Մարուշ Երամեան. «Բանաստեղծութիւնը հաճոյք պէտք է պատճառէ…»

ՍԻՐԱՆՈՅՇ ՆԱԶԼՈՒԽԱՆԵԱՆ

1. Ծնունդով որտեղի՞ց են ձեր նախնիները:
Նախնիներս վաղուց Հալէպ եղած են, թէ՛ հօրենական, թէ, մօրենական կողմս: Հօրենական կողմս՝ Գազանճեանները, Տիգրանակերտէն Հալէպ եկած են, մինչեւ Իսկէնտէրուն, ապա Ամերիկա երթալու նպատակով։ Սակայն երբ տեսած են, թէ Հալէպը որքան խաղաղ քաղաք է, որքան բարի ժողովուրդ ունի եւ աշխատանքի որքան առիթներ կան, որոշեր են հաստատուիլ: Իսկ մօրենական կողմս՝ Թօփճեանները, կու գան Չմշկածագէն, տեղահանութենէն շատ առաջ Հալէպ հաստատուած:

2. Կայ կարծիք, որ կին գրողները հիմնականում գրում են լոկ զգացմունքներից, սիրուց, խանդից դրդուած, այլ ոչ թէ միայն նրա համար, որ ասելիք ունեն: Ինչի՞ց են ծնւում Մարուշ Երամեանի ստեղծագործութիւնները:
Ինծի համար զգացումներ արտայայտելու չափ կարեւոր է մտածումներ արտայայտելը. Հաւանաբար առաջին ընթերցումով այն տպաւորութիւնը ստեղծուի, թէ ընդհանրապէս զգացումներ են գրութիւններուս մէջ արտայայտուածները: Բայց խորքին մէջ մտածումներն են զիս առաջնորդողը, մտածումներ, որոնք կը բեւեռուին կիներուն, անոնց անլուր տառապանքին, այդ տառապանքին տուն տուող պատճառներուն եւ կիներուն կրելու, տոկալու եւ կամքին շուրջ: Այսքանը ըսելիք ունենալ կը համարուի՞. դուք որոշեցէ՛ք:

3. Սփիւռքում գործող ազգային մտածողութեամբ առաջնորդուող գրողներին չե՞ն վնասում արդեօք 20-րդ դարավերջի և 21-րդ դարասկզբի քաղաքակրթական զարգացումները, երբ «գլոբալիզացիան» վտանգում է ազգային մշակութային արժէքները: Այսօր սփիւռքահայ գրականութեան հերոսը տարբեր մտահոգութիւններ, խնդիրներ ունեցող մարդն է, չկա՞յ առհասարակ վտանգ կորցնել ազգային դիմագիծը:

Գրագէտ մարդը ընդհանրապէս, բայց մանաւանդ Սփիւռքի մէջ յանձնառու է: Ու եթէ նկատի առնէք, որ այդ գրագէտները առիթ ունին հայերէնէ տարբեր լեզուով մը ստեղծագործելու, եւ ՇԱՏ աւելի լայն ճանաչումի արժանանալու, բայց կը շարունակեն հայերէն ստեղծագործել, արդէն կը նշանակէ, որ օրինակ են նոր սերունդին համար: Ձեր ըսած «կլոպալիզացիան» անշուշտ դեր ունի, բայց այդ դերը գրագէտը կրնայ դրականի վերածել, եթէ օգտուի անոր դրականներէն այն չափով, որ իր մշակոյթին չի հակադրուիր: Բայց վտանգը մի՛շտ առկայ է, մանաւանդ մեզի համար – ամբողջ հայ ժողովուրդը նկատի ունիմ – մեզի, որ կը սիրենք կապկել օտարը:

---------------------------------------------------

ՀԱԼԷՊԻՆ
«Կարելի չէ մոռնալ քեզ.
Բայց գալիքին համար միայն
Տես կ’օրօրեմ յուշերս բոլոր
Ու կ’երազեմ վաղդ հաստատ
Բաց աչքերով
Երազային եղեր ես միշտ
Եւ մտերիմ
Այն օրերէն որ Մեծ Արքան
Հասաւ մինչեւ դարպասներդ
Փառաբանեց ինքզինք եւ քեզ
Հեռուէն կու գան օրերդ բոլոր
Կ’երթան կրկին մինչեւ հեռու
Կարաւանովը պատմութեան
Խաչն ու մահիկը ուղեցոյց որպէս առած
Փողոցներէդ նեղլիկ ու ծուռ ու հնաբոյր
Եւ բակերէդ ֆըլլէներու արբշռանքով
Պատմութիւնը մանչուկի պէս կը վազվզէ
Թարմ ու արթուն
Ծիծեռնակները հեռացան
Իրենց թեւերուն պահելու համար
Յուշը երէկին գալիքը վաղուան….»

----------------------------------------------------

4.Ինչպիսի՞ն է վիճակը Հալէպում. ստեղծագործողները տպագրում են արդեօք նրանց գրքերը:
Նախապէս Հալէպի մէջ շատ գիրքեր կը տպագրուէին: Գրողները առիթ ունէին – կը շարունակեն ունենալ – նաեւ մասնակցելու գրական տարբեր մրցանակներու, ինչպէս Անթիլիասի, նոյնպէս Հայաստանի մէջ: Հալէպահայ քանի-քանի ստեղծագործողներ մրցանակի եւ հրատարակուելու արժանացած են արդէն:

5. Հալէպում ունէ՞ք գրական շրջանակ որտեղ հանդիպումներ էք ունենում, քննարկում ոչ միայն գրական, այլ նաեւ հայրենիքում առկայ միջադէպերի, խնդիրների մասին:
Այսօրուան հարցերէն, այսինքն երեք տարիներ եւ աւելի առաջ մենք ունեցած ենք «Գանձասար» շաբաթաթերթի կողքին գործող «գրական աշխատանոց», ուր շաբաթական դրութեամբ կը հանդիպէին երիտասարդներ, իրենց ստեղծագործութիւնները քննարկելու համար: Այսօր տակաւին կան ստեղծագործողներ, որոնք կ’արտայայտեն իրենց ցաւն ու ցասումը երկրի այս կացութեան հանդէպ: Անշուշտ յաճախ զգուշացած ենք քաղաքական կարծիքներ գիրով արտայայտելէ, պարզապէս որպէս նախազգուշութիւն: Սակայն ե՛ւ հայրենիքի, ե՛ւ տարբեր գաղութներու մէջ տեղի ունեցող դէպքերը յաճախ մեր քննարկումներուն առանցքը եղած են:

6. «Սիրիահայ գրողների միությունը» ի՞նչ գործունէութիւն է ծաւալում այսօր:
Հակառակ տիրող կացութեան, «Սուրիահայ գրողներու համախմբում»ը սկսած է իր հանդիպումներուն, թէեւ ոչ նախկին յաճախականութեամբ: Նոյնիսկ ծրագիր մշակուած է հրատարակելու համար սուրիահայ գրագէտները ներկայացնող հաւաքածոյ մը:

7. Սփիւռքահայ գրողները ունե՞ն հայրենիքում ճանաչուելու կարիք:
Կը կարծեմ որ ընթերցասէր մարդը, ո՛ւր ալ գտնուի, կրնայ տարբեր միջոցներով ծանօթանալ գրագէտներու գործերուն՝ համացանցէն թէ գիրքերը բարեկամներու միջոցով ստանալով: Իսկ ճանաչումի հարցը, այո՛, յատկապէս երիտասարդ գրողը պէտք ունի ճանչցուելու, բայց մանաւանդ ընթերցուելու Հայաստանի մէջ, որովհետեւ ճանչցուիլը տակաւին ընթերցուիլ չի նշանակեր:

8. Ի՞նչպէս էք վերաբերւում ժամանակակից գրականութեանը:
Ժամանակակից գրականութիւնը, միջազգային, հայաստանեան թէ սփիւռքահայ, ցոյց կու տայ, որ հայ գրողը բաց է միջազգային նորարարութիւններուն, կրնայ փորձ ընել նոր շունչով պատուաստելու իր գրականութիւնը: Ասիկա յաճախ տարակարծութիւններու եւ բուռն վէճերու առիթ կու տայ, որովհետեւ շատեր կ’ըսեն՝ «պէտք չունինք աշխարհի նորութիւններուն. Մենք կ’ուզենք մեր պախչէն նստենք, վանք սարքենք»: Հարց չէ, թող ըլլան դասական գրականութիւն մշակողներ, սակայն պէ՛տք է ըլլան նաեւ նորարարներ, որովհետեւ գրականութիւնը, արուեստի այլ ժանրերուն նման, չի կրնար շնչել առանց այլ մշակոյթներու վրայ բացուող լայն պատուհաններուն:

9. Հայրենիք ձեր այցելութիւնների ընթացքում մասնակցու՞մ էք արդեօք Հայաստանի Գրողների Միութեան հաւաքներին: Բարձրաձայնո՞ւմ էք սփյուռքահայ գրողների հետ կապված հարցեր: Տարիներ առաջ կապուած Գրողների Համահայկական Համաժողովի հետ որոշ մտահոգութիւններ ունէիք: Այդ մասին նոյնիսկ գրեցիք «Յառաջ»ում: Ի՞նչ մտահոգություններ ունէք, այսօր ի՞նչ է փոխվել:

Նախապէս կար կեցուածք, թէ առանց հողի գրականութիւն կարելի չէ մշակել. Ժամանակը ցոյց տուաւ սակայն, որ ոչ միայն կարելի է, այլ նաեւ յարգելի գրականութիւն մը մշակուած է Սփիւռքի տարածքին, անցնող տասնամեակներուն: Այսօր այդ կեցուածքը որոշ փոփոխութիւններ կրած է: Այսօր կրնանք գոնէ երկխօսութիւն ստեղծել, թէեւ յաճախ համակարծիք չըլլանք: Կարեւորը զիրար լսելն է, իրարու խօսքը հասկնալն է: Այդ տարակարծութեան ես կ’ուզեմ դրականօրէն մօտենալ եւ ըսել՝ տարբերութիւնները ոչ միայն չեն խանգարեր մեզ, այլ կը հարստացնեն մեր ներաշխարհն ու ստեղծագործութիւնը. միայն կարենանք «խօսիլ»:

10. «կը լռես ցաւը
կը լռես վէճը
աչքերդ իրենք կը դադրին
յետոյ կը լռես վիրաւորանքը
եւ բառերը կը լռես
խօսքերը մէջդ կը դադրին
կը լռես մինչեւ խաղաղութիւն
կը լռես մինչեւ սէր
ու մարմինդ կը դադրի..»

11.Ձեր ստեղծագործութեան նիւթը մարդն է, մասնաւորապէս՝ կինը: Ի՞նչ է սովորեցնում ձեր պոէզիան:

Բանաստեղծութիւնը երբեք չի ձգտիր սորվեցնել: Բանաստեղծութիւնը հաճոյք պէտք է պատճառէ, ինչպէս բոլոր արուեստները. Եթէ հաճոյք պատճառեց, ընթերցողը պիտի ուզէ կրկին եւ կրկին կարդալ, եւ ա՛յն ատեն է, որ պիտի սկսի մտածել կարդացածին մասին, եզրայանգումներու հասնիլ, իր «դասերը» ի՛նք քաղել: Արդիական բանաստեղծութիւնը ունի այս «մեղքը»՝ կը պարտադրէ ընթերցողին, որ ընթերցման ի՛ր տարբերակը բերէ գործը հասկնալու եւ ըմբոշխնելու համար, ինչ որ որոշ զարգացում կ’ենթադրէ, յղումները ճանչնալու եւ անոնց հոն ըլլալու նպատակը հասկնալու համար, ինչպէս որ է պարագան քսաներորդ դարու սկիզբներուն իսկ հրատարակուած Թ.Ս. Էլիըթի «Մեռեալ Երկիր» գործին:

12. Առաջին գիրքը ` 1992 թ. Հալէպ, 1995-ին «Տարբերակներ», 1998-ին՝ «Հալոց», 2000 -ին՝ «Գիշերներ», 2002 թ. պատմուածքների հատոր ՝ «Մօր գոգնոցը», Պէյրութ, 2004թ. Երեւան «Հին քերթուածներ» … Տարիների ընթացքում փոխւու՞մ են արդեօք Մարուշ Երամեանի ստեղծագործութեան թեմաները: Ժամանակը, իրադարձությունները, պատմութիւնը որքանով են ազդում ձեր գրչի բովանդակութեան վրայ:

Անշուշտ որ ժամանակը իր դերը ունի ստեղծագործ անհատին հասունութեան մէջ: Թեմաները կը փոխուին ըստ շրջապատին, հարցերուն, տագնապներուն: Օրինակ իմ վերջին երեք պատմուածքներս իրենց նիւթը Հալէպի պատերազմական ծանր առօրեայէն կը վերցնեն՝ «Նեխը արեւին տակ», որ «Բագին» հանդէսի վերջին համարին մէջ լոյս տեսաւ. միւս երկուքը տակաւին անտիպ են: Ունիմ նաեւ երկու քերթուածներ՝ «Հալէպ, Հալէպ» («Բագին») եւ «Անել ելք», զորս կը գտնէք «Գրական Կամուրջ» կայքէջին վրայ:

13. Եթէ հնարաւորութիւն ունենայիք Հայաստան վերադառնալու՝ կը գայի՞ք:

Շատ բարդ հարցում է ասիկա. ինչպէս տեսաք առաջին հարցումին իմ պատասխանէս, մեր գոյութիւնը Հալէպի մէջ շատ երկար է, կարելի չէ մէկ բառով պատասխանել՝ այո կամ ոչ … Այո, շատ պիտի փափաքէի, որ քաղաքս վերադառնար իր նախկին խաղաղութեան, ու ես կարենայի տարւոյն կէսը Հալէպ, միւս կէսը Երեւան ապրիլ. երկուքն ալ հայրենիք են:

«Հայր մեր որ . . . լուռ ես
բայց քու փոխարէն այնքան բարբառող
ծառին ու ծաղկին ծովին ու ծերպին
ձիւնին անունով . . .
իսկ լսող չկայ
ժամանակ չունինք օ՜ բազմազբաղ ենք
հետքդ փնտռելով .. »

14.Երբեմն շատ չե՞նք ուշանում Աստծուն դիմելիս…
Աստուծոյ դիմելէ աւելի ասիկա Մարդուն եղած դիմում է ……….

«Գրանիշ» (granish.org), Օգոստոս 14, 2014