Ռուբեն Շուգարեան. «Հայաստանի դիւանագիտութիւնը պէտք է մտածի նոր գաղափարների եւ հարցադրումների մասին»

Panorama.am-ը զրոյց մը վարած է Միացեալ Նահանգներու մէջ Հայաստանի առաջին արտակարգ եւ լիազօր դեսպան (1993-1999), 1999-2005ին Արտաքին Գործոց փոխնախարար, 2005-08ին Իտալիոյ, Սպանիոյ եւ Փորթուկալի մէջ արտակարգ եւ լիազօր դեսպան, իսկ 2009էն ի վեր Թաֆթս համալսարանի Ֆլեթչերի իրաւունքի եւ դիւանագիտութեան դպրոցի փրոֆեսոր Ռուբէն Շուգարեանի հետ: Նախկին դեսպանը խօսած է հայ-թրքական (ցիւրիխեան) կարգաւորման գործընթացի դասերուն, ապրիլեան պատերազմի շրջանին եւ անկէ ետք Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի դիւանագիտութեան եւ ընդհանրապէս աշխարհի մէջ Հայաստանի տեղի եւ դերի մասին:

Panorama.am. Պարոն Շուգարեան, այս նախատօնական օրերին Դուք Հայաստանում էք ՀՀ Գիտութիւնների Ազգային Ակադեմիայի Արեւելագիտութեան ինստիտուտի մասնագիտական խորհրդում Ձեր թեկնածուական ատենախօսութիւնը պաշտպանելու նպատակով: Աշխատանքի վերնագիրն է «Հայ-թուրքական յարաբերութիւնների միջազգային միջնորդութեան ժամանակակից պատմութիւնը եւ մեթոդաբանութիւնը»: Ի՞նչը Ձեզ ստիպեց գրել այս աշխատանքը:

Ռուբեն Շուգարեան. Ես երկար տարիներ մտածել եմ այս թեմայի մասին: Ե՛վ այն ժամանակ, երբ ակտիւ, գործնական դիւանագիտութեան մէջ էի, մասնակցում էի Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորման եւ արցախեան հիմնահարցի վերաբերեալ բանակցութիւններին, ե՛ւ ակադեմիական աշխատանքի տարիներին` յատկապէս Թաֆթսի համալսարանի Ֆլետչերի իրաւունքի եւ դիւանագիտութեան դպրոցում դասաւանդելու ընթացքում:

Այս թեման այսօր ամենաարդիականներից մէկն է: Ես ծանօթ եմ տարբեր աշխատութիւնների, բայց համակարգուած աշխատանք երեւի թէ չկայ, որտեղ ոչ միայն կը շարադրուէր պատմութիւնը, բայց նաեւ կը վերլուծուէր այս 25 տարիներ ընթացքում միջնորդների կատարած աշխատանքի մեթոդաբանութիւնը: Իմ նպատակն էր լրացնել այս բացը, ինչպէս նաեւ առաջարկել ապագայի համար որոշակի «ճանապարհային քարտէզ»:

Panorama.am: Իսկ որոնք են Ձեր առաջ քաշած նորոյթները, ինչպէս սիրում են ասել գիտական աշխարհում:

Շուգարեան. Եթէ խօսենք նորոյթների մասին, ես առաջարկում եմ պարտադիր կերպով տարանջատել երկու տարբեր ոլորտ` հաշտեցման եւ յարաբերութիւնների կարգաւորման հարթութիւններում: Վերնագրի մասին մտածելիս ես տատանւում էի, թէ ինչպէս կոչեմ աշխատանքս. Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւններ, թէ՞ հայ-թուրքական յարաբերութիւններ: Ի վերջոյ եկայ այն եզրակացութեան, որ եթէ խօսում ենք Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնների մասին, պէտք է խօսենք թէ՛ հաշտեցման, թէ՛ կարգաւորման մասին, թերեւս աւելի մեծ ուշադրութիւն դարձնելով հէնց «կարգաւորման» հարթութեանը: Այդ ֆորմատը ենթադրում է միայն եւ միայն սահմանի բացում եւ դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատում: Այս ֆորմատում բնական մասնակիցներն են երկու երկրների կառավարութիւնները: Մինչդեռ «հաշտեցման» հարթութիւնը ենթադրում է առաւել երկարաժամկէտ, նուրբ եւ բարդ գործընթաց, եւ բացի իշխանութիւններից մասնակցութիւն պէտք է ունենան երկու երկրների քաղաքացիական հասարակութիւնները, իսկ Հայաստանի դէպքում` նաեւ հայկական Սփիւռքը, որի ձայնը պէտք է լինի որոշիչ: Մինչեւ այսօր հիմնական սխալը եղել է, իմ կարծիքով, այս երկու գործընթացների միաձուլումը, ինչը ոչ միայն արդարացուած չէ, այլեւ վտանգներ է պարունակում` յատկապէս Սփիւռքի քննադատութեան առումով:

Պէտք է նշել, որ չնայած գործընթացի տապալմանը, բոլոր ներգրաւուած կողմերը հասան որոշակի յաջողութեան:

Թուրքիան կարողացաւ արտաքին աշխարհին ցոյց տալ որոշակի «կառուցողականութիւնէ` յատկապէս Ցեղասպանութեան 100-ամեակին ընդառաջ աշխարհին ցոյց տալով, որ իրենք չունեն նախապաշարմունքներ եւ կարող են իբրեւ թէ անկաշկանդ նայել իրենց անցեալին` պատմաբանների այդ ենթայանձնաժողովի միջոցով:

Հայաստանին անհրաժեշտ էր վերադառնալ միջազգային քաղաքականութիւն, լինել միջազգային քարտէզի վրայ: Եւ մենք դա արեցինք. յիշէք միայն ստորագրման արարողութիւնը [Ցիւրիխում]: Այս ամէնը անհրաժեշտ էր Հայաստանին:

Դրան նախորդող տասնամեակում «կոմպլեմենտար» քաղաքականութիւնը օգնել էր խուսափել մեծ ցնցումներից, բայց նաեւ դրա պատճառով կորցրել էինք որոշակի տեմպ, ազդեցութիւն եւ մի գուցէ նաեւ կարեւորութիւն [միջազգային քաղաքականութիւնում]: Երբ որեւէ երկիր սկսում է բնութագրել իր արտաքին քաղաքականութիւնը մի բառով, դա նշանակում է լրիւ հակառակը: Օրինակ, Թուրքիայի «զրոյ խնդիրներ հարեւանների հետ» քաղաքականութիւնը նշանակում էր, որ Անկարան ունի խնդիրներ բոլոր այդ հարեւանների հետ: Եթէ խօսում ենք «նախաձեռնողական» արտաքին քաղաքականութեան մասին, դա նշանակում է «կոմպլեմենտարիզմ»ը նախաձեռնողական չի եղել:

Ֆուտբոլային դիւանագիտութեամբ մենք լուծեցինք միջազգային քաղաքականութիւն վերադառնալու խնդիրը, լուծեցինք նաեւ արտաքին լեգիտիմութեան խնդիրը` 2008-ի ընտրութիւններից յետոյ: Մենք կարողացանք կարճաժամկէտ արդիւնքների հասնել:

Ռուսաստանը լուծեց իր խնդիրները: Առաջին անգամ Կրեմլը ոչ միայն չէր ընդդիմանում հայ-թուրքական օրակարգին, այլեւ ակտիւօրէն օժանդակում էր: Առաջին, որովհետեւ 2008 թ. ռուս-վրացական պատերազմից յետոյ Մոսկուան ունէր արտաքին իմիջի խնդիր, եւ միւս կողմից այդ պատերազմի արդիւնքում Ռուսաստանը եւ Թուրքիան եկել էին այն եզրակացութեան, որ տարածաշրջանում պէտք է ամրապնդեն սեփական դիրքերը եւ հնարաւորինս նուազեցնեն երրորդ երկրների ազդեցութիւնը: Այս նպատակով որպէս Միացեալ Նահանգների «կցորդ» ընկալուող Վրաստանի դերի նուազեցման ֆոնին նրանք հնարաւորութիւն էին բացել Հայաստանի դերի աւելացման համար:

Ցիւրիխեան գործընթացի արդիւնքում շահեց նաեւ Եւրոպական Միութիւնը, որովհետեւ եթէ վաւերացուէին այդ արձանագրութիւնները, Թուրքիայի անդամակցութեան հարցը կը դառնար շատ աւելի առարկայական: «Ստորագրուած, բայց չվաւերացուած» սցենարը ԵՄ համար լաւագոյնն էր:

Իրանի հետ կապուած ասեմ, որ տարածաշրջանային հարցերի վերաբերեալ կարելի է դատողութիւններ անել Թեհրանի դիրքորոշումը ուսումնասիրելով: Օրինակ, 2001 թ. Քի Ուեսթի բանակցութիւնների ժամանակ Իրանը ունէր շատ հանգիստ դիրքորոշում, քանի որ այնտեղ չէին սպասում որեւէ շօշափելի արդիւնք: Նոյնը այստեղ. Իրանը կարծես համոզուած էր, որ արձանագրութիւնները կը ստորագրուեն, բայց չեն վաւերացուի:

Վրաստանը ի սկզբանէ անհանգստացած էր հնարաւոր կարգաւորման հեռանկարից, քանի որ դրա արդիւնքում Թբիլիսիի դերը նշանակալիօրէն կը նուազէր:

Միացեալ Նահանգներին անհրաժեշտ էր ինչ-որ միջանկեալ լուծում գտնել, որի արդիւնքում հայ-թուրքական յարաբերութիւնները կը մտնէին նոր հանգրուան, եւ ամէն տարի Սպիտակ Տանը ստիպուած չէին լինի ապրիլի 24-ին փնտռել Ցեղասպանութիւն բառի նոր հոմանիշեր եւ յետոյ դրա համար արդարանալ հայ համայնքի մօտ: Վաշինգտոնի երկրորդ նպատակն էր Բուշի վարչակազմի տապալումներից յետոյ արձանագրել շօշափելի որեւէ արտաքին քաղաքական յաջողութիւն: Պատահական չէ, որ նախագահ Բարաք Օբամայի եւ պէտքարտուղար Հիլարի Քլինթոնի առաջին այցերը կատարուեցին Թուրքիա, որտեղ փաստացի տրուեց այդ գործընթացի մեկնարկը:

Այս գործընթացի արդիւնքում գրեթէ բոլոր երկրները ունեցան դրական ձեռքբերումներ: Միակ երկիրը, որը չունէր դրական իմիջ ստանալու խնդիր` Ադրբեջանն էր, որին պէտք էր «ուժեղ եւ ազդեցիկ» երկրի իմիջ ձեռք բերել որպէսզի ստացուէր այնպէս, որ Ադրբեջանի պատճառով Թուրքիան չի կարողանում առաջ գնալ այդ յարաբերութիւններում:

Panorama.am. Երբ խօսում ենք հայ-թուրքական ցիւրիխեան գործընթացի մասին, յաճախ մասնագէտները յղում են անում Բաքուի դիրքորոշմանը, որպէս Թուրքիայի վրայ մեծ ազդեցութիւն ունեցող երկրի, ինչը կարող էր որոշիչ ազդեցութիւն ունենալ գործընթացի տապալման վրայ: Բայց արդեօ՞ք այդ ազդեցութիւնը այդքան որոշիչ է: Արդեօ՞ք դա մէկ մարմնի պոչի եւ գլխի թիւրըմբռնում չէ:

Շուգարեան. Կարծում եմ, դուք ճիշդ էք: Այս հարցում դերերի բաշխում կար, դա արեւմտեան «լաւ ոստիկան – վատ ոստիկան» հնարքի արեւելեան տեղայնացումն էր: Բայց այստեղ աւելի կարեւոր է հասկանալ, թէ որն է միջնորդների մեթոդաբանական սխալը այս հարցում:

Panorama.am. Արդեօ՞ք Դուք նաեւ ուսումնասիրել էք ոչ պաշտօնական, հանրային դիւանագիտութեան հնարաւորութիւնները հայ-թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորման հարցում:

Շուգարեան. Այո, ես քննարկել եմ ոչ միայն պաշտօնական բանակցութիւնների ընթացքը, այլեւ այսպէս կոչուած «միջանկեալ հարթակ»ի կամ հարթակ 1.5-ի եւ ժողովրդական դիւանագիտութեան` հարթակ 2-ի (Track Two) հնարաւորութիւնները եւ կուտակուած փորձը: Ուսումնասիրել եմ, օրինակ, հայ-թուրքական հաշտեցման յանձնաժողովի աշխատանքները եւ դրանց կապը ցիւրիխեան գործընթացի հետ: Նաեւ ներկայացրել եմ պաղեստինա-իսրայէլական Օսլոյի գործընթացը, որի փաստաթղթի ստորագրմանը որպէս ԱՄՆ-ում ՀՀ դեսպան ներկայ եմ եղել Սպիտակ տանը 1993-ի սեպտեմբերին:

Կան նաեւ առաջին անգամ քննարկուող որոշակի պատմական փաստեր, օրինաչափութիւններ եւ առաջարկներ, օրինակ Կանադայի եւ Իտալիայի կողմից հայ-թուրքական կարգաւորման հարցում միջնորդական առաջարկութիւնները:

Panorama.am: Ձեր աշխատանքում Դուք պատմում էք, թէ ինչու Շուէյցարիան ըստ էութեան նախաձեռնեց միջնորդական առաքելութիւնը եւ նաեւ նշում էք, որ առանց նախապայմանների յարաբերութիւնների հաստատումը Հայաստանի երեք նախագահների մօտ կարմիր թելով գնում է: Նայելով այս պատմութեանը Ատլանտեան ովկիանոսի միւս կողմից, Ձեր կարծիքով, ինչո՞ւ այդ բանակցութիւնները այնուհետեւ դարձան տարբեր ներքաղաքական բեւեռների միջեւ սուր պայքարի թեմա Հայաստանում:

Շուգարեան. Կարեւոր պատճառներից մէկը, կարծում եմ, այն է, որ ամէն անգամ հաշտեցման եւ կարգաւորման երկու գործընթացների միաձուլուել են` ե՛ւ միջնորդների կողմից, ե՛ւ Հայաստանի: Հայկական կողմը մինչեւ վերջ չի պայքարել սրա դէմ: Եթէ Սփիւռքի դերը հասկանալու համար քննարկենք շուէյցարական միջնորդութիւնը, պէտք է յիշենք նախագահ Սերժ Սարգսեանի կողմից սփիւռքեան գաղթօջախներով շրջագայութիւնը, ինչը ողջունելի է: Բայց այն դէպքում, եթէ քննութեան առարկայ լինէր հաշտեցման հարցը, ինչպէս ես նշեցի, այդ դէպքում Սփիւռքի ձայնը պէտք է որոշիչ լինէր: Իսկ եթէ խօսում ենք կարգաւորման մասին, մենք ընդհանրապէս կարիք էլ չունենք [Սփիւռք] գնալու եւ քննադատութեան արժանանալու: Բայց նախագահը գնացել էր այդ փաստաթղթերում «պատմաբանների ենթայանձնաժողովի մասին» կէտի պատճառով: Միւս հարցը, ի հարկէ, սահմանի վերաբերեալ հարցն է, բայց դրա հետ կապուած մենք պէտք է ձեւ գտնենք պատշաճ բացատրական աշխատանքներ տանելու համար:

Երբ միախառնւում են կարգաւորման եւ հաշտեցման երկու գործընթացները, ստեղծւում է փակուղային վիճակ:

Panorama.am. Արցախի հիմնահարցը եւ Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնները, կամ աւելի ճիշտ` դրանց բացակայութիւնը, ինչպէս գիտենք, Հայաստանի երկու կարեւոր արտաքին քաղաքական կէտերն են: Ըստ Ձեզ, որոնք են Հայաստանի արտաքին քաղաքական պոտենցիալ օրակարգի այն կէտերը, որոնք կարելի է շահագործել յաջորդ տարի եւ դրանից յետոյ:

Շուգարեան. Իմ խորին համոզմամբ, Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը չի կարելի սահմանափակել այս երկու հարցով (ես հիմա կարծում եմ, որ մէկն առանց միւսի չի կարող լուծուել):

Անկախութիւնից յետոյ մի քանի անգամ մենք յայտ ենք ներկայացրել, որ ինքնուրոյնաբար զբաղւում ենք նաեւ այլ հարցերով: Մենք խաղաղապահներ ենք ուղարկել Բոսնիա, Իրաք եւ Աֆղանստան: Ի դէպ, Իրաքի հարցում մի հետաքրքիր զարգացում եղաւ, որը այժմ պէտք է վերաիմաստաւորել:

Երբ մենք քննարկում ենք խաղաղապահներ ուղարկելու հարցը, այլ երկրներ դուրս էին գալիս ամերիկեան դաշնակիցների կոալիցիայից, ինչպէս օրինակ Իսպանիան: Այդ ժամանակ մեծ թուով նամակներ էին գալիս Հայաստան Սփիւռքի կենտրոններից` կոչ անելով յետ կանգնել այդ նախաձեռնութիւնից: Այնուամենայնիւ, մենք դարձանք կոալիցիայի անդամ Իրաքում, շահեցինք միաւորներ ԱՄՆ հետ յարաբերութիւններում եւ այլն: Այս առումով, մենք կարողացանք անել այն, ինչ թելադրում էր մեր «պետական» շահը, բարելաւեցինք մեր յարաբերութիւնները ԱՄՆ հետ տարբեր ոլորտներում, մինչդեռ «ազգային» շահերը այլ բան էին պահանջում:

Վերջին տարիներին ես նկատում եմ մեր արտաքին քաղաքականութեան մէջ «ազգային շահերի» գերակայութիւնը «պետական շահի» նկատմամբ, մինչդեռ եւրոպական տարբեր լեզուներում չկայ այսպիսի բաժանում «national interest» հասկացութեան մէջ: Երկրորդ երկիրը, որը նման բաժանում թերեւս ունի, Իսրայէլն է:

Իսկ յաջորդ տարուայ պլանների մէջ, ես կարծում եմ, որ մենք շատ ակտիւ պէտք է լինենք սիրիական հարցում, պէտք է լինենք աւելի երեւացող եւ մասնակցենք տարբեր դիւանագիտական նախաձեռնութիւնների:

Կարծում եմ, ինչ որ ժամանակ յետոյ մենք պէտք է նաեւ մեր մասնակցութիւնը ունենանք արաբա-իսրայէլական յարաբերութիւններում, յատկապէս կարեւորելով Երուսաղէմի հայկական թաղամասի դերը եւ գործօնը:

1990-ականներին Հայաստանը նաեւ հանդէս է եկել մի շարք միջնորդական առաքելութիւններով, որոնց մասին հիմա մոռացել են. օրինակ Վրաստանում մի քանի անգամ, 1991 թ. Լիտուայում, եւ այլն:

Panorama.am: Տարին աւարտւում է եւ թերեւս կը համաձայնէք` 2016թ աննախադէպ դժուար տարի էր. տնտեսական ճգնաժամ, ներքաղաքական աննախադէպ բռնութիւն, պարտադրուած պատերազմ, սպառազինութիւնների մրցավազքի նոր էսկալացիա: Ինչպիսի՞ն էր տարին ըստ Ձեզ:

Շուգարեան. Կարծում եմ, առաջին հերթին շատ ծանր տարի էր: Այս տարի նաեւ սահմանագիծ էր մեր երկրի անկախութեան նոր փուլ մտնելու համար: Ի հարկէ, հիմնականը ապրիլեան պատերազմն էր:

Panorama.am. Ինչպե՞ս կը բնութագրէք ՀՀ-ԼՂՀ դիւանագիտութիւնը ապրիլեան օրերին եւ դրանից յետոյ:

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան դիւանագիտութիւնը ես կը բնութագրեմ, որպէս այդ պահի համար համապատասխան դիւանագիտութիւն: Արցախը ոչ միայն կարողացաւ դիմակայել ռազմադաշտում, այլեւ դիւանագիտական ասպարէզում որդեգրել շատ ճիշդ մարտավարութիւն: Կարելի է նշել, օրինակ, ԼՂՀ ԱԳ նախարար Կարէն Միրզոյեանի հարցազրոյցը CNN հեռուստաալիքով, որտեղ նա եթերում էր Ադրբեջանի ԱԳ նախարար Է. Մամեդեարովի հետ, ինչը աւելորդ անգամ ցոյց էր տալիս հակամարտութեան երկու հիմնական կողմերը:

Հայաստանի դիւանագիտութիւնը ինձ համար փոքր ինչ աւելի դժուար է բնութագրել: Եթէ կայ ներքին պայմանաւորուածութիւն, որ Ղարաբաղը պէտք է աւելի ակտիւ լինի եւ հանդիսանայ, որպէս հակամարտութեան կողմ, ապա դա ճիշդ դիրքորոշում է: Բայց բոլոր դէպքերում, կարծում եմ, Հայաստանի դիւանագիտութիւնը ոչ միայն պէտք է աւելի ակտիւ լինի, այլ մտածի նոր ձեւերի, խնդիրների, նոր գաղափարների եւ հարցադրումների մասին:

Կարծում եմ, որ ապրիլեան պատերազմից յետոյ ամենակարեւոր հարցն այն չէր, թէ «ի՞նչ եղաւ», այլ այն, թէ «ինչպէ՞ս եղաւ»:

Մինչեւ 2016-ի ապրիլի Ադրբեջանը ցածր ինտենսիւութեամբ էր գնում էսկալացիայի: Նոր աշխարհաքաղաքական պայմաններում Ադրբեջանի գործողութիւնները կարելի է բնութագրել, որպէս ռազմական յանցագործութիւն, եթէ հաշուի առնենք ռազմագերիների եւ քաղաքացիական անձանց նկատմամբ սարսափելի բռնութիւնները: Բաքւում չէին էլ թաքցնում իրենց պետական քաղաքականութեան եւ ԼՂՀ դէմ ռազմական ագրեսիայի նպատակները:

Հայաստանը պէտք է փորձի հասկանալ եւ աշխարհին ներկայացնել, որ նախագահ Իլհամ Ալիեւը օրէցօր կոշտացնում է իր դիրքորոշումը: Այստեղ առանձնացնեմ երեք հանգրուան` շարունակականութիւնը ցոյց տալու համար: Նախ, 2011-ին Ալիեւը յայտարարեց դէպի Ստեփանակերտի վերանորոգուած օդանաւակայան թռչող քաղաքացիական ինքնաթիռներին օդային հարուած հասցնելու մտադրութեան մասին: Սա աննախադէպ յայտարարութիւն էր: Երկրորդ` Հունգարիայի հետ բանակցութիւնների արդիւնքում Սաֆարովին Բաքու վերադարձնելու եւ պետական բարձր պարգեւների արժանացնելու փաստը: Եւ երրորդ` ապրիլեան պատերազմը: Առաջին հայեացքից իրար հետ ուղղակի կապ չունեցող այս զարգացումները պէտք է տեղ գտնեն մէկ փաթեթի մէջ եւ ներկայացուեն տարբեր մարմիններ` եւրոպական ատեաններ եւ հասարակական կազմակերպութիւննէր` «անջատում յանուն փրկութեան» (remedial secession) նորմի կիրառումը ԼՂՀ նկատմամբ կիրառելու նպատակ հետապնդելով: Յիշեցնեմ, որ այս նոյն նորմը կիրառուեց Կոսովոյի դէպքում:

Եթէ աւելի պատկերաւոր ասեմ, 1990-ականներին Հայաստանի օգնութեամբ Արցախի անվտանգութեան պահպանումը եւ ռազմական յաղթանակը այն «գինն» էր, որ մենք վճարեցինք միջազգային հանրութեան կողմից ԼՂՀ միջազգային ճանաչման փոխարէն: Մենք կարողացանք սեփական ուժերով պաշտպանել Արցախի ժողովրդին ցեղասպանութեան վտանգից եւ միջազգային հանրութիւնը որեւէ տեսակ միջամտութեան կարիք այլեւս չունէր, եւ Արցախի անկախութիւնը չճանաչուեց:

Panorama.am. Ինչպիսի՞ դասեր պէտք է քաղեն Հայաստանը եւ ԼՂՀ-ը Ապրիլից յետոյ:

Շուգարեան. Ես երեք խնդիր այստեղ կ'առանձնացնէի: Նախ, մենք պէտք է փոխենք մեր դիրքորոշումը եւ մարտավարութիւնը, եւ ներկայացնենք աշխարհին ոչ թէ այն, թէ ինչ է կատարուել, այլ թէ «ինչպէս» է կատարուել:

Հայկական կողմերը պէտք է նաեւ աշխարհին ներկայացնեն, որ Ադրբեջանը այս կոնֆլիկտը դարձնում է կրօնական բնոյթի առճակատում` որդեգրելով «Իսլամական պետութիւն» ահաբեկչական խմբաւորման գործելաոճը` ռազմի դաշտում: Մինչդեռ պէտք է նշել, որ Հայաստանը մահմեդական աշխարհի հետ չունի որեւէ խնդիր:

Եւ երրորդ, մենք պէտք է սկսենք խօսել «անջատում յանուն փրկութեան» նորմի կարեւորութեան եւ կիրառելիութեան մասին Լեռնային Ղարաբաղի կոնտեքստում:

Panorama.am: Իսկ «անջատում յանուն փրկութեան» դոկտրինի ենթատեքստում, ինչպէ՞ս էք տեսնում նախկին ԼՂԻՄ շուրջ տարածքների ապագայի հարցը, եւ արդեօ՞ք այստեղ նոյնպէս որոշակի ընդհանրութիւններ կարող ենք նկատել Հայաստանի երեք նախագահների մօտ:

Շուգարեան. Կայ որոշակի շարունակականութիւն առաջին եւ երրորդ նախագահների մօտ: Երկրորդ նախագահի ժամանակ մենք արդէն խօսեցինք «կոմպլեմենտարութեան» մասին, որը օգնեց կամ թոյլ տուեց խուսափել կարեւոր որոշումներից կամ սխալներ գործելուց: Այդ ընթացքում մենք նաեւ սպառեցինք «ձգձգման» կամ «չկողմնորոշուելու» մեր կարեւոր ռեսուրսը` օգտուելով նաեւ աշխարհաքաղաքական իրավիճակից, ռուս-ամերիկեան յարաբերութիւնների վիճակից եւ այլն:

Այնուամենայնիւ, Արցախի հարցում որոշակի ընդհանուր շարունակականութեան մասին կարող ենք խօսել:

Խնդրոյ առարկայ տարածքների մասին պէտք է որդեգրել մի դիրքորոշում, որտեղ պէտք է կարեւորել «անվտանգութիւնն առաջնային է» թեզը կամ սկզբունքը: Արդեօ՞ք յետագայում այդ տարածքներում կարող են տեղակայուել զօրքեր, զինուած գործողութիւններ իրանակացուեն Հայաստանի կամ ԼՂՀ դէմ, ինչպիսի եւ ինչ կազմով խաղաղապահ ուժեր պէտք է տեղակայուեն այդտեղ, եւ շատ այլ հարցեր:

Panorama.am. Արդեօ՞ք ԼՂ հարցում Հայաստանի դիւանագիտութիւնը հաշուի առնում է, թէ ինչպիսի երկիր է Ադրբեջանը: Նկատի ունեմ, հայկական դիւանագիտութիւնը հաշուարկում է Ադրբեջանը որպէս երկիր, որը ցանկանում է ռէալ կարգաւորում գտնել կոնֆլիկտին, թե՞ երկիրը, որը օգտագործում է հարցը ներքին քաղաքական հարցերում էլիտայի անձեռնմխելիութիւնը ապահովելու համար:

Շուգարեան. Իմ կարծիքով, Իլհամ Ալիեւը քաղաքական գործիչ է, ով չի մտածում պետական մասշտաբով, ուստի Ձեր հարցապնդումը գոյութիւն ունենալու հիմքեր չունի:

Panorama.am: Իսկ որո՞նք են Ադրբեջանի դասերը այս պատերազմից, եթէ խօսենք առանց յուզականութեան:

Շուգարեան. Դասերը հասկանալու համար, նախ պէտք է քննարկենք պատերազմի նպատակները: Ակնյայտ է, որ Բաքուի համար չստացուեց իրականացնել այն, ինչ Ալիեւը ծրագրել էր: Այնուամենայնիւ, Ադրբեջանի ներքին քարոզչական մեքենան արդիւնաւէտ աշխատեց` իրենց ամբողջ ծիծաղելի մարտավարութեամբ եւ կեղծ նարատիւները տարածելու առումով: Չեմ կարծում, որ Ադրբեջանի ժողովուրդը` Բաքուի ծայրամասերից այն կողմ, այլընտրանքային տեղեկատուութիւն ստանալու առումով ունեցաւ այնքան հնարաւորութիւններ, որքան Հայաստանում, եւ հետեւաբար իրենց յաջողուեց որոշակի առումով սեփական ժողովրդի մօտ ստեղծել ինչ-որ ընկալումներ:

Ադրբեջանը ունեցաւ նաեւ շատ զոհեր, յատկապէս յատուկ ջոկատայինների շրջանում, ովքեր, իմ տեղեկութիւններով, պատրաստուել էին Հիւսիսային Կիպրոսում: Սա լուրջ խնդիր էր Ադրբեջանի համար:

Առաջին օրերի էյֆորիան Ադրբեջանում շատ շուտ անցաւ: Եւ ակնյայտ դարձաւ, որ հայկական կողմի դէմ նոր յարձակման դէպքում իրենք շատ զոհեր են ունենալու եւ պարզ չէ, հայկական կողմի հակայարձակումը յաջորդ անգամ որտեղ կը կանգնի:

Panorama.am. 2011-ին Կազանի հանդիպման տապալումից յետոյ ռուսական «Moscow Times» թերթը մի յօդուած էր հրապարակել, որտեղ հեղինակը գրում էր, որ մի փոքրամասշտաբ եւ կարճաժամկէտ պատերազմը կարող է ի վերջոյ կողմերին բերել բանակցային սեղանի շուրջ պայմանաւորուածութիւնների` ստեղծելով «երկու կողմերի համար վնասաբեր փակուղի»: Արդեօ՞ք այս պատերազմը նման նպատակ ունէր:

Շուգարեան. Ես այդպէս չեմ կարծում: Եթէ այդպէս լինէր, միջնորդները արդէն իսկ հանդէս կը գային նոր նախաձեռնութեամբ: Այստեղ մենք պէտք է նաեւ դիտարկենք միջնորդների միջեւ յարաբերութիւնների դինամիկան տուեալ տարածաշրջանից դուրս իրենց օրակարգի հարցերում:

Ինձ համար ակնյայտ է, որ Ռուսաստանի դիրքորոշման դինամիկան Հայաստանի նկատմամբ այս պատերազմից յետոյ փոխուեց` բացասականից դէպի դրական: Ես նոյնիսկ չեմ խօսում «Իսկանդեր»ի մասին: Ուշադրութիւն դարձրէք ՌԴ ԱԳ նախարար Ս. Լաւրովի դիրքորոշմանը:

Պէտք է ուշադրութիւն դարձնել նաեւ ռուս-ամերիկեան յարաբերութիւնների ապագայի վրայ: Եթէ դիտարկենք մինչեւ 2011-ը եւ դրանից յետոյ իրենց յարաբերութիւնների պատկերը` այն կարելի է բնութագրել իբրեւ վատթարացող: Գիտէք, ընդհանրապէս, երբ գերտէրութիւնների յարաբերութիւնները վատանում են, իրենք պահպանում են գոնէ մէկ հարց, որտեղ իրենց շահերը համընկնում են, որը այնուհետեւ օգտագործւում է ապագայում կապերը բարելաւելու նպատակով: Միակ հարցը, որտեղ չկար հակասութիւն կամ հակադրում նախորդ տարիներին` դա Արցախի հարցն էր:

Panorama.am: Ապրիլի 2-ին Հայաստանում կ'անցկացուեն պառլամենտական ընտրութիւններ: Ինչ-որ նոր նախաձեռնութիւններ սպասո՞ւմ էք Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան մէջ այդ ցիկլից յետոյ:

Շուգարեան. Կարծում եմ` այո: Կարող ենք սպասել աւելի լայն քննարկումների, քանի որ մենք փոխում ենք համակարգը: Եթէ մինչեւ այսօր երկրի նախագահն էր պատասխանատու երկրի դիրքորոշման համար, նոր Սահմանադրութեամբ ունենալու ենք կոլեկտիւ պատասխանատուութեան խնդիր, երբ աւելի դժուար է լինելու որոշում ընդունելը, բայց աւելի հեշտ է լինելու արդէն ընդունուած որոշումը իրականացնելը, կամ այդ որոշման հետեւանքների հետ հաշտուելը:

Եթէ յիշում էք Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի «Պատերազմ, թէ խաղաղութիւն» յայտնի յօդուածը, այդտեղ մի նախադասութիւն կար` Արցախի հարցում խնդրից տեղեակ միայն վեց հոգու մասին: Նոր Սահմանադրութեամբ մենք ունենալու ենք աւելի լայն շրջանակով քննարկումների եւ որոշումների ընդունման տարբեր մեխանիզմ: Այս իրականութեան մէջ նոյնիսկ պոպուլիստները ստիպուած կը լինեն դառնալ իրատես:

Panorama.am. Վերջերս լոյս տեսաւ Ձեր երրորդ գիրքը, որը չափազանց հետաքրքիր եւ պրովոկացիոն վերնագիր ունի. «Արդեօք Հայաստանը արտաքին քաղաքականութեան կարիք ունի» (“Does Armenia Need Foreign Policy”, Gomidas Institute, 2016): Գրքում Դուք տարբեր հարցադրումներ էք արել, ընդհանուր առմամբ, փորձելով ներկայացնել Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան մարտահրաւէրները եւ հնարաւորութիւնները հայ-թուրքական ցիւրիխեան գործընթացի միջոցով, նաեւ խօսում էք ՌԴ, ԱՄՆ եւ ԵՄ հետ ՀՀ յարաբերութիւնների, չստացուած Ասոցացման եւ ԵԱՏՄ անդամակցութեան պատճառների մասին: Բայց ի վերջոյ թողնում էք Ձեր ընթերցողին, որպէսզի նա գտնի վերնագրում դրուած հարցի պատասխանը: Կ'ուզենայի Ձեզ հարցնել. «ինչպիսի՞» արտաքին քաղաքականութեան կարիք ունի Հայաստանը:

Շուգարեան. Հայաստանը կարիք ունի անկախ արտաքին քաղաքականութեան: Որպէսզի այդ քաղաքականութիւնը լինի «անկախ», պէտք է լուծուած լինեն ԼՂ հարցը եւ հայ-թուրքական կարգաւորումը, կամ այդ երկու գործընթացներից մէկում գրանցուած լինի լուրջ առաջընթաց: Բայց սա ամենեւին չի նշանակում, որ մենք պէտք է ունենանք մի ռեֆլեկտորային օրակարգ: Ես անգլերեն դա կոչում եմ «foreign policy wish-list», բայց սա ամենեւին չի նշանակում «foreign policy wishful thinking»` ինչ որ ռոմանտիկ մտածողութիւն. սրանք տարբեր բաներ են:

Մենք պէտք է մտածենք, թէ ինչպիսին կը լինի մեր արտաքին քաղաքականութիւնը, եթէ այս երկու հարցերը լուծուած լինեն:

Մեզ համար կարեւորագոյն երկիր Ռուսաստանի հետ յարաբերութիւններում մենք պէտք է հասնենք իրական «ռազմավարական» դաշինքի: Այս յարաբերութիւնները երկուստէք կարող են լինել շահեկան եւ արդիւնաւէտ, երբ մենք «փոքր եղբօր» կարգավիճակից անցնենք իրական ռազմավարական յարաբերութիւնների: Այդ դէպքում Ռուսաստանն ինքը կը լինի հետաքրքրուած, որ Հայաստանը ունենա անկախ արտաքին քաղաքականութիւն:

Panorama.am. Բայց չէ՞ որ հէնց Լեւոն Տէր-Պետրոսեանն էր իր 1997 թ. յայտնի յօդուածում խօսում Ռուսաստանի «անկանխատեսելիութեան» մասին:

Շուգարեան. Այո, խօսում էր: Բայց մենք 1996 թ. Ռուսաստանի հետ իրօք ունէինք փայլուն յարաբերութիւններ, իսկ 1997-ին կնքեցինք Բարեկամութեան Մեծ պայմանագիրը` այդպիսով ինստիտուցիոնալացնելով մեր յարաբերութիւնները:

Panorama.am. Բայց այդ ժամանակ Ռուսաստանն էր թոյլ եւ քանդուող պետութիւն… Ինչեւէ: Որպէս վերջին հարց առաջարկում եմ խօսենք յաջորդ տարուայ անկանխատեսելիութիւնների մասին: Հպանցիկ անդրադառնալով ամերիկա-իրանական յարաբերութիւնների ապագայի թեմային, որը կարող է տարածաշրջանի կերպարը փոխելու իմաստով երկրաշարժ լինել, Ձեր կարծիքով, ինչպէ՞ս դա կազդի Հայաստանի վրայ: Եթէ մի կողմ թողնենք այս խնդրի հնարաւոր սառեցումը ԱՄՆ նորընտիր նախագահ Դոնալդ Թրամփի վարչակազմի կողմից, եթէ այնուամենայնիւ կողմերը գնան խոստումները իրականացնելու ուղիով, ի՞նչ կշահի Հայաստանը այս համաձայնագրի իրականացման պարագայում աշխարհի առջեւ Իրանի վերաբացուելու արդիւնքում:

Շուգարեան. Ես կարծում եմ, Հայաստանը կը շահի այս առումով: Բացի նրանից, որ մենք պէտք է սպասենք այդ կարգաւորմանը, մենք կարող ենք նաեւ օժանդակել այդ կարգաւորմանը, բայց ոչ թէ որպէս միջնորդ, ինչը ծիծաղելի կը լինէր: Մենք ունենք փայլուն համայնք Իրանում եւ Միացեալ Նահանգներում, որոնք նաեւ շատ ազդեցիկ են: Մեր լոբբիստական կազմակերպութիւնները կարող են այս կոնտեքստում հանդէս գալ օժանդակողի դերում տարբեր միջոցառումների կազմակերպման, պատուիրակութիւնների փոխանակման, բանավէճերի անցկացման եւ այլ նման հարցերում: Հայաստանը ինքը կարող է այս հարցում հանդէս գալ, իբրեւ օժանդակող կամուրջ:

Քիչ առաջ մենք քննարկում էինք, թէ բացի այսօրուայ օրակարգային հարցերից, Հայաստանը ինչ կարող է առաջարկել աշխարհին: Որպէս կամուրջ հանդիսանալը թերեւս այդ հնարաւորութիւններից մէկն է: Կարծում եմ, ԻԻՀ նախագահ Հասան Ռուհանիի այցը Հայաստան շատ կարեւոր էր:

Panorama.am. Պարոն դեսպան, շնորհակալութիւն հետաքրքիր զրոյցի համար:

Շուգարեան. Շնորհակալ եմ:

Panorama.am, 28 Դեկտեմբեր 2016