա­զըմը, Հա­լիտ Զի­յան, Մեհ­մէտ Ռաու­ֆը, որու 1915ին տպագ­րուած «Վիոլէթ» վէ­պը դրա­կան գի­ծերով կը ներ­կա­յաց­նէ հայ ըն­տա­նիք մը, Հիւ­սէ­յին Ռահ­մին։ Պել­կէ այս բո­լորէն դուրս կը դնէ Էօմէր Սէյ­ֆեթթի­նը, որու մօտ կը գտնուին հա­յերու դէմ թշնա­ման­քի, ատե­լու­թեան վաղ շրջա­նի նմոյշնե­րը։ Պել­կէ կ՚ըսէ, թէ Սէյ­ֆեթթի­նը կա­րելի է դա­սել հան­րա­պետա­կան շրջա­նին (1923էն վերջ) ակնյայտ դար­ձած ազ­գայնա­կան նոր շար­ժումի մը առաջ­նորդնե­րէն մին, Հալիտէ Էտի­պին ու Եաքուփ Քատ­րիին հետ։ Այս այդ շրջանն է, երբ փոք­րա­մաս­նութիւննե­րուն ու օտար­նե­րու դէմ ատե­լու­թիւնը պի­տի բարձրա­նար իր գա­գաթ­նա­կէտին։
Երիտ­թուրք մը ըլ­լա­լով հան­դերձ, Իթ­թի­հատ վէ Թե­րաք­քի կու­սակցու­թեան ընդդի­մադիր գոր­ծիչ մըն է Պէ­քիր Ֆահ­րի, որ 1910ին Կ. Պոլ­սոյ մէջ հրա­տարա­կած է վէպ մը՝ «Ժէօնե­րը»։ Իր ճա­կատա­գիրը նման է մեր կարգ մը հայ գրող­նե­րուն, գոր­ծիչնե­րուն. հա­միտեան բռնատիրու­թեան տա­րինե­րը ան ան­ցուցած է Եգիպ­տո­սի մէջ եւ Սահ­մա­նադ­րութեան վերահռչա­կու­մէն ետք միայն վե­րադար­ձած է Կ. Պո­լիս։ Ընդդի­մադիր երիտ­թուրքե­րու առօրեայ կեանքն է որ կը պատ­մուի այս վէ­պին մէջ, ուր բազ­մա­թիւ ակ­նարկներ կան հայերու մա­սին ալ։ Ինչպէս օս­մա­նեան շրջա­նի այլ գոր­ծե­րուն մէջ, այստեղ եւս հա­յերուն գո­յու­թիւնը, անոնց ներ­կա­յու­թիւնը հարց, խնդիր մը չէ, այլ մաս կը կազ­մէ առօ­րեային։ Նոյնիսկ աք­սո­րավայր դար­ձած Եգիպ­տո­սի մէջ…
Հե­տաքրքրա­կան է կար­դալ Հա­լիտէ Էտի­պի մա­սին, տես­նել տա­րինե­րու ըն­թացքին իր մէջ կա­տարուած փո­փոխու­թիւննե­րը. Ատա­նայի կո­տորա­ծի վա­ղոր­դայնին սիրտ փա­րատող յօ­դուած մը ստո­րագ­րած հե­ղինա­կը («Կ՚ու­զեմ մէկ մէկ բաժ­նել տխրու­թիւնը բո­լոր անոնց, որոնք այս կո­տորա­ծի ըն­թացքին թա­ղեցին իրենց սի­րելի­ները։ Յա­նուն այն ցե­ղին, որու մէկ ան­դամն եմ, կա­րիքը կը զգամ հոգ­ւոյս ար­տա­սու­քով ար­տա­սուե­լու մեծ ու փոքր, անճար շի­րիմ­նե­րուն առ­ջեւ ծնրա­դիր»), հա­յերու տե­ղահա­նու­թեան դէմ ձայն բարձրաց­նող, Սու­րիոյ անա­պատ­նե­րուն վրայ հայ որ­բե­րու իս­լա­մաց­ման դէմ բո­ղոքող կի­նը (*), տա­րիներ վերջ պի­տի դառ­նար մէ­կը, որ կ՚ըսէ. «Կը սի­րէի խեղճ ստրուկ հա­յը նոյ­նիսկ երբ կ՚ըմբոստա­նար մե­զի դէմ, սա­կայն փոքր բան մը՝ երբ կը ծա­ռայէր անգլիացի­ներուն» (Էտի­պին թրքե­րէնը ու­նի զար­տուղու­թիւններ, թարգմա­նեցի այնպէս, ինչպէս բնագ­րին մէջ է)։
Հան­րա­պետա­կան շրջա­նի թուրք հե­ղինակ­նե­րու կար­գին կը հան­դի­պինք մար­դոց, ինչպէս Միթ­հաթ Ճե­մալ Քունթայի, որոնց ազ­գայնա­կանու­թիւնը ֆա­շակա­նու­թեան երանգ մը ստա­ցած է այլեւս։ Եւ ան­շուշտ թի­րախը միայն հա­յերը չեն. յոյ­նե­րը, ներ­քին ու ար­տա­քին թշնա­մինե­րը կը ստա­նային իրենց բա­ժին ին­կած ատե­լու­թիւնը։
1960ական­նե­րուն նիւ­թը վե­րըս­տին կը բա­ցուի։ «Մե­ղա­ւոր»­նե­րը թուրք գրա­կանու­թեան երեք Քէ­մալ­ներն են՝ Քէ­մալ Թա­հիր, Օր­հան Քէ­մալ ու Եաշար Քէ­մալ։ Կը պատ­մեն քաղքենի հա­սարա­կու­թեան մը ստեղ­ծուիլը՝ ի հա­շիւ տե­ղահա­նուած հա­յերու ունեցուածքին՝ կա­լուած­նե­րուն, ար­տե­րուն, ոս­կի­ներուն եւ… կա­նանց։ Կը կար­դանք գիւղա­ցինե­րուն վկա­յու­թիւնը, թէ ինչպէս այս կամ այն բարձրաս­տի­ճան ան­ձը, կրօ­նաւո­րը զին­քը մղած է սպան­նելու հա­յերը։ Օրի­նակ, Իս­մա­յիլ աղա իր բա­րեկամ Օն­նի­կը կ՚ազա­տէ զին­քը սպա­ննել ու­զող գիւ­ղա­ցինե­րու յար­ձա­կու­մէն։ Վեր­ջիննե­րուս առաջ­նորդն է խօ­սողը. «Տո՛ւր ին­ծի հա­յը, պէտք է սպա­ն­նեմ զայն։ Դրախտ պի­տի եր­թամ։ Այս հայն ալ երբ սպաննեմ իմ թիւս պի­տի լրա­նայ, դրախտ պի­տի եր­թամ, ին­ծի յանձնէ զայն ու բա­րիք մը գոր­ծէ։ Ես զին­քը գնե­ցի Ռը­զայէն» (Եաշար Քէ­մալ, «Փոք­րիկն Ոչ Ոք Ա»)։ Յայտնի է, որ եղած է դրախ­տին ար­ժա­նանա­լու հա­մար սպան­նուելիք հա­յերու նուազա­գոյն քա­նակ մը։
Պէ­քիր Ֆահ­րիի «Ժէօներ»ուն հետ որոշ նմա­նու­թիւն ու­նի Ռէ­ֆիք Հա­լիթ Քա­րայի «Աք­սոր» վէ­պը։ Հե­րոսը՝ Հիլ­մի էֆէն­տի, Ա. Աշ­խարհա­մար­տի եւ քէ­մալա­կան շարժման վա­ղոր­դայնին որ­պէս աք­սո­րական կը ժա­մանէ Պէյ­րութ, ուր կը հան­դի­պի Կի­լիկիոյ իրենց բնա­վայ­րէն դեռ նոր աք­սո­րուած հա­յերուն։ Պել­կէ կը գրէ, որ այս ստեղ­ծա­գոր­ծութեան մէջ Մի­ջին Արեւելք հաս­տա­տուած հա­յերուն ու թուրքե­րուն մի­ջեւ սուր թշնա­մանք մը չի նկա­տուիր։ Ըստ իրեն, Քա­րայ լաւ դի­տող մըն է եւ եթէ ճշմա­րիտ են իր գրած­նե­րը, ապա «տա­րինե­րէ ի վեր շա­րու­նա­կուող ու­րա­ցու­մի քա­ղաքա­կանու­թիւնը եր­կու կող­մե­րու մէջ ալ աճե­ցու­ցած է թշնա­ման­քը, հե­տեւա­բար սխալ չ՚ըլ­լար են­թադրել, թէ ներ­կա­յի կա­ցու­թիւնը աւե­լի դժուար է այդ ժա­մանա­կուը­նէ»։
Այս հրա­տարա­կու­թեան մէջ Պել­կէին նպա­տակը չէ եղած գե­ղարուես­տա­կան քննու­թեան են­թարկել ար­ձակ կամ չա­փածոյ ստեղ­ծա­գոր­ծութիւննե­րը։ Ան փոր­ձած է ի յայտ բե­րել, դա­սակար­գել այն գիր­քե­րը, որոնք կը ջա­նան հայ­կա­կան ող­բերգու­թիւնը հասկնալ, պատմել, տես­նել եւ ընդհա­կառա­կը՝ այն գիր­քե­րը, որոնք կ՚ու­րա­նան, կ՚ան­տե­սեն, կ՚աղաւաղեն, հե­տեւա­բար կա­տարուածը ար­դա­րաց­նել կը ջա­նան։
Պել­կէի դի­տարկմամբ, թուրք գրող­նե­րը որե­ւէ ազ­գի, այս պա­րագա­յին՝ հա­յերու հան­դէպ իրենց մօ­տեցու­մը կը ճշդեն այն կե­ցուած­քով, զոր վեր­ջիններս կ՚որ­դեգրեն թուրքե­րուն նկատ­մամբ։ Եթէ հա­յը լաւ աչ­քով կը նա­յի՝ ու­րեմն «լաւ հայ» է, եթէ ոչ՝ ու­րեմն հա­կառա­կը։ «Ին­չո՞ւ հա­յը չի սի­րեր ար­դեօք մեզ». հար­ցում մը, զոր իրենք իրենց կ՚ուղղեն հա­զուա­գիւտ հե­ղինակ­ներ միայն։
Հան­րա­պետու­թեան առա­ջին տա­րինե­րուն գրող­նե­րը հայ­կա­կան կո­տո­րած­նե­րուն մա­սին կը նա­խընտ­րէին լռել։ Թէեւ ատեն ատեն ծա­ծուկ ակ­նարկու­թիւններ կ՚ըլ­լա­յին։ Երեք Քէմալ­նե­րը, որոնց մա­սին կը խօ­սի Պել­կէ իր գրքին մէջ, նիւ­թին շուրջ կը սկսին խօ­սիլ աւելի բա­ցա­յայտ կեր­պով։ Անոնք մատ­նա­նիշ կ՚ը­նէին հարց մը, զոր կը ջա­նար մոռացութեան յանձնել պե­տական, պաշ­տօ­նական գա­ղափա­րաբա­նու­թիւ­նը։ Միաժամանակ կ՚ու­զէին լոյ­սին բե­րել այդ իրա­դար­ձութեանց հե­տե­ւանք­նե­րը ժամանակակից Թուր­քիոյ հա­սարա­կու­թե­նէն ներս. դրա­մա­տի­րու­թեան անդրա­նիկ կուտա­կում­նե­րը ինչպէ՞ս գո­յացան, քաղ­քե­նի դա­սակար­գը ինչպի­սի՞ ճամ­բայ մը ան­ցաւ եւլն.։ Ի մի բան, նշեալ ժա­մանա­կաշրջա­նի գրող­նե­րը, այ­սինքն 50-60ական­նե­րուն, հար­ցը կը քննէին աւե­լի ըն­դարձակ դի­տան­­կիւնէ մը։ Իսկ ներ­կա­յի հե­ղի­նակ­նե­րը, որոնք կը գիտակ­ցին Հա­յերու դէմ կա­տարուածին ահագ­նութեան, կը գրեն վէ­պեր ու կը ստեղ­ծեն կեր­պարներ, որոնք ո՛չ թէ զի­րար կը սպան­նեն, այլ կ՚ապ­րին միաս­նա­բար։ Այս տեսանկիւնէ, Մու­րատ Պել­կէ առանձնա­ցու­ցած է Էլիֆ Շա­ֆաքին վէ­պը՝ «Իսթան­պուլի սրի­կան»։
«Հա­յերը գրա­կանու­թեան մէջ» ան­տես չ՚ըներ նաեւ քիւրտ հե­ղինակ­նե­րը։ Պել­կէ կը գրէ, թէ որոշ քրտա­կան շրջա­նակ­նե­րու կար­ծի­քով 1915ը թուական մըն է, երբ թուրքե­րը կո­տորած են հա­յերը։ Աս­կէ աւե­լին չեն ըսեր անոնք, մինչդեռ, ինչպէս կը յի­շեց­նէ Պել­կէ, քիւրտերն են նաեւ պատ­ճա­ռը որ հայ­կա­կան հար­ցը նման ող­բերգա­կան տա­րողու­թիւն մը ստա­ցած է։ Վեր­ջին քա­ռասուն տա­րինե­րու իրենց ոդի­սակա­նը ոմանք նե­տած է ազ­գայնա­կանու­թեան գիր­կը, միւս կող­մէ սա­կայն ստեղ­ծուած է մտա­ւորա­կանու­թիւն մը, որ կը ջա­նայ ան­ցեալը հասկնալ իր ողջ ճշմար­տութեամբ։ Վեր­ջին դա­սակար­գի մար­դի­կը խեղ­ճա­ցան, յայտնուեցան տու­ժո­ղի դիր­քին վրայ ու սկսան սի­րով մօ­տենալ բո­լոր տու­ժածնե­րուն, խեղճե­րուն, մա­նաւանդ անոնց, որոնք տու­ժած էին, խեղ­ճա­ցած էին իրենց նա­խահայ­րե­րուն պատ­ճա­ռով։
Պել­կէ իր գիր­քին մէջ քա­նիցս կը գոր­ծա­ծէ «ու­րա­ցող» մակ­դի­րը բնո­րոշե­լու հա­մար այն հեղինակ­նե­րը, որոնք առ­հա­սարակ կը մեր­ժեն ո՛չ թէ կա­տարուած ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, այլ՝ հայ­կա­կան կո­տորած­նե­րու փաստն իսկ։ Հե­ղինա­կը կը նշէ, թէ նման իմաս­տով ուրացում մը, մեր­ժում մը նոր երե­ւոյթ մըն է գրա­կանու­թեան մէջ, քա­նի որ ան­ցեալին ամէն ոք գի­տէր պա­տահած­նե­րը, պատ­մա­կան ճշմար­տութիւն մըն էր ատի­կա։
Աւար­տե­լէ առաջ հարկ է անդրա­դառ­նալ նաեւ գիր­քին եր­կու յա­ւելուած­նե­րէն առա­ջինին, որ կը ջա­նայ պա­տաս­խա­նել հե­տեւեալ հար­ցումին՝ ի՞նչ էր 1915ը։ Ցե­ղաս­պա­նու­թի՞ւն, կո­տորա՞ծ, ազ­գա­յին մաք­րա­գոր­ծո՞ւմ։ Պել­կէ գիր­քին մէջ չի գոր­ծա­ծեր «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռը, դէպ­քե­րը բնո­րոշե­լու հա­մար կը գոր­ծա­ծէ թուրք հե­ղինակ­նե­րուն ան­ցեալին գործածած բա­ռը՝ «կո­տորած»։ Այս եզ­րին գոր­ծա­ծու­թիւնը սա­կայն մեր­ժե­լու հա­մար չէ կա­տարուածին իս­կա­կան բնոյ­թը։ Պել­կէ այս իմաս­տով նման է մեր այն մտա­ւորա­կան­նե­րուն, որոնք «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռին տեղ կը նա­խընտրեն «Աղէտ»ը, «Մեծ Եղեռն»ը, բա­ռեր, որոնցմով վե­րապ­րողնե­րը ան­ցեալին որա­կած էին ան­պատմե­լին։ Այս յօ­դուա­ծով Պել­կէ կը յայտնէ, թէ հայ­կա­կան կո­տորած­նե­րուն տե­ղեակ դար­ձած է մա­նուկ հա­սակին (պէտք է գիտ­նալ, թէ ան թոռն է 1915ին Չան­ղը­րիի կա­ռավա­րիչ դար­ձած Ասա­ֆին։ Վեր­ջինս աշակերտն էր Տի­րան Քէ­լէկեանին եւ Չան­ղը­րիի աք­սո­րավայ­րին մէջ յա­ճախ կը մէկ­տե­ղուէր իր ու­սուցչին հետ։ Այս հան­դի­պումնե­րէն մէ­կուն ներ­կայ գտնուած էր նաեւ Գրիգորիս եպս. Պա­լաքեան, որու վկա­յու­թիւննե­րը կա­րելի է կար­դալ «Հայ Գող­գո­թան»ի մէջ)։ Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն եզ­րը լսե­լէ վերջ ալ դէպ­քե­րը զե­տեղած էր այդ խո­րագ­րին տակ (նոյ­նիսկ հա­միտեան ջար­դե­րը)։ Ան կը գրէ, թէ մի­ջազ­գա­յին իրա­ւունքի տե­սակէ­տէ 1915ը կա­րելի է ամ­փո­փել այն շրջա­նակէն ներս, զոր գծած էր Լեմ­քին։ Մնա­ցեալը (կո­տորած, ազգա­յին մաք­րա­գոր­ծում եւլն.) զուրկ է իրա­ւական հիմ­քէ։
Մու­րատ Պել­կէ այս գիր­քով կը բա­նայ նոր ակօս մը, եւ այս հան­գա­ման­քը նե­րելի կը դարձնէ իր բո­լոր թե­րու­թիւննե­րը։ Գրա­կանու­թիւնը ան­կոխ գե­տին մըն է դեռ այս առու­մով։ Տա­կաւին չենք գի­տեր, թէ ին­չեր կան թուրք գրա­կանու­թեան մէջ առ­հա­սարակ հա­յերու եւ ի մաս­նա­ւորի Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան վե­րաբե­րեալ։ Եւ թէ ԺԹ. դա­րավեր­ջին մեր գրա­կանու­թիւնը ազ­դուա՞ծ է իրենցմէ, կամ ազ­դա՞ծ է անոնց վրայ։ Վստա­հաբար թուրքերն ալ պի­տի ու­զէին գիտ­նալ, թէ հա­յեր ինչպէս գծած են թուրքին կեր­պա­րը իրենց գրականութեան մէջ։ 1915էն առաջ եւ յե­տոյ։
Յայտնի է, որ դեռ շատ ընե­լիք­ներ ու­նինք այս աս­պա­րէզին մէջ։

«Նոր Յառաջ», Յուլիս 8, 2014

------------------------------

 

(*) Որ, սակայն, յետոյ դարձան է թրքացման օճախ հանդիսացող թրքական որբանոցի տնօրէնուհի («Հայկականք»)։