Եղեռնի լռութիւնը (Մնձուրին ընդմէջ օրրանի ու սփիւռքի)

ՍԵՒԱՆ ՏԵՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ

Չունինք պատասխանը «Կարելի՞ էր գրականութիւնը Պոլիսէն ետք» հարցումին։ 15-ի Աղէտէն ետք եղածները փորձի մը կիսկատարութեան տպաւորութիւնը կը թողուն․ տեւական չեն գոհացնելու աստիճան, պատասխան մը գտնելու համար։ Եղածը աւարտուն չէ, ըլլալիքը գաղթելու էր։ Մնացածն ալ պարզ ենթադրութիւններու առիթ կու տայ միայն՝ առանց տեսական շրջանակի մը մէջ ամփոփուիլ կարենալու։

Մնձուրի եզակի հեղինակ մըն է, որ տեսաւ երկու Պոլիսներն ալ։ Ասդիինն ու անդիինը։ Օրրանն ու հայրենազրկեալ սփիւռքը։ Ցեղասպանութենէն ետք -կամայ կամ ակամայ՝ չենք կրնար գիտնալ- Հայաստան մնացող անճառ մարդերուն նման, Մնձուրի մնաց Պոլիս («Ո՞ւր պիտի երթային որ աւելի լաւ ըլլար իրենց տունէն, Պոլիսէն»¹)։

1906-ին, իր իսկ վկայութեամբ, այդ կողմերէն Թլկատինցինն ալ հիւրընկալող «Մասիս»ին մէջ երեւցած էր իր առաջին գրուածքը, «Հարս ու կեսուր»։ «Պատանի էի, 19-ին մէջն էի»²։ Ետքը տարասեռ գրութիւններ կը տպագրէ տարբեր հանդէսներու, մինչեւ իսկ երեւելով «Ազատամարտ»ի ու «Մեհեան»ի ալ էջերուն՝ Վարուժանի, Օշականի, Զարեանի հետ քով քովի։

1970-ականներուն պիտի խօսէր իր հետեւած ուղղութենէն՝ հիւսուած Զոլայի, մանաւանդ Ֆլոպեռի, «Մեռքիւր տը Ֆրանս»ի, «Ռըվիւ-պլանշ»ի, «Էրմիթաժ»ի էջերով, զորս կը կարդար ֆրանսերէն բնագրէն։ Ինչպէս Ռոպերթ քոլեժի գրադարանը, նոյնպէս եւ Արտաշէս Յարութիւնեանի («որուն համար բանաստեղծ Վահրամ Թաթուլը, Մեծարենցին ընկերը, “Փարիզը Մալկարա փոխադեր էր” կ՚ըսէր»³) ու Զապէլ Եսայեանի խորհուրդները նշանակալից եղած էին իրեն համար։

1897-էն մինչեւ 1907-ը, 10 տարի (շրջան մը երբ Պոլսոյ գրողները 12 տարուան իրենց աքսորանքը կ՚ապրէին դուրսերը), Մնձուրի կը շնչէ Պոլիսը։ 1907-ին կը վերադառնայ իր գիւղը՝ Արմտան, ուր եօթը տարի «ձմեռը Հոկտեմբերէն մինչեւ Ապրիլ ուսուցչութիւն» կ՚ընէ, «իսկ ամառները ամէն գիւղացիի պէս գիւղացի է[ր]»։ «1914-ը ճակատագրական տարի մը եղաւ»։ Օգոստոսին Մնձուրի կ՚որոշէ Պոլիս երթալ, նշանագեղձերուն բորբոքումին համար՝ Սեպտեմբերի կէսերուն վերադառնալու խոստումով հրաժեշտ տալով իւրայիններուն։ Ու կը սկսի պատերազմը։ «․․․ եթէ ես պարզ պատճառով մը, կոկորդիս նշանագեղձերուս համար Պոլիս չգայի, զօրաշարժը սկսաւ, Սէլիմիէի ենթակայ հացագործ զինուոր չըլլայի փուռերը, հոս չմնայի, ով գիտէ ուր պիտի երթայի, ի՞նչ պիտի ըլլայի»⁴։

Գիւղը փաստօրէն 1914-ին վերջացած է Մնձուրիին համար, տարի մը անց վերջնականապէս վերածուելու համար վերացական բանի մը, իր հոգիին մէջ ապրող, իրականէն անդին, նոյնիսկ երազ մը երբեմն։ Ան սակայն խարխափումի, անդրադարձումի շրջանէ մը կ՚անցնի՝ մինչեւ որ իր ընկալումի եզրին հասնի այս կացութիւնը ընդունելու հոգեվիճակը։

Իրեն կը հանդիպինք զինադադարի կարճ շրջանին Պոլիս հրատարակուած հանդէսներու էջերուն, ուր նահատակութենէն ետք յարութեան, վերստին կազմուելու շրջան մը կը դարբնուէր արեւմտահայ գրականութեան համար, նորերն ալ իրենց հետ առնելով բաներ մը կը փորձէին հիներէն ոմանք՝ առանց սակայն կանխատեսելու վերահաս վտանգը հայութեան համար։

Այդ տարիներուն, 1919-ին, Յակոբ Մնձուրի հրատարակած է հէքիաթ մը։ «Ձիաւորը» կը պատմէ երազային երիտասարդի մը մասին, որ հէքիաթային անտառներէ անցնելով կը հասնի գետեզրը, եւ հակառակ «ուրիշ անգամներ ալ» անցած ըլլալուն, իր ձիուն հետ կը խորասուզուի «գեղանի», սակայն «անհոգ», «անտարբեր» Եփրատին մէջ ու խեղդամահ կը դառնայ, մինչ «նորահարսը վեցամսեայ, կը սպասէ սիրեկանին իր ձիաւոր»⁵։

Նոյն տրամադրութիւններու մէջ է Մնձուրի ու կը շարունակէ անրջել։ Յաջորդիւ կը պատմէ նորհարս-պարիկին մասին⁶, որ կը յայտնուի աղբիւրի մը քով, ոչ բոլորին, այլ միայն «աշխարհի չարէն լուր չունեցողներուն, նոր հարսներուն, բարիներուն կ՚երեւայ»։ «Արեւի ոսկի սիւն մը»ն է ան եւ կը բնակի «աղբիւրին ծակէն ներս»։ Գիւղին տղաքը փորձած են գտնել զինքը, սակայն «երեւի աւելի ներսը, բլուրին ստորերկրեայ մասերուն մէջ կը պահուի»։

Սկզբնական փորձի մը տպաւորութիւնը կը ստեղծեն վերոյիշեալները, երբ քանի մը տարի անց «Բարձրավանք»ի էջերուն կը հանդիպինք աւելի ընդարձակ ու հասուն պատմուածքի մը (ո՛չ հեքիաթի կամ տեսիլքի, որոնցմով վերնագրուած էին նախորդները)։ «Դէմք»ը⁷ կը պատմէ դրուագ մը «ղզլպաշներու կրօնական հալածումներու օրերէն»։ Վերացական աշխարհ մըն է որ կը ստեղծէ Մնձուրի այստեղ ալ․ ընթերցողի աչքին առջեւ կը պարզուին Աւազէ լեռը, որու գագաթին կ՚անցնի Ալիշանի պատմութիւնը, Նուիրական գետը, որու ակին կը գտնուի մեծ ուխտատեղի մը․․․ Ու վերջապէս հէքիաթային պահը, որ ի տարբերութիւն նախորդներուն, այստեղ աւելի իրական կը թուի ըլլալ։ Ալիշան գիի ծառերու ճիւղերուն մէջ յանկարծ կը նշմարէ դէմք մը, իր հաւատակից եղբօր Աբբասի դէմքը, որ ուխտի գացած եւ դեռ չէ վերադարձած։ Մինչ Ալիշանի բարեկամները զինքը հանդարտեցնել կը ջանան, ան կը պոռայ իր երեւակայած Աբբասին. «Մարմին ա՛ռ, եկո՛ւր ինծի»։

Հէքիաթային, մերթ հրաշապատում դրուագները կը հանգուցալուծուին անէացումով․ «Ձիաւորը»ն ու «Նորհարս-պարիկը» բնութեան կ՚ընդելուզուին, սակայն «Դէմքը»ին Աբբասը կը նահատակուի․ «Ամէն կողմէն նահատակութիւնները ծայր տուած էին։ Օրէ օր կը մօտենային անոնք։ Ցեղը կը մարտիրոսանար»։

Աղէտը կար անշուշտ նախորդ գրութիւններուն մէջ ալ, սակայն այստեղ համեմատաբար աւելի յստակ է ակնարկը։ Ան կը խօսի նահատակութիւններու մասին, ցեղի մարտիրոսոցումին մասին։ Անկարելի է չհարցնել սակայն․ առաջինը՝ ինչո՞ւ այդ մարտիրոսացող ցեղը ղզլպաշերն են։ Երկրորդը՝ ինչո՞ւ խօսիլ հէքիաթներու լեզուով, ծածկաբար, ակնարկութիւններով միայն, անուղղակիօրէն, երբ զինադադարի տարիները Մեծ Ոճիրի մասին խօսելու ամենաազատ տարիները պիտի ըլլային Պոլսոյ համար, երբ 1919-ին ոգեկոչումի առաջին սգահանդէսները կը սարքուէին։

Շարունակելով նախեղեռնեան շրջանի իրեն հարազատ աշխարհին մասին գրելը, Մնձուրի Աղէտը գեղարուեստականացնելու իւրօրինակ փորձի մը մէ՞ջ էր արդեօք։ Թէ՞ լռելու, չխօսելու անկարելիութիւնն էր որ զինքը այս կամ այն ձեւով կ՚առաջնորդէր հոն՝ անկարելի դարձնելով շրջանցումը, լռութիւնը։ Վերջնական պատասխան մը պիտի չունենանք, մինչեւ որ քննութեան չենթարկենք 1918-էն 1923 երկարող յետեղեռնեան այդ առաջին տարիներու կարճ շրջանի գեղարուեստական գրականութիւնը։ Ինչպէս նաեւ՝ մինչեւ որ ամբողջութեամբ չունենանք Մնձուրիի գրական արտադրանքի երախայրիքը։

Մնձուրի եղեռնի մասին առաջին անգամ ուղղակի կը խօսի «Երկրորդ ամուսնութիւնը» վէպին մէջ⁸, հրատարակուած 1932-ին, Պոլիս, Մանուկ Ասլանեանի «Ազդարար»ին կողմէ։ 1918-1923-ի անհամեմատօրէն ազատ ժամանակաշրջանին 1915-ին անուղղակի ակնարկներ միայն կատարող հեղինակը, 1930-ականներու խաւար օրերուն կերպով մը, որ թերեւս կարելի է նոյնիսկ հասարակ նկատել, կը խօսի Մեծ Եղեռնի, աւելի շիտակը՝ անոր հետեւանքներուն մասին։

Ինքնակենսագրական տարրեր ալ ունեցող վէպը կը պատմէ Գէորգը, որ «ընդհանուր պատերազմէն առաջ եկած իր գաւառէն՝ Մարգար աղային փուռը տեզկեահտար եղած էր»։ Ան պանդուխտ ու այրի էր, որովհետեւ պատերազմի տարիներուն կորսնցուցած էր գաւառը մնացած իր կինն ու զաւակները։ Զինքը կ՚ամուսնացնեն պոլսեցի աղջկան մը՝ Արաքսիին հետ։ Անյաջող ամուսնութիւն մը, որ կը վերջանայ Արաքսիին դաւաճանութեամբ՝ իրենց դրացի, հարուստ Զգօն էֆենտիին հետ։ Գէորգ կ՚ամուսնալուծուի եւ քիչ ետք վերստին կ՚ամուսնանայ Աննային հետ, որ իր նման գաւառացի էր, Խարբերդի գիւղերէն, պատերազմի ժամանակ կորսնցուցած իր ընտանիքը եւ շունչը առած Պոլիս։ «Աննա կը պատկանէր այն սերունդին, որ մանկութիւն չունեցաւ, որ հայրենական տուներու աւանդութիւններն ու օրհնութիւնը չվայելեց, չտեսաւ անոնց լաւագոյն բարեմասնութիւնները»։

Ամուսնութեան պատմութեան մը ընդմէջէն պոլսեցիի ու դրսեցիի պարզ հակառակութիւն մը չէ Մնձուրիին ներկայացուցածը (ինչպէս որ ատենօք, 1913-ին ըրած էր Օտեան), այլ ընդհանուր պատերազմէն ետք Պոլիս «թափած» ամբողջ գաւառահայութեան մէկ մանրանկարը կը գծէ («Քաղաքին բոլոր գաղթակայանները, ժամերուն բակերը, դպրոցները լեցուեցան գաղթականներով․․․»)՝ երբեք սակայն խօսելու պատճառներուն մասին, լռելով հարցին այդ կողմը։ Նոյնիսկ այն ժամանակ, երբ կը նկարագրէ անհատի մը պատմութիւնը․ «Ռագգա գացինք, Համուս գացինք, անկից ալ Համա, մէկ տեղ չէ, հարիւր տեղ փոխեցինք, աղբար։ Իմացայ որ Պոլիս է մեծ տղաս, առջինեկս, աշխարհք ինծի տուած եղան։ Եկայ ու գտայ, որբանոցին մէջ կօշիկ կարել է սորվեր»։ Հեղինակը չի խօսիր սակայն, թէ իր հերոսը ինչու Ռագգա գացած էր, ինչ գործ ունէր Համայի մէջ։ Եւ թէ առհասարակ ո՞ւր էին անծանօթ անուններով այդ քաղաքները։

Մնձուրի պիտակով մեզի հրամցուած գրականութենէն տարբեր երանգ մը ունին այս գործերը, անկասկած բացառութիւններ են ալ հեղինակի արտադրանքին ամբողջին մէջ։ Ան իր կեանքի մայրամուտին, «Ռեժիոնալիսթ գրականութիւն մը կ՚ընեմ, իրապաշտութեան, ռեալիզմին մէկ ուրիշ տեսակը։ Ես տեղի մը, աշխարհագրութեան մը մարդը, սովորութիւնները, բարքերը կը պատմեմ», պիտի գրէր իր «Հաշուեկշիռ»ին մէջ⁹, յստակ կերպով իրարմէ զատորոշելով արտադրած սեռերն ալ՝ պատմուածք, ժամանակագրութիւն, հայրենական գիւղանկար (եւ դեռ՝ այգենկար, լեռնանկար, ձիւնանկար, դաշտանկար, գետանկար), հէքիաթ, թատերախաղ, ու մեզ դնելով հեղինակի մը առջեւ, որ յստակօրէն գիտէ ըրածը, «գեղջուկ» գիւղագիրի մը պարզութեամբ հանդերձ, տէր է իմացական խորութեան, որոնք հազուագիւտ պարագաներու մէջ մէկտեղուած են անձի մը վրայ։

15-էն առաջ ու ետքը, մի՛շտ Պոլիսէն ու Պոլիսին համար իր գաւառը պատմող հեղինակ մը բեկանումի պահ մը ունեցա՞ւ արդեօք։

Մնձուրի իր գիւղը չսկսաւ պատմել զայն կորցնելէն ետք, ինչպէս շատ անգամ պատահած էր «գիւղագրական» տարտամ բնորոշումը ունեցող գրականութեան հեղինակներու պարագային։ «Մեհեան»ով հանգանակուած Հայաստանեայց գրականութեան յղացումին հետեւորդը (Մնձուրի, դեռ այն ժամանակ Տեմիրճեան, մէկն էր անոնցմէ, զոր «Մեհեան» հրատարակած էր «Մեծարանք Հայաստանեայց գրականութեան» թիւին մէջ, նոյնիսկ Յակոբ Օշականի համանուն յօդուածէն անմիջապէս ետք¹⁰), ատկէ առաջուան խմորումներուն հեղինակներէն մին թերեւս, միշտ ալ մնաց նոյնը, միշտ ալ եղաւ ըսող մը, գրեց ինքզինք¹¹, պատմեց ոչ թէ ուրիշին, այլ ինքնիրեն։ Պատմեց «պատերազմէն առաջը»¹², «անոնք շարունակե[ց], մեր երէկի մարդիկը, դէպքերը, իրերը»¹³։ Լեցուն էր եւ պարպեց¹⁴։ Աղէտէն ետք թօթափելով հանգանակին բռնազբօսիկ կապանքները (Պոլիսը միշտ ալ օտար էր Հայաստանին)։ Աղէտի նախօրէին ու վաղորդայնին, գոյ եւ անգոյ իրականութիւնները կարելի՞ էր պատմել նոյն մօտեցումով, ընկալումով։ Բնիկ Մնձուրին, որ գրականութիւնը ենթակայ կը նկատէր աշխարհագրութեան¹⁵, ե՞րբ դարձաւ «սփիւռքահայ»։ Կամ դարձա՞ւ արդեօք։ Թէ՞ մնաց վերադառնալէ զրկեալ մէկ գաղթականը երկրի մը՝ որ այլեւս դադրած էր գոյութենէ։

1. Մնձուրի Յակոբ, «Երկրորդ ամուսնութիւն», Պոլիս, 1931, էջ 25։
2. Մնձուրի Յակոբ, «Կռունկ ուստի՞ կու գաս», Պոլիս, 1974, էջ 13։
3. Անդ, էջ 12։
4. Անդ, էջ 29։
5. Մնձուրի Յակոբ, «Ձիաւորը», «Հայ միտք», Ա տարի, թիւ 5, 1 Մարտ 1919, էջ 13։
6. Մնձուրի Յակոբ, «Աւանդութիւններ ու տեսիլքներ», «Նորհարս-պարիկը», «Հայ միտք», Ա տարի, թիւ 7, 15 Մարտ 1919, էջ 13-14։
7. Մնձուրի Յակոբ, «Դէմքը», «Բարձրավանք», Ե թիւ, Յունիս 1922, էջ 150-153։
8. Գիրքի կողքին «վէպ» գրուած է, սակայն հեղինակը վիպակ կը կոչէ (տե՛ս «Կռունկ․․․ », էջ 10)։
9. «Կռունկ․․․», էջ 11։
10. Տե՛ս «Մեհեան», 1 Մարտ 1914, թիւ 3։
11. «Հաշուեկշիռ»ին մէջ կը գրէ. «Ի՞նչ է գրականութիւնը ամէնէն վերջը, մէկ բառով։ ԸՍԵԼ Է։ ԻՆՔԶԻՆՔԸ ԳՐԵԼ Է»։ Տե՛ս «Կռունկ․․․», էջ 11։
12. Անդ, էջ 258։
13. Անդ, էջ 217։
14. Անդ, էջ 11։
15. Անդ, էջ 259։

«Հորիզոն Գրական», Յունիս 2015
(«Առօրեայ անկիւններ» (narekian.wordpress.com), 25 Յունիս 2015)