Դարձեալ արեւմտահայերէնի այբուբենի համակարգում «ու» ձայնաւորը տառի կարգավիճակի արժանացնելու մասին

ԱՆԺԷԼ ՆԵՐՍԷՍԻ ՔԻՒՐՔՃԵԱՆ

Դարձեալ, քանզի ու ձայնաւորին նաեւ արեւմտահայերէնի այբուբենի համակարգում տառի կարգավիճակ շնորհելու հարցը մենք քննարկել ենք ինչպէս «Գրաբարի եւ արդի գրական հայերէնի ձայնաւորների համեմատական քննութիւն» յօդուածում (տե՛ս «Զարթօնք» օրաթերթ, 28 Նոյեմբեր 2001), այլեւ` «Գրաբարի ու արդի գրական հայերէնի հնչիւնական համակարգի եւ երկճիւղ հայերէնների մերձեցման համառօտ քննութիւն» զեկուցման մէջ կարդացուած 2015 թուականի նոյեմբերին «Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցման խնդիրներ» թեմայով գիտաժողովում (տե՛ս «Հորիզոն գրական», Նոյեմբեր, 2015, էջ 10-15):

Նշուած յօդուածներում հանգամանօրէն ներկայացուած է, որ արեւմտահայ քերականներից մի քանիսը, ու-ն ձայնաւոր համարելով, այն թուարկել են որպէս ձայնաւոր արժէքաւորուող տառերի շարքում (տե՛ս Յ. Յակոբ, Վ. Չանթայեան, «Նոր Սեւան» ընթերցարան, Ա. տարի, Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1979, էջ 7. Կարօ Առաքելեան, «Արդի հայերէնի քերականութիւն», գիրք Ա., Պէյրութ, 1998, էջ 77):

Ըստ այդմ էլ` Առաքելեանը որպէս օրինակ տուած սուր բառը կազուած է համարում երեք հնչիւնէ` սը-ու-րը (տե՛ս նտ., էջ 75, վարժութիւն 1):

Յովհաննէս Գազանճեանը, երկտառ կազմութեան պատճառով բաղադրեալ համարելով հանդերձ, ու-ն արժեւորել է որպէս պարզ հնչիւն (իսկական ձայնաւոր) (տե՛ս Նոր քերականութիւն արդի հայերէն լեզուի. բարձրագոյն դասընթացք», Պոլիս, 1958, էջ 10):

Աւելին. Զարեհ Մելքոնեանը կազմութեամբ երկտառ ու-ն համարել է մէկ գիր. «Տուն» բառին մէջ կայ երեք գիր. – տ-ու-ն», – գրում է նա (տե՛ս «Գործնական քերականութիւն արդի հայերէն լեզուի. միջին եւ բարձրագոյն դասընթացք», Պէյրութ, 1966, էջ 11):

Արդ, անտրամաբանական եւ հակասական չէ՞ արդեօք, որ բերուած տուն, սուր միավանկ բառերում որպէս պարզ հնչիւն, իսկական ձայնաւոր, մէկ գիր արժէքաւորուող ու վանկարար ձայնաւորը տառ չհամարուի եւ դուրս թողնուի արեւմտահայերէնի այբուբենի համակարգից:

Պատճառը 5-21-րդ դարերի ընթացքում հնչիւնի ու տառի փոխյարաբերութեան եւ գրաբարի հնչիւնական համակարգը պատմական զարգացման հոսանուտի մէջ չդիտարկելն է:

Ահա թէ ի՛նչ է գրում դոկտոր, պրոֆեսոր Աշոտ Արսէնի Աբրահամեանը գրաբարի հնչիւնական համակարգի պատմական զարգացման մասին. «… Այբուբենի յօրինման ու կիրառման շրջանում գրաբարի գրութիւնը լիովին համապատասխանել է արտասանութեանը. դա գրաբարի հին արտասանութիւնն էր, որ այժմ մենք կոչում ենք գրային արտասանութիւն: Սակայն գրաբարի արտասանութիւնը նոյն կէտի վրայ չի մնում: Դարերի ընթացքում լեզուի արտասանական-հնչիւնական կողմը զանազան փոփոխութիւններ է կրում ` հեռանալով գրութիւնից: Առաջ են գալիս ընդհանուր պատմական (կամ աւանդական) հնչիւնափոխութեան զանազան եր¢ոյթներ, որոնց հիման վրայ ձեւաւորում են գրաբարի «նոր» արտասանութեան կանոնները, որոնք աւանդաբար հասել են մեզ: Մենք այժմ գրաբարեան բնագրերը կարդում ենք ոչ թէ հին կամ գրային արտասանութեամբ, այլ «նոր» փոփոխուած եւ վաղուց արդէն քաղաքացիութեան իրաւունք ստացած արտասանութեամբ» (տե՛ս «Գրաբարի ձեռնարկ», Երեւան, 1958, էջ 6):

Այս ծաւալուն հատուածը ամբողջութեամբ մէջբերուեց, քանի այն սոյն յօդուածի հետագայ շարադրանքում գրաբարի եւ արդի գրական երկճիւղ հայերէնների ձայնաւորների համակարգի համեմատական քննութեան պատկերը նշուած իրողութեան ճշգրիտ արտացոլումն է:

* * *

Վերյիշենք, որ երբ Մեծն Մաշտոց, ուսումնասիրելով գրաբարի հնչիւնները, մէկ հնչիւնին մէկ տառ սկզբունքով ստեղծեց հայերէնի այբուբենը` 36 տառ, 36 հնչիւններից 5-ը եղել են ձայնաւորներ. դրանք են ա, ե, ը, ի, ո:

Ա, ը, ի ձայնաւորները արդի գրական երկճիւղ հայերէնների համապատասխան ձայնաւորներն են, իսկ ե տառի համապատասխան հնչիւնը եղել է է, ո-ինը` օ:

Օրինակ` երկու-ն կարդացուել է էրկու, երկիր-ը` էրկիր, երազ-ը` էրազ, որդի-ն` օրդի, ոսկին` օսկի, որկոր-ը` օրկոր:

Սակայն ընդհանուր-պատմական հնչիւնափոխութեան ենթարկուելով` ե ձայնաւորը բառասկզբում սկսել է արտասանուել եէ` երկու>եէրկու, երկիր>եէրկիր, երազ>եէրազ, ո-ն` վո. որդի>վորդի, ոսկի>վոսկի, որկոր>վորկոր, մինչդեռ բառամիջում դրանք պահպանել են ձայնաւորի արժէքը` գետ, մեծ, սեր (կաթի), աթոռ, ձոր, նոր:

Երբ գրաբարում ե-ն եւ ո-ն դադարել են ձայնաւոր լինելուց, է, օ հնչիւնների թափուր տեղերը պէտք է համալրուէին համապատասխան նոր տառերով:

Եւ ահա համապատասխան ձայնաւորներ են ձեւաւորւում երկբարբառների արտասանական փոփոխութեամբ, ըստ որի ընդհանուր-պատմական հնչիւնափոխութեան ենթարկուելով`

ա) աւ երկբարբառը, փակ վանկում պարզուելով, վերածուել է օ պարզ ձայնաւորի, ինչպէս` ծանաւթ>ծանօթ, արաւտ>արօտ, կարաւտ>կարօտ, եւ միջին հայերէնում յաւելուել մեսրոպեան այբուբենին,

բ) երկբարբառային ձայնաւոր արժէքաւորուող է-ն (=եյ), պարզուելով, վերածուելով է է պարզ հնչիւնի` սեյր>սէր, տէյր>տէր, պարտեյզ>պարտէզ,

գ) գրաբարում ռու(օս) արտասանուող ու երկբարբառը եւս, ո եւ ւ բաղադրիչ տարրերի խիստ սերտ արտասանութեան շնորհիւ ժամանակի ընթացքում պարզուելով ¢ ամփոփուելով, դեռեւս 5-րդ դարում վերածելու է ու պարզ ձայնաւորի:

Ու թէեւ «այս հարցը հայագիտութեան մէջ վիճելի է,- դիտարկում է փրոֆ. Աբրահամեանը,- շատերը գտնում են, որ յիշեալ տառերի համադրութեամբ արտայայտուել է պարզ ձայնաւորը» (տե՛ս նտ., էջ 4-6` տողատակի ծանօթութեամբ հանդերձ):

Միւս ձայնաւորներից զանազանելու համար Ա. Աբրահամեանը է-ն եւ ու-ն պայմանականօրէն անուանում է երկբարբառային ձայնաւորներ (տե՛ս նտ., էջ 5):

16 դարերի յորձանուտում ու-ի արտասանութիւնը եւս նոյն կէտի վրայ մնալ չէր կարող անշուշտ,. արդի գրական հայերէնում ու-ն արդէն գրաբարի ո (=օ) ձայնաւորի եւ երկշրթնային ձայնորդ ւ բաղաձայնի համադրութեամբ ռու (օս) արտասանուող ու երկբարբառային ձայնաւոր չէ (տե՛ս Ա. Աբրահամեան, նտ.):

Դրա դիմաց այսօր ունենք առանց արտասանական գործարաններում առաջացող արգելքի, հնչական մէկ գործարանով, ինչպէս ա, օ ձայնաւորները` լեզուի ետին շարքի վերին բարձրացման, սակայն բացառեալ ա-ն` նաեւ շղթայնացած ու ձայնաւորը, որը ո եւ ւ բաղադրիչ հնչիւնների ձոյլ արտասանուող բացարձակապէս մի նոր հնչիւն է:

Միակ այս փաստարկն իսկ բաւարար էր, որ արեւմտահայերէնի այբուբենի համակարգում եւս ու-ին տառի կարգավիճակ տրուէր:

Ունենք նոյնքան էական այլ փաստարկներ, սակայն մինչ դրանք ներկայացնելը` որպէս մի ձոյլ ամբողջութիւն արտաբերուող ու-ի այնուամենայնիւ երկտառ գրութեան վերաբերեալ մի երկու հարցադրում.

ա) հապա ինչո՞ւ գրաբարի ու երկրաբարբառը եւս ընդհանուր-պատմական հնչիւնափոխութեան ճանապարհին նաեւ ձեւային փոփոխութեան չի ենթարկուել եւ եյ, աւ երկբարբառների նման մէկ տառի չի վերածուել,

բ) Ինչո՞ւ ու-ն ո եւ ւ բաղադրիչ հնչիւնների խիստ սեր արտասանութեամբ` մի տառի չի վերածուել, երբ նոյն կազմութեան եւ-ը, ե, ւ բաղադրիչերի երկու կամ երեք առանձին-առանձին արտասանուող հնչիւնների կապակցութիւն լինելով հանդերձ (օրինակ` եէւ, եէւս Եէւգինէ // արէւ, անձրէւել), դեռեւս 5-րդ դարում կցագիր է արտայայտուել` եւ>և:

Պատճա՞ռը. ո եւ ւ բաղադրիչ տառերի կցագրութեան դէպքում ու-ն ձեւով կը համընկէր մեսրոպեան այբուբենի համակարգում արդէն իսկ գոյութիւն ունեցող ո տառին` ու>ո:

Իսկ լեզուն այնքան «խելացի» է, որ չէր կարող թոյլ տալ նման կրկնութիւն:

Ի դէպ, և-ի դեռեւս 5-րդ դարում ե, ւ բաղադրիչ տառերի կցագիր արտայայտութեան կապակցութեամբ կարեւորում ենք արձանագրել, որ փրոֆ. Աբրահամեանի վերոնշեալ «Գրաբարի ձեռնարկ»-ի «Գրաբարի ծաղկաքաղ» բաժնում հայ ժողովրդական հին բանահիւսութիւնից եւ 5-11-րդ դարերի պատմիչներից մէջբերուած հատուածներում (307-425` 118 էջ) չկցագրուած և-ի նմոյշ անգամ չկայ:

Հէնց այս իրողութիւնն է հիմք հանդիսացել, որ սոյն յօդուածի շարադրանքում չկցագրուած և չի գործածուել:

Մինչդեռ արդի գրական երկճիւղ հայերէններում մամուլը ողողուած է երկտառ եւ-ով` շաղկապ լինի թէ կազմում և ունեցող բառ` այն էլ այն դէպքում, երբ եթէ արեւմտահայերէնի այբուբենի համակարգում մեսրոպեան այբուբենի համակարգի ւ տառը պահպանւում է, ապա արեւելահայերէնի այբուբենի համակարգից 1922 թուականին ւ-ը հանուել է (տե՛ս Սերգէյ Գեանջումի Աբրահամեան, «Ժամանակակից գրական հայերէն, 1981, Երեւան, էջ 9, ծանօթութիւն 3), սակայն Հայաստանի կառավարութեանն առընթեր Լեզուի պետական տեսչութեան 12.02.1999 թուականի թիւ 518 հրամանով ւ-ը` որպէս յաւելեալ տառ, պահպանւում է հայերէն գրանշանների համապարփակ հաւաքածուում` աւանդական գրութեան կարիքները բաւարարելու համար (տե՛ս նշուած որոշումը եւ որոշման հեղինակ ակադեմիկոս Ս. Գ. Աբրահամեանի մեկնաբանութիւնը. «Հայաստան» օրաթերթ, 3 ապրիլ, 1999):

Ի դէպ, նշուած որոշման մէջ արեւելահայերէնի այբուբենի համակարգից և-ը հանւում է ու տրւում որպէս յաւելեալ տառ. դրա շնորհիւ,- գրում է փրոֆ. Ս. Աբրահամեանը,- արեւելահայերէնի այբուբենը մէկ կէտով մօտենում է արեւմտահայերէնի այբուբենին:

Սոյն այժմէական հարցին յարակից` նշելով նաեւ, որ յաւելեալ սղագիր (կցագիր) և-ի գործածութիւնը ապահովում է ժամանակը եւ տեղի խնայողութիւն է, որոշման հեղինակը սխալ է համարում և-ի երկտառ գրութիւնը (տե՛ս նտ.):

Այս հանգամանքը և-ի գործածութեան յաճախականութեան պայմաններում իսկապէս որ անգնահատելի առաւելութիւն է:

Այժմ խոստացուած այլ փաստարկների մասին:

Փաստարկ երկրորդ

Մաշտոցի ստեղծած տառերի առաջին երկուսի` այբ, բեն տառերի անունով կոչւում է այբուբեն:

Հարց. ու-ն այբ եւ բեն տառերը ի՞նչ կարգավիճակով է միմեանց կապում` ձայնաւորի՞, թէ՞ շաղկապի. պատասխանը կը լինի` ի հա՛րկէ շաղկապի:

Արդ, եթէ ու-ն շաղկապ է, ուրեմն` մասունք բանի` խօսքի մաս է, հետեւաբար բառ է` թէկուզ մէկ հնչիւնով արտայայտուած, քանզի բառը հնչիւնն է կամ հնչիւնների միասնութիւնը, որն ունի իմաստ (տուեալ դէպքում բառի այլ յատկանիշները այնքան էլ էական դեր չունեն):

Նկատենք, որ ու-ն շաղկապի դերում է նաեւ այրուձի բառում. օրինակ` «Եւ այս արարեալ, բազում այրուձի գումարէր» (տե՛ս Եղիշէի «Պատմութիւն վարդանանց ըստ անձեւացեացն օրինակի», Թիֆլիս, 1913 թ. էջ 65):

Եւ բոլորովին պատահական չէ, որ գրաբարն ունի նաեւ նոյն բառի եւ տառով շաղկապուած տարբերակը` այրեւձի: Եղիշէից ունենք նաեւ այրեւձի տարբերակի օրինակ. «Դուք իբրեւ զհրովարտակս զայս տեսանէք` անխափան վաղվաղակի այրեւձի գումարեցէք առաջի քան զիս, յանդիման լերուք ինձ յԱպար աշխարհին» (նտ. էջ 16)

Ու տառը, շաղկապի խօսքիմասային նշումով` որպէս գլխաբառ, տրւում է նաեւ բառարաններում. «զի նոյն են ութուտասն կամ ութեւտասն»,- գրում է «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի» բառարանը (տե՛ս, հ. 2-րդ, Վենետիկ, 1836):

Տրուած բնագրային օրինակներից են. «Զի՞ լայք ու աւաղէք… Լի ու լրումնօրէն զիս պսակեաց մայր իմ» (ընդգծումները մերն են` Ա. Ք.):

Արդ, մի՞թէ շաղկապի խօսքիմասային արժէքն անհերքելի փաստարկ չէ այն իրողութեան, որ ու ձայնաւորը տուեալ դէպքում ոչ թէ լեզուի հնչական արտայայտութեան նուազագոյն միաւոր է, այլ` լեզուական մակարդակի նուազագոյն միաւոր, բառ` արտայայտուած մէկ հնչիւնով, որի գրային արտայայտութիւնը տառն է:

Եւ արդեօ՞ք միայն բառարանները հաւաստի ու լիովին բաւարար աղբիւր չէին, որ ցարդ արեւմտահայ քերականները, համապատասխան մասնագիտական կեդրոնները եւ իրաւասու անձինք վանկարար ու ձայնաւոր հնչիւնը նաեւ որպէս տառ արժեւորէին:

Փաստարկ երրորդ

Ու-ն, այս դէպքում նաեւ ա, է, ը, ի, օ ձայնաւորները երբ արտասանւում են բացագանչական առոգանութեամբ, ձեռք են բերում լեզուական մակարդակի նուազագոյն մի այլ միաւորի` ձայնարկութեան խօսքիմասային արժէք:

Ըստ այդմ` ա՛-ն, է՛-ն, ը՛-ն, ի՛-ն, օ՛-ն, ո՛ւ-ն լեզուական մակարդակի նուազագոյն միաւորներ` մէկ տառով արտայայտուած բառեր են, մինչդեռ ա, է, ը, ի, օ, ու ձայնաւորները` լեզուի հնչական արտայայտութեան նուազագոյն միաւորներ միայն:

Շաղկապը ¢ ձայնարկութիւնը` որպէս խօսքի մասեր, յաճախ նոյնիսկ հանգամանօրէն ներկայացուած են նա¢ ար¢մտահայերէնի քերականութեան դասագրքերում:

Ուստի գոնէ 21-րդ դարի շեմին ժամանակը չէ՞, որ վերաբերեալ վաղուց առկայ փաստարկների հաշուառմամբ ձերբազատուելով աւանդոյթի բարդոյթից` ու ձայնաւորին արեւմտահայերէնի այբուբենի համակարգում եւս տառի կարգավիճակ տրուի:

Ի դէպ, ու ձայնաւորին արեւմտահայերէնի այբուբենի համակարգում տառի կարգավիճակ տալը մեսրոպեան այբուբենի գիտական համակարգի խաթարում ¢ աղաւաղում չէ, այլ ոու (օս) արտասանութեամբ ու երկբարբառի ընդհանուր-պատմական հնչիւնափոխութեամբ որպէս ձոյլ ամբողջութիւն արտասանուող մի նոր հնչիւնի նա¢ իր գրային արտայայտութիւնն ունենալու` տառի իրաւատէր դառնալու թելադրանք ու հրամայական:

Իսկ ո՞րն է ու-ի տեղը արեւմտահայերէնի այբուբենի համակարգում. տրամաբանական ենք համարում, որ ու տառը իր տեղը գրաւի մեսրոպեան այբուբենին հետագայում յաւելուած օ, ֆ տառերից առաջ:

Այսպիսով արեւմտահայերենի այբուբենի համակարգը կ՛ունենայ հետ¢եալ դասաւորութիւնը.

ա բ գ դ ե զ է ը թ ժ ի լ խ ծ կ հ ձ ղ ճ մ յ ն շ ո չ պ ջ ռ ս վ տ ր ց ւ փ ք ու օ ֆ

Ինչ վերաբերում է ու տառի թուային արժէք չունենալու վերաբերեալ առարկութիւններին, ապա մեսրոպեան այբուբենին հետագայում յաւելուած օ, ֆ տառերը եւս զուրկ են թուային արժէքից:

Ու վանկարար ձայնաւորը արեւմտահայերէնի այբուբենի համակարգում տառի կարգավիճակի արժանացնելը արժմէական է նա¢ արդի գրական երկճիւղ հայերէնների մերձեցման տեսանկիւնից:

«Ազդակ», 22 Օգոստոս 2016