ԱՐՄԷՆ ԲԱՂԴԱՍԱՐԵԱՆ
Վերնագիրը, որ բացում է սոյն յօդուածը, որեւէ հեգնանք չի պարունակում իր մէջ: Իրականում այն հրաւէր է` մտորելու մեր օրերում բաւականին բազմաշերտ մի խնդրի` այն լեզուի մասին, որ մենք կրում ենք, աւելի ճիշդ` տարբեր ոլորտներում նրա կիրառելիութեան մասին, եւ խնդրի բազմաշերտութիւնը կապուած է հէնց դրա հետ: Սկզբից եւեթ ցանկանում եմ ընթերցողին խնայել այսօրուայ եթերից հնչող գռեհիկ հայերէնի մասին չարչրկուած դատողութիւններից, այդ մասին առանց ինձ էլ շատ խօսողներ կան, թէեւ բոլորս ենք ականատես, որ սայլը յամառօրէն տեղից չի շարժւում: Աւելին` արդեօ՞ք խնդիրը չունի աւելի խոր պատճառներ, որոնց մասին նոյնիսկ չենք էլ մտածել: Այն դիտարկումները, որ անելու եմ ստորեւ, յուսով եմ գոնէ մասամբ լոյս կը սփռեն այդ պատճառների վրայ:
Դեռ վաղ մանկութիւնից մեր գիտակցութեանը մեր լեզուն մատուցւում է որպէս հազարագանձ, հինաւուրց, մեսրոպատառ, ոսկեղենիկ եւ այլ գեղեցիկ ու պոէտիկ մակդիրներով: Որեւէ կերպով այս մակդիրները վիճարկելու մտադրութիւն չունեմ: Սակայն ասելով, որ մենք ոսկեղենիկ լեզուի կրող ենք, ամենեւին չենք հեշտացնում մեր առօրեայ հաղորդակցութիւնը: Որեւէ մէկի հետ խօսելուց առաջ մենք, բնականաբար, նրան չենք ասում. «Իսկ հիմա ուշադիր` ես խօսելու եմ հազարագանձ լեզուով»: Մենք միանգամից ասում ենք այն, ինչ ցանկանում ենք ասել, իսկ թէ որքանով է դա մեզ յաջողւում` արդէն առանձին խնդիր է:
Որքանո՞վ է այսօր հայերէնն արտացոլում այն իրողութիւնները, որոնք ի յայտ են գալիս մարդկային գործունէութեան ամենաարդիական ոլորտներում, որքանո՞վ է նրա բառապաշարը յարմար այդ ոլորտները սպասարկելու համար: Այստեղ է, որ միանշանակ պատասխան տալը դժուար է: Ստեղծուել է մի իրավիճակ, երբ ահռելի արագութեամբ զարգացող աշխարհում, ներգրաւուելով միջազգային հասարակական-քաղաքական եւ տնտեսական տարբեր գործընթացների մէջ, մենք ստիպուած փոխառում ենք օտար բառեր` այդ գործընթացներում առկայ երեւոյթները բնութագրելու կամ պարզապէս անուանելու համար: Ստիպուած` որովհետեւ այլ տարբերակ կարծէք թէ չունենք: Յատկապէս երիտասարդ սերունդը յաճախ է մեղադրւում օտարահունչ բառեր օգտագործելու մէջ. նրանց խօսքը հեղեղուած է թրեյնինգներով, բէք օֆիսներով, մոնիթորինգներով, բրաուզէրներով, դեսքթոփներով ու ֆլեշկաներով: Ի հարկէ, միջին տարիքից բարձր շարքային հայաստանցու համար այս ամէնը, եւ շատ ուրիշ բառեր, ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ խօսքային թափօն (ցաւօք, աղտոտումը միայն բնապահպանական խնդիր չէ): Եւ, բնականաբար, այդպիսի բառերով խօսողները պէտք է մեղադրուեն սնոբիզմի` որոշակի արտօնեալ խաւին իրենց պատկանելութիւնը վերագրելու եւ ցուցամոլութեան մէջ: Բայց ասացէք խնդրեմ, այդ ո՞վ մի պահ մտահոգուեց այդ մարդկանց օգնելու, հայերէն համարժէքներ առաջարկելու հարցով: Մեր գիտնական-ակադեմիկոսները օբիեկտիւ, հիմնականում տարիքային պատճառներով կտրուած են այդ իրողութիւններից:
Այսօր չի կարելի պնդել, թէ հայերէնի բառապաշարը միատարր է եւ ճկուն: Այսինքն` մի կողմից ունենք գրական-բանաստեղծական բաւականին տարողունակ բառապաշար եւ հասարակական-քաղաքական կեանքին վերաբերող նորացուած բառապաշար, ինչպէս` յեղափոխութիւն, նախագահ, վարչապետ, տնտեսութիւն` առաջուայ ռեւոլիւցիայի, պրեզիդենտի, մինիստրի եւ էկոնոմիկայի փոխարէն, կամ հին բառամթերքի նորացուած կիրառութիւն, օրինակ` նախարար, մարզպետ եւ այլն, միւս կողմից` հիմնականում հասարակական կեանքին եւ նորագոյն տեխնոլոգիաներին վերաբերող օտարաբանութիւններ, որոնք հայերէնում համարժէքներ չունեն կամ ունեն չյաջողուած համարժէքներ, ինչպէս վերոնշեալ թրէյնինգը, բէք օֆիսը, բրաուզէրը եւ այլն: Ունենք նաեւ այնպիսի յաջողուած նորաբանութիւններ, որոնք կարծէք թէ աւելի ու աւելի լայն կիրառութիւն են ստանում, ինչպէս` կարծրատիպ, համացանց, կայք, ներբեռնել, ձեւաչափ, շնորհանդէս, առաջուայ ստերէոտիպի, ինտերնետի, սայթի, դաունլոդի, ֆորմատի եւ պրեզէնտացիայի փոխարէն: Եւ ի հարկէ պէտք չէ մոռանալ առօրեայ խօսակցական ռեգիստրին պատկանող հիմնականում ռուսերէն բառամթերքի աղաւաղմամբ ստացուած բառերը:
Այսքանից յետոյ ինչպե՞ս հասնենք փոխըմբռնման, եւ այս պատճառով չէ՞ արդեօք, որ զանազան «հումորային» հաղորդումները եւ հեռուստասերիալները, որոնք աչքի են ընկնում հայերէնի յաճախ շինծու եւ անհաւանական թուացող աղաւաղումներով, այդուհանդերձ աւելի մատչելի են շարքային հեռուստադիտողին եւ յատկապէս այդ խեղաթիւրուած լեզուն արագօրէն իւրացնող երեխաներին, որն էլ պայմանաւորում է այդ հաղորդումների յաջողութիւնը: Ակնյայտ է, որ ունենք մեր լեզուի բառապաշարը հաւասարակշռելու անհրաժեշտութիւն: Եթէ ոչ, ապա այս վիճակը կը նպաստի, եթէ ի հարկէ արդէն չի նպաստել, հասարակութեան բեւեռացուածութեանը`անշուշտ ամենեւին չլինելով դրա միակ պատճառը:
Եթէ յիշենք բաբելոնեան աշտարակաշինութեան շատ պատկերաւոր պատմութիւնը, ապա կ'արձանագրենք, որ Աստուած բազմալեզուութիւնն ուղարկեց չարացած մարդկութեանը` որպէս պատիժ, այսինքն, որպէսզի մարդիկ դժուարանան միմեանց հասկանալ: Ստացւում է, որ այսօր մենք ինքներս մեզ կամաւոր դատապարտում ենք միմեանց չհասկանալուն: Արդեօ՞ք բեւեռացման բաւարար պատճառ չէ: Մասնատումը, ինչպէս նաեւ միաբանութիւնն սկսւում է լեզուից` որպէս մտածողութեան առարկայական դրսեւորում:
Բնականաբար լեզուն չի կարող զերծ մնալ օտարաբանութիւնների ներթափանցումից, եւ որոշ դէպքերում զաւեշտալի կը լինէր այն «բտել» արհեստածին նորաբանութիւններով: Կան իրողութիւններ, որոնք որեւէ կոնկրէտ երկրի ծնունդ են եւ, բնականաբար, կրում են այդ երկրի ժողովրդի կողմից տրուած անուանումը, ինչպէս օրինակ` մարզաձեւերի, երաժշտական ոճերի անուանումները կամ, օրինակ, մեր դուդուկը, որ ամէնուր դուդուկ է կոչւում: Լեզուն նաեւ պէտք է ունենայ տարբեր հասարակական շերտեր, սակայն այսօր ժամանակակից հայերէնը մի տեսակ տարերային եւ չկառավարուող զարգացումների զոհ է: Ունենալով բառակազմական հրաշալի հնարաւորութիւններ` մասնագիտական տարբեր ոլորտներում մեր լեզուն աւելի ու աւելի յաճախ չի բաւարարում լիարժէք հաղորդակցութեան պահանջները: Տպաւորութիւն է ստեղծւում, թէ մենք մեր լեզուն թողել ենք 20-րդ դարում: Ինչու՞ այն դէպքում, երբ դա հնարաւոր է, օտար բառերը չփոխարինել հայերէնի ներքին միջոցներով կազմուած բառերով, ինչու՞ թրեյնինգին չասել, օրինակ, աշխատավարժանք, սիւին (CV) չփոխարինել սեղմակենսագրութեամբ (նկատի ունենալով, որ ինքնակենսագրութիւնը խորհրդային իրողութիւն է, մանրամասն եւ անպայման ձեռագրով շարադրուած փաստաթուղթ), ինչու՞ մոնիթորինգին չասել ստուգադիտում եւ չունենալ դրանից ածանցեալ ստուգադիտել (մոնիթորինգ իրականացնել) եւ ստուգադիտորդ (մոնիթորինգ իրականացնող) յարմար եւ գեղեցիկ համարժէքները: Օրինակները կարելի է շարունակել:
Եւ որպէս վերջաբան: Այսօր այնպէս է ստացուել, որ հասարակական ցանցերն ու բլոգներն այն եզակի վայրերից են, որտեղ դեռ կարելի է խնդիրներ լուծել բաց քննարկումների միջոցով, որոնց մեծաւ մասամբ մասնակցում են կիրթ եւ մեր խնդիրների հանդէպ սրտացաւ անձինք: Ուստի աններելի կը լինէր այդ հնարաւորութիւնը չօգտագործել` հայերէնի շուրջ քննարկումներ կազմակերպելու եւ հանրային կարծիքին ու գործածութեանը նոր բառեր առաջարկելու համար: Այդ պատճառով էլ Facebook հասարակական ցանցում նախաձեռնուեց «Նոր հայերեն բառեր» խմբի ստեղծումը (որը յետագայում ստացաւ «Հայերէնի ժամանակը» անուանումը):
«Հրապարակ», Օգոստոս 16, 2010
Յ.Գ.- Վերհրատարակելով մօտ երեք առաջ լոյս տեսած սոյն յօդուածը, որ ատենին մեր ուշադրութենէն վրիպած էր, գնահատելի կը գտնենք Ա. Բաղդասարեանի մտորումները, յատկապէս ինչ կը վերաբերի հայերէնը որպէս 21-րդ դարու լեզու նկատելու եւ ըստ այնմ անոր ճոխացման ու արդիականացման սատարելու գործին։ Ուշագրաւ է, սակայն, որ հեղինակի տեսադաշտէն բոլորովին դուրս մնացած են արեւմտահայերէնն ու Սփիւռքը՝ այդ արդիականացման ու ճոխացման բերելիք նպաստին առնչութեամբ («Հայկականք»)։
No comments:
Post a Comment