«Միաձեւ պատմութիւն», «լեզուական Արշակաւան» եւ միասնականութեան դրախտավայրը

ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ

Այս օրերուն տեղի ունեցաւ Հայաստան-Սփիւռք 6-րդ խորհրդաժողովը, որուն խորագիրը, առաջին համագումարէն 18 տարի ետք, տակաւին փոխադարձ վստահութիւն, միասնականութիւն եւ պատասխանատուութիւն կը հոլովէր։ Այդ գաղափարները պատշաճ էին Սեպտեմբեր 1999-ին՝ անկախութեան ութերորդ ամեակին, երբ Հայաստանը հազիւ թէ սկսած էր շունչ մը քաշել (ամիս մը ետք ալ իր հաստատութենական կեանքի ամենէն ծանր հարուածը կրելու համար, դեռ լրիւ չբացայայտուած պայմաններու տակ, Հոկտեմբեր 27-ի բռնաշրջումի փորձով), բայց ո՛չ թէ 26-ամեակին, երբ երկկողմանի փոխյարաբերութեան ամրացումը սպասելի էր, որ քայլ մը յառաջ գացած ըլլար։ Պէտք է հետեւցնենք, դժբախտաբար, որ նախորդ հինգ ժողովները հիմնականին ճառախօսութեան կամ ընկերային յարաբերութիւններու բեմ եղած են, իսկ վերջին 18 տարիներուն.... կլոր-կլոր դարձած ենք այդ գաղափարներուն շուրջ։

Եթէ այդպէս է, կը մնայ մաղթել, որ «աւանդութիւնը» խորտակուած ըլլայ եւ այս վեցերորդ հանդիպումը Երեւանը ճանչնալու, կապեր մշակելու եւ գեղարուեստական յայտագրեր ըմբոշխնելու պատեհութիւններէն անդին, ակնկալուած 1.500 մասնակիցներուն համար նաեւ առիթը դարձած ըլլայ լուրջ քննարկումի ու լուրջ որոշումի, որ ցոլացած ըլլայ ո՛չ թէ վերամբարձ քուէով ընդունուած եւ ուռուցիկ ոճով շարադրուած հռչակագրով, այլ... գործով։

ՀՀ Սփիւռքի նախարարութեան «Հայերն այսօր» ելեկտրոնային պարբերաթերթը 7 Սեպտեմբերին հրատարակած էր ցեղասպանութեան 100-ամեակի ձեռնարկները համակարգող Լիբանանի յանձնախումբի ատենապետուհի Սեդա Մարկոսեան Խտըշեանի տեսակէտը խորհրդաժողովին առիթով (1)։ Ըստ յօդուածագրին, կը սպասուէր, «որ նախօրօք՝ մէկ կամ երկու տարի առաջ,  անոնք [համաժողովին առաջադրուած բոլոր նիւթերը. Վ.Մ] ուղղուած ըլլային սփիւռքի բոլոր կառոյցներուն, Միջին Արեւելքի, Եւրոպայի, Ամերիկաներու կրօնական, մշակութային եւ քաղաքական  մարմիններուն, առաջարկելով  քննել իւրաքանչիւր թեմա մասնագէտ անձերու հետ,  շրջանային համաժողովներու մէջ,  ապա ներկայացուած տեսակէտները՝ բիւրեղացած ու համադրուած բանաձեւուէին իբրեւ թելադրութիւններ եւ նոր միայն ներկայացուէին  այս համաժողովին,   այն ատեն պիտի ունենայինք համազգային հարցերու համահայկական  եւ համազգային առաջարկութիւններ, ուսումնասիրուած  ու քննարկուած  սփիւռքի ներուժի  բոլոր բաղկացուցիչ տարրերուն կողմէ»։ Նման բան չէ եղած. ուրեմն՝ հաւանաբար, ժողովը աւանդական ձեւաչափով ընթացած է. զեկուցաբեր մը խօսած է, տուեալ հարցին շուրջ քանի մը հոգի լուսաբանութիւններ ուզած են, ուրիշներ՝ տեսակէտ յայտնած, եւ... շարունակութիւնը կ՚իմանանք մօտ ատենէն։

Տիկ. Խտըշեան առաջադրած էր, որ համաժողովը «ազգային լինելութիւնը պայմանաւորող» երեք հարցեր քննէր ամէն բանէ առաջ՝ հայոց պատմութեան վերարժեւորումը, հայերէնի առանցքային բնոյթը եւ եւ ազգային միասնական գաղափարախօսութեան ընկալումը։ Առաջին երկուքին լուծումը պիտի յառաջացնէր «ազգային տեսլական մը, որ հիմնուած է տնտեսապէս հզօր, ժողովրդավար ու արդար Հայաստանի մը  կերտումին վրայ», որ պիտի պատրաստէր «պատկանելիութեամբ  հայեր, ինքնութեամբ՝ հպարտ, ինքնավստահ եւ յանձնառու հայեր եւ քաղաքացիներ որոնք պիտի դարբնուին հայոց լեզուի լաւ իմացութեան, հայոց պատմութեան լաւ ընկալման, եւ հայ մշակոյթի լաւ ճանաչողութեան վրայ» ու պիտի գործադրուէր «կրթական համակարգի մէջ պատրաստելով պատասխանատու, յանձնառու եւ արդար քաղաքացիներ»։

Անկախաբար անկէ, թէ այս հարցերը քննարկուած են կամ ոչ, կ՚արժէ անոնց մասին քանի մը անդրադարձներ կատարել։ 

«ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՎԵՐԱՐԺԵՒՈՐՈՒՄ»

Բանաձեւումը կարծես կը յուշէ, թէ հայոց... ապազգային պատմութեան վերարժեւորում ալ կրնայ ըլլալ։ Բոլոր պարագաներուն, յօդուածագիրը նշած է կարգ մը յայտնի իրողութիւններ։ Այսպէս, վերջին դարու մեր պատմութեան իրադարձութիւնները «ջլատեցին մեր ազգային միասնականութիւնն ու մեր քաղաքական արդիւնաւէտութիւնը», եւ այդ շրջանի դէպքերն ու դէմքերը ծնունդ տուին հակընդդէմ երկու կեցուածքներու՝ «փառաբանելի կուռքեր» եւ «դատապարտելի անձնաւորութիւններ կամ արարքներ», որոնք երկպառակութեան առաջնորդեցին։  Այդ երկուութիւնը «կը շարունակէ հերձել նորահաս ու պատմութենէն անտեղեակ սերունդները, խափանելով ազգային միասնականութիւնն ու համազգային մտածողութիւնը, եւ մեր քաղաքական մտածողութիւնն ու արդիւնաւէտութիւնը»։

Եթէ նկատի ունենանք, որ մեր պատմագրութիւնը տակաւին անցեալ դարու բազմաթիւ հարցերու մասին քննականօրէն չէ արտայայտած, ինչ որ յաճախ պայմանաւորուած է աղբիւրներու անմատչելիութեամբ կամ մասնագէտներու բացակայութեամբ (երբեմն՝ հետաքրքրութեան չգոյութեամբ), կարելի է պատկերացնել, որ խորհրդային շրջանին (երբեմն՝ նախապէս) ծնունդ առած հակընդդէմ այդ կեցուածքները տակաւին պիտի մնան անյայտ երկիր (terra incognita)։ Բայց նաեւ կարելի է պատկերացնել, որ եթէ այդ կեցուածքներուն առարկայ ոեւէ դէմքի կամ որեւէ դէպքի մասին ընդհանուր հասկացողութիւն մը գոյանայ գիտնականներու շրջանակին մէջ, ատիկա ինքնաբերաբար չի նշանակեր, որ խնդիրը արդէն լուծուած կ՚ըլլայ ժողովրդային մակարդակի վրայ, ներառեալ՝ քաղաքական կողմնակցութիւններու լպրծուն գետինը։   

Սակայն, այն մտածումը, թէ այսօր միասնական կարծիք չկայ բազմաթիւ պատմական հարցերու շուրջ, ինչո՞ւ պիտի շարունակէ «հերձել» նոր սերունդները եթէ... պատմութենէն անտեղեակ են։ Իսկ եթէ, ընդհակառակը, պատմութենէն տեղեակ են, ուրեմն հաւանաբար կրնան կարդալ իրենց գիտցած լեզուով տրամադրելի գործերը եւ քիչ թէ շատ դատել, թէ ի՞նչ է պատմութեան սեւն ու սպիտակը, կամ... մոխրագոյնը։ Քննական մտածողութիւնը (critical thinking) դժբախտաբար յաճախ չի խրախուսուիր հայոց պատմութիւն ուսուցանելու ժամանակ, բայց մեր պատանիներն ու երիտասարդները կրնան զայն օգտագործել, եթէ այլ պարագաներու զայն մշակելու եւ կիրարկելու պատեհութեան տիրացած են։

Ղարաբաղեան շարժումը եւ անկախութիւնը բազմաթիւ  պատնէշներ քանդեցին, նոյնիսկ եթէ այդ տարիներուն ծնունդ առած շատ երազանքներ փուչիկներու նման պայթեցան բիրտ իրականութեան առջեւ։ Խորհրդային վարչակարգին անկումը յառաջ բերաւ հակամարտութեան կարեւոր ազդակի մը անհետացումը, որուն շուրջ Սփիւռքի 70-ամեայ կռիւները բեմադրուած էին եւ որ նաեւ այդ կռիւներուն գործօն խթան մըն էր։ (Ասիկա չի նշանակեր, ինչպէս գիտենք, թէ Խորհրդային Միութիւնը անոնց վրայ ներգործող միակ արտաքին ազդակն էր, բայց քանի որ Խորհրդային Հայաստանը ա՛յդ երկրին մաս կը կազմէր, անոր շահագրգռութեան ու մասնակցութեան աստիճանը աւելի մեծ պիտի ըլլար, քան որեւէ այլ մրցակից ուժի ունեցածը)։ Նոյնիսկ եթէ ներհայկական ուրիշ հակամարտութիւններ յառաջ եկան վերջին քառորդ դարուն ընթացքին, անոնք միեւնոյն ուժգնութիւնը չեն ունեցած, եւ հետեւաբար ազգային միասնականութեան, համազգային մտածողութեան, քաղաքական մտածողութեան եւ քաղաքական արդիւնաւէտութեան խափանումին մասին խօսիլը միեւնոյն իմաստը չունի (կամ պէտք չէ՛ ունենայ), ինչ որ ունէր 1988-էն առաջ։

Սեդա Խտըշեան կը շարունակէ հետեւեալ հաստատումներով. «Խորհրդային բռնապետական  տարիներուն, քաղաքական նպատակներով եւ ինթերնասիոնալիզմի  կեղծ լոզունքներով [sic], մենք  բաժնուեցանք եւ խեղծ ուղղագրութիւն մը մեզ 1600 տարի իրարու կապած  ու մեր գոյութիւնը ամրագրած լեզուն, վերածեցին [sic] բաժանարար ազդակներէն մին ջլատելով մեր հոգեմտաւոր ստեղծագործական խոյանքը։ Մեր երկիրն ու ժողովուրդը անջատուեցան իրարմէ, կտրելով եւ մեկուսացնելով աշխարհէն»։ Պէտք չկայ ըսելու, թէ խորհրդային տարիներուն Հայաստանի ու Սփիւռքի միջեւ բաժանումները միջազգայնական նշանախօսքերու հետեւանքով չէին եղած, իսկ ուղղագրութեան փոփոխութիւնը չէր, որ ջլատեց «մեր հոգեմտաւոր ստեղծագործական խոյանքը»։ Անշուշտ, «մեր երկիրն ու ժողովուրդը» անջատուողները չէին, քանի որ ժողովուրդ կա՛ր երկրի վերապրող գօտիին վրայ, այլ ժողովուրդի երկու հատուածները, որոնցմէ մէկը մեծաւ մասամբ Արեւելեան Հայաստանէն չէր ծագած ու անոր բոլորովին անծանօթ էր։   

Յօդուածագիրը աւելի անդին կը ստանձնէ Սփիւռքի չորրորդ սերունդի խօսնակի դերը, պնդելով, որ անոր «առաջնահերթ հարցերէն  մէկն է՝ ազգային միասնականութեան խնդիրը, որ խարսխուած է մէկ պատմութիւն ունենալու անհրաժեշտութեան վրայ»։ Կասկած չունինք, որ «համայն հայութեան հասարակ յայտարարը, մեզ համախմբողն ու միաւորողը»՝ հազարամեայ Անիի սերունդ լեհահայէն մինչեւ այսօրուան Հայաստանէն Մատակասքար կամ Հրոյ Երկիր արտագաղթողը, ո՛չ լեզուն է, ո՛չ կրօնքը եւ ո՛չ մշակոյթը, այլ պատմութիւնը, ինչ որ չի նշանակեր «մէկ պատմութիւն» կամ «միաձեւ պատմութիւն» մը ունենալ, ինչպէս Խտըշեան կ՚ըսէ։ Պարզապէս պատրանք մըն է մտածել, որ հայոց պատմութիւն մը պիտի ըլլայ, «որ ե՛ւ Հայաստանահայուն, ե՛ւ սփիւռքահայուն, ե՛ւ Դաշնակցականին ե՛ւ Հնչակեանին ե՛ւ Ռամկավարին համար միեւնոյնը պիտի ըլլայ»՝ փաստական տուեալներէն անդին։  Նոյնքան միամիտ պիտի ըլլար, որքան կարծել թէ վերջին 100-200 տարիներու Ֆրանսայի միեւնոյն պատմութիւն մը կայ պահպանողականին ու ազատականին, ընկերվարականին ու համայնավարին համար։ Պատմութիւնը ճշգրիտ գիտութիւն չէ թուաբանութեան պէս, որպէսզի կարծուի, որ «եթէ մեզ իրարմէ բաժնողը եղաւ [sic] պատմական դէպքերու տարբեր մեկնաբանութիւնները, մեզ միացնող պիտի ըլլայ մեր պատմութեան մէկ մեկնաբանութիւնը» (այսինքն՝ եթէ տասը մեկնաբանութիւն մեզ բաժնած է, մէկ մեկնաբանութիւն մեզ պիտի միացնէ)։ Հարկ կա՞յ յիշեցնելու, որ «խորհրդային բռնապետական տարիներուն» կը տիրէր... պատմութեան մէկ մեկնաբանութիւն։ Հիմա՝ փոխանակ մարքսականութեան, «այդ մեկնաբանութիւնը կը յենուի  մեր ժողովուրդի հաւաքական յեղափոխութեան վրայ ընդդէմ բոլոր բռնակալութիւններու եւ բռնատիրութիւններու՝ ցարիզմի թէ սուլթանութիւններու»։ Աւելի՛ն. կը յայտարարուի, թէ այդ յեղափոխութիւնը «մեզ դարձուց եղբայր մէկ տառապանքի՛ եւ եղբայր՝ մէկ գաղափարի՝ Ազատ անկախ հայրենիքի տեսլականին», երբ որ պատմութեան լուրջ ընթերցումը մեզի ցոյց կու տայ, որ 1918-ի Հայաստանի անկախութեան ծնունդի գործընթացը ո՛չ հայ յեղափոխական շարժումին ծնունդն էր, ո՛չ ալ... Ս. Դ. Հնչակեան կուսակցութեան ծրագրին մէջ արձանագրուած տեսլականին (կուսակցութիւններէն միակը, որ մինչեւ 1919 անկախ Հայաստանի նպատակը արձանագրած էր իր ծրագրին մէջ)։

Բնականաբար, մէկ եւ միաձեւ պատմութեան հասնելու համար կը պահանջուի «մաքրել  մեր պատմութիւնը  մեզի պարտադրուած սուտ ու կեղծ մեկնաբանութիւններէն, մաքրել  խծբծանքներն ու պարսաւանքները, որոնք մեզի միայն անպատութիւն [sic] բերին եւ գալիք սերունդներուն յանձնել պատմութիւն մը, որ հիմնուած է հերոսական դէմքերու անվիճելի եւ բիւրեղի պէս մաքուր մարդկային ազատատենչ զգացումներու  վրայ, որոնք կու գան մեր պատմութեան խորերէն՝  Հայկէն, Վարդանէն,  Մեծն Տիգրանէն,   Դաւիթ Բեկէն հասնելու համար մեր նորօրեայ հերոսներուն՝ Արամին, Անդրանիկին, Նժդեհին եւ զարմը ամբողջ հայ ազատագրական պայքարի առասպելական հերոսներուն որոնք կերտեցին մեր առաջին անկախ պետութիւնը եւ այսօր  անոր թողած աւանդով կը պանծացնենք մեր երրորդ անկախ հանրապետութիւնը»։

Այս երկարաշունչ պարբերութենէն կը հասկնանք, որ ամէն մեկնաբանութիւն, որ «հերոսական դէմքերու անվիճելի եւ բիւրեղի պէս մաքուր մարդկային ազատատենչ զգացումներու վրայ» հիմնուած մէկ ու միաձեւ պատմութենէն կը շեղի, «մեզի պարտադրուած սուտ ու կեղծ մեկնաբանութիւն» պէտք է համարել, նոյնիսկ եթէ հիմնուած ըլլայ... անվիճելի եւ բիւրեղի պէս մաքուր փաստերու վրայ։ Այսինքն՝ եթէ մէկը համարձակի դոյզն իսկ չափով խնդրոյ առարկայ դարձնել «զարմը ամբողջ հայ ազատագրական պայքարի առասպելական հերոսներուն որոնք կերտեցին մեր առաջին անկախ պետութիւնը», պարզապէս անվաւեր պատում պիտի ըլլայ, քանի որ վաւերացուած պիտի չըլլայ միաձեւ պատմութեան քուրմերուն կողմէ։ Արդարեւ, կ՚ակնկալուի Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայէն «խիզախ ու յանդուգն վճիռով մը վերախմբագրել Հայոց Ազգային պատմութիւնը, նշանակելով պատմագէտներու գերագոյն խորհուրդ մը, նեռարելով [sic] Հայրենի [sic] եւ սփիւռքի անաչառ պատմաբանները, որոնք առարկայօրէն  պիտի  վերարժեւորեն մեր պատմութեան վերջին հարիւրամեակը եւ մաքրեն  որոմնացան մեկնաբանութիւններէ եւ հասնող սերունդներուն տան մէ՛կ տեսակ հայոց պատմութիւն  մը, ուր  զօրավար Անդրանիկ, թէ Դրասամատ Կանայեան, թէ Գարեգին Նժդեհ, իւրաքանչիւրը անոնցմէ միեւնոյն  անձը կը կերպարանաւորէ բոլոր գիրքերուն մէջ, թէ այդ հարիւրամեայ ժամանակահատուածի հերոսներուն բոլորի՛ տեսիլքը եղաւ միայն եւ միայն մեր ժողովուրդի ճակատէն սրբել  ստրկութեան մուրը եւ որոնք  առասպելական սխրանքներով  գալիք սերունդներուն տուին  հպարտօրէն եւ հայօրէն ապրելու  արժանապատուութիւնը»։  Հասկնալի է, որ միասնականութեան այս դրախտավայրը արգիլուած է «որոմնացան մեկնաբանութիւններէ» ախորժող որեւէ «աչառու» պատմաբանի (այսինքն՝ ան որ կրնայ մարտահրաւէր կարդալ ընդունուած տեսակէտի մը, եթէ նոր փաստեր գտնուին կամ առկայ փաստերը գիտականօրէն մեկնաբանուին), որ մինչեւ իսկ խծբծող կամ պարսաւող, հայրենադաւ կամ օտարի ծառայ կրնայ կոչուիլ։ Տարբերութիւն մը պիտի ըլլա՞ր նման տեսիլքի մը եւ քեմալաշունչ Թրքական Պատմական Ընկերութեան միջեւ, որ կը զբաղի... իր չընդունած ձեւով եղած ու գրուած պատմութեան ժխտումով։

Ա՛լ չըսենք, թէ իրաց նման կացութեան մէջ ուղղակի անհնարին է պահանջել որ «այդ պատմութիւնը պիտի գնահատէ եւ արժեւորէ նաեւ մեր վերջին երեք տասնամեակներու ժամանակահատուածի անկախ պետութեան հիմնադրութենէն ետք ձեռք բերուած քաղաքական, տնտեսական,  մշակութային եւ քաղաքացիական նուաճումները արարկայական [sic] քննարկումներով», որպէսզի ձեւաւորուին «հասնող սերունդներու քաղաքական մտածողութիւնն ու քաղաքացիական պարտաւորութիւնները, կերտելու համար արդար, զարգացող եւ ժողովրդավար Հայաստան»։ Վերջին երեսուն տարիներուն ժամանակագրութիւնը կարելի չէ շփոթել պատմութեան հետ, մանաւանդ՝ երբ գործող դերակատարներէն շատերը ո՛չ միայն ողջ են ու գործօն, այլեւ՝ կը շարունակեն մնալ առաջնակարգ դիրքերու վրայ։ Ի դէպ, այսօր ո՞վ կրնայ երաշխաւորել ժամանակակից դէմքերու եւ դէպքերու առարկայական գնահատումը՝ սոսկ թուարկումէն ու շարադրումէն անդին։

Չենք կրնար հասկնալ, սակայն, թէ ի՞նչ պատմական դաստիարակութեան մեթոտ կը կազմէ ապագայ սերունդներուն «քաղաքական վերլուծութիւններու մեկնաբանութիւններով» (այսինքն՝ մեկնաբանել մեկնաբանութիւնները) պատմութեան ուսուցանել ու, այսպէսով, «խոհեմ, անաչառ եւ քաղաքականացած սերունդներ պատրաստել, որոնք պատասխանատու քաղաքական որոշումներ պիտի առնեն, կշռելով քաղաքական հետեւանքները»։ Դժբախտաբար, այլընտրանքային մեկնաբանութիւններ չընդունող միաձեւ պատմութիւնը յղի կրնայ ըլլալ... դէպի ուղեղալուացք առաջնորդելու վտանգով։

«ՀԱՅԵՐԷՆ ԼԵԶՈՒԻ ԱՌԱՆՑՔԱՅԻՆ ԲՆՈՅԹԸ»

Ազգի ու լեզուի, մանաւանդ՝ հայութեան ու հայոց լեզուի միջեւ առնչութիւնները, անթիւ անգամներ արծարծուած ու քննուած են՝ լուրջ ու անլուրջ ձեւերով։ Բայց խորհրդահայ գրականութիւնը խաթարուած երկու ուղղագրութիւններով կարդացող –այլապէս ինչպէ՞ս կարդացուած է 1935-ին Երեւան լոյս տեսած Զապէլ Եսայեանի «Սիլիհտարի պարտէզները»-ը՝ 1950-ին «Յուսաբեր»-ի կողմէ Գահիրէ հրատարակուելէ առաջ— Սփիւռքի իրերայաջորդ սերունդներու առկայութիւնը կը հերքէ այն հաստատումը, թէ «մեզ իրարմէ բաժնողը ու անհասկնալի դարձնողը եղաւ մեր ուղղագրութիւնը, եւ լեզուական բաբելոնը որ պարտադրուեցաւ մեզի դարաշրջանի սկիզբին քաղաքական նպատակներով՝ ժողովուրդը իրարմէ բաժնելու, օտարելու ինքն իրմէ եւ իր արմատներէն խորթացնելու», այսինքն՝ 1922-ին «մեզի պարտադրուած շինծու, եղծանուած ուղղագրութիւնը», որ «հարիւրամեակէ մը ի վեր  կը հերձէ հայ քաղաքակրթութիւնը, մշակոյթը ու քաղաքական մտածողութիւնը»։

Հոս ալ կը պահանջուի, որ «այս եւս  [sic] Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմեան [sic] ձեռներէց ու խիզախ  վճիռով մը (...) վերականգնէ մեսրոպեան ուղղագրութիւնը, միաւորելով լեզուն եւ մաքրելով օտարաբանութիւններէ (...), եւ ապա, նախաձեռնէ ազգային ընդարձակ բառարանի մը պատրաստութեան, նմանը ֆրանսական Լարուսին, անգլիական Օքսֆորտին եւ ամերիկեան Ուէպսթըրին եւ քանի մը տարին անգամ մը վերահրատարկուի նոր բառերու հայացուած եզրերով»։ Այս պարբերութեան մէջ, քանի մը բաներ բացակայ են.

ա) 1922-ի ուղղագրական փոփոխութիւնը քաղաքական եւ ո՛չ թէ ակադեմական որոշում էր, ուստի՝ կառավարական հրամանագրով հաստատուեցաւ, ինչպէս եւ 1940-ի բարեփոխումի պարագային։    

բ) Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիան որեւէ նշան չէ տուած, որ կը համաձայնի դասական ուղղագրութեան վերականգնումի գաղափարին հետ։

գ) Ուղղագրութիւնը եւ լեզուի միաւորումը կապ չունին իրարու հետ։ Լեզուն հոսուն (fluid) երեւոյթ մըն է, եւ արեւելահայերէնի ու արեւմտահայերէնի շեղումը ուղղագրութեան փոփոխութեան հետ կապ չունի։ 

դ) Օտարաբանութիւնները հրամանագրով չեն մաքրուիր, բացի երբ հրամանագրողը ինքզինք պարտադրող բարոյական կամ քաղաքական հեղինակութիւն ունի։ Օրինակ՝ 1940-ին հրամանագրով շարք մը բառեր սրբուեցան խորհրդային արեւելահայերէնի բառապաշարէն ու փոխարինուեցան իրենց ռուսերէն ձեւերով (խորհրդային – սովետական, սահմանադրութիւն – կոնստիտուցիա, հանրապետութիւն – ռեսպուբլիկա, յեղափոխութիւն – ռեւոլուցիա, կուսակցութիւն – պարտիա, նստաշրջան – սեսիա, եւ այլն)՝ «միջազգային» ըլլալու միակ պատճառաբանութեամբ, մինչեւ որ 1966-ին այլ հրամանագիր մը անոնց մեծ մասը ետ կեանքի կոչեց, բացառութեամբ «խորհրդային»-ի, որ մինչեւ 1989-ի պիտի սպասէր, քանի որ, կ՚երեւի, թէ «սովետ»-ը փոխարինել... հակասովետական պիտի նկատուէր։ Բայց այս հրամանագիրը տուողը... բոլոր թերթերուն, գիրքերուն ու դպրոցներուն տէրն ու տիրականն էր։    

ե) 1969-1981-ին Գիտ. Ակադեմիան քառահատոր «ազգային ընդարձակ բառարան» մը լոյս ընծայած էր՝ «Ժամանակակից հայոց լեզուի բառարան»ը, որ անշուշտ նաեւ կը պարփակէր բազում օտարաբանութիւններ, որոնք գործածուած էին ու կը գործածուին մինչեւ օրս։ Աւելորդ չէ նշել, ինչպէս անցեալ Օգոստոսին յայտնած է Երեւանի պետական համալսարանի հայոց լեզուի ամպիոնի վարիչ Եուրի Աւետիսեանը, որ «արդի հայերէնի բացատրական նոր քառահատոր բառարանը ստեղծուած է եւ արդէն տասը տարի է՝ սպասում է իր հովանաւոր-հրատարակչին» (2)։

Այս վերջին կէտը մեզ կը մղէ հայ արդի բառագիտութեան հիմնական առանձնայատկութիւն մը յիշեցնելու, ի պէտս զարգացելոց ու զառածելոց։ Արեւմտահայերէնը զարգացած է ֆրանսերէնի/Մխիթարեաններու սկզբունքներու հիմամբ, այսինքն՝ լեզուի մաքրակրօնութեան հետապնդումը, որ կը պահանջէ նորաբանութիւն մը ստեղծել՝ ի չգոյէ օտար բառերու համարժէքին։ Ֆրանսերէն կամ (արեւմտա)հայերէն քիչ թէ շատ գիտցողին պէտք չունինք բացատրելու այս երեւոյթը, որ մեր պարագային երբեմն ծայրայեղութիւններու կամ ծաղրական աստիճաններու հասած է («երկարախմորակլորածակ»-ի հանրայայտ օրինակը)։ Իսկ արեւելահայերէնը զարգացած է ռուսերէնի սկզբունքի հիմամբ. եթէ օտար բառին համարժէքը չկայ, օտար բառը կը փոխառուի՝ ռուսերէնի պատշաճեցնելով (օրինակ՝ ֆր. situation, ռուսերէն / արեւելահայերէն սիտուացիա), եւ այս փոխառութիւնը օրինաչափ կերպով լեզուին մաս կը կազմէ։ Ուրեմն՝ հայաստանաբնակ արեւելահայերէն խօսողին համար, հայերէնի օտարաբանութիւնները... օտարաբանութիւններ չեն, քանի որ այդ բառերուն համարժէք հայերէնը չկայ (կա՛մ իսկապէս գոյութիւն չունի եւ կա՛մ արեւմտահայերէնի մէջ ընթացիկ գործածութեան արժանացած բառերը պարզապէս կ՚անտեսուին)։ Հետեւաբար, «զարտուղի մտայնութիւն մը» չէ, թէ «մենք ատենին մեծ թիւով օտար  բառեր  իւրացուցած ենք եւ ուրեմն կրնանք նաեւ ֆրանսերէն, անգլերէն, ռուսերէն, գերմաներէն բառեր առանց որեւէ վտանգի [իւրացնել. Վ.Մ.]», այլ տրամաբանական շարունակութիւն մը։

Հարիւրամեակ մը առաջ, Վահան Տէրեանի պէս հայերէնի լաւագիտակ բանաստեղծ մը կը պնդէր, թէ ո՛չ «մշակոյթ» բառը ռուսերէն կուլտուրա-յին տեղը կրնար առնել, եւ ո՛չ ալ «բանասիրութիւն»-ը՝ ֆիլոլոգիա-յին։ Այս պնդումին ձախողութիւնը բաւարար դաս չէ եղած արեւելահայերէնի խօսողներուն, որպէսզի, օրինակ, ռէալիզմը մէկ կողմ նետեն՝ յօգուտ «իրապաշտութեան», կամ օդիոզ-ը՝ «ատելի» բառին տեղ։ Ահա թէ ինչու Սեդա Մարկոսեան-Խտըշեան 15 օտարաբանութիւններու շարք մը կը բերէ իրենց հայերէն համարժէքներով, ուր բացառելով համացանցէն բացակայ երկու եզրեր, զորս կ՚ենթադրենք, թէ կը պատկանին կա՛մ Դիմագիրքի մէջ հայերէն խզբզողներու եւ կա՛մ հեռատեսիլի մէջ հայերէնը խաչողներու (սուիցիտ – անձնասպանութիւն, ֆալստրատ – վիժած փորձ) (3), ինչպէս եւ բառ մը, որուն ներկայութիւնը անկապ է (վոթչիզ – ժամացոյցներ) (4), մնացեալին համար սովորական հայերէն բառերը գոյութիւն ունին (դետալ – մանրամասնութիւն, ֆիքսացուած – ամրացուած, ինտենսիվօրէն – ուժգնօրէն, լեգիտիմ – օրինաւոր, ադապտացուել  – յարմարեցուել, մեսիճ – պատգամ, սենսացիոն – զգայացունց, ֆանտոմային – ուրուային) (5), երբեմն՝ ճշգրտելով անոնց հայացումը (տրանսֆորմացիա – փոխակերպում,  ո՛չ թէ «այլափոխութիւն», ռացիոնալ – բանական, ո՛չ թէ «տրամաբանական», էներգետիկ – ուժանիւթային, ո՛չ թէ «ուժային», կոմպետենտ – ձեռնհաս, ո՛չ թէ «կարող»)։ Սակայն, ճիշդ մեկնակէտով կատարուած այս ցանկագրումը իր ներուժը կը սկսի կորսնցնել, երբ ցանկին շարունակութեան մէջ կ՚ըսուի՝ «եւ այլ արտառոց լեզուական բաբելոնէն, որոնք [sic] կը վխտան յօդուածներու եւ խօսակցական լեզուի մէջ, որ ուրիշ բան չէ եթէ ոչ  լեզուի խողխողում  կամ linguistic genocide-ի [sic]»։ Արդեօք որքանո՞վ տեղին է «լեզուական ցեղասպանութիւն» բառակապակցութիւնը գործածել օտար բառերու անհարկի փոխառութիւնները բնորոշելու համար։ Ո՞ւր կը մնան երկու տարի առաջ համակարգուած ձեռնարկներուն ոգեկոչուած մեռելները։

Միւս կողմէ, ճիշդ չէ անհարկի փոխառութիւններու տարափը բարդել խորհրդային շրջանին վրայ ու աւաղել. «Թէ ի՞նչու այդքան շուտ աղաւաղուեցաւ լեզուն, բացի պետական իրաւական համակարգէն, ուր հայերէնը մնաց մաքուր, յստակ չէ»։ (Արդեօք պետական իրաւական համակարգի լեզուն իսկապէս մաքո՞ւր մնացած է խորհրդային շրջանին)։ Անշուշտ, այդ շրջանին նման փոխառութիւններ քիչ եղած չեն, յատկապէս մեծածաւալ՝ ստալինեան շրջանին, եւ ապա նուազելով՝ 1960-ական թուականներէն։ Ասիկա շատ աւելի հին գործընթաց մըն էր։ Կը բաւէ կարդալ Թիֆլիսի «Մշակ» օրաթերթի հիմնադիր Գրիգոր Արծրունիի դիմանկարը Յակոբ Պարոնեանի  «Ազգային ջոջեր»ուն մէջ՝ նշանաւոր հրապարակագրի լեզուէն հետեւեալ մէջբերումով կամ նմանակումով (օտար բառերուն գէթ մէկ քանին՝ սենատ, սենատոր, լեքիդիմական, կրեդիտ, այժմէական գործածութիւն ունին արեւելահայերէնի մէջ, իսկ մինիստր-ը 1990-ին միայն դարձաւ «նախարար», այդ ալ՝ դժկամ ձայներով առընթեր).

«Րեյնալ պատերազմական մինիստրին պախարակեց, որ խիստ մեծուրա­ներ չգործադրեց սենատորի մը դէմ, որ լեքիդիմական ցուցմունքներ առաւ: Կապինեդը կամենում է դեմիծիոնէ տալ: Բիւդժէի սոմաները ընդունուած են սենատից. եպիսկոպոսների կրեդիտը մերժեց եւ ժողովի սեսիան փակուած է յայտնում: Բիւլլըդենը կը ծանուցանէ, թէ կայսրուհին պլեւրիտ ունի»։

Արծրունիի ու Պարոնեանի օրերէն 140 տարի ետք, հեռու ենք ըսելէ, թէ արեւելահայերէնը բառապաշարային միեւնոյն կամ նման մակարդակի վրայ կը գտնուի։ Բայց լեզուական սկզբունքի տարբերութիւնը, որուն ակնարկեցինք աւելի վերը, կը բերէ այն վերաբերումի տարբերութեան, որ մինչ արեւմտահայ գրողը, երբ օտար բառի մը դէմ յանդիման կու գայ, նախապատուութիւնը կու տայ հայերէն համարժէքը գործածելու կամ, ի պահանջեալ հարկին, կը հնարէ զայն, արեւելահայերէն գրողը չի վարանիր ռուսերէն կամ անգլերէն բառը գործածելու առանց այլեւայլի՝ շատ աւելի քիչ տեղ տալով գոյութիւն ունեցող բառերու կամ նորաբանութիւններու (6)։ Փաստը կարելի է գտնել Ստ. Մալխասեանցի քառահատոր, Էդ. Աղայեանի երկհատոր եւ Գիտ. Ակադեմիայի քառահատոր բառարաններուն մէջ, որոնք հաւաքած են իրենց ժամանակի օտարաբանութիւնները (7)։

Ի հարկէ, կարելի է պնդել, որ «հանճարեղ թարգմանիչներու սքանչելի փաղանգ» մը ու 700 բառ ստեղծող Նարեկացիի մը ծնունդ տուած ժողովուրդ մը «չ՚արտօներ մեր օրերուն անփթութիւնը [sic] մեր լեզուին հանդէպ եւ մանաւանդ մեր լեզուն դէպի լեզուական արշակաւան տանող փորձերուն [sic]»։ Ինչպէս Կալիլէօ Կալիլէյի վերագրուած խօսքը կ՚ըսէ, “Eppur si muove” («Եւ տակաւին կը շարժի»), այսինքն՝ ժողովուրդը չ՚արտօներ, բայց լեզուական բնաշրջումը իր պայմանները ունի։ Սփիւռքէն մինչեւ Հայաստան, մարդիկ պիտի շարունակէն խօսիլ արաբերէնով, թրքերէնով, անգլերէնով, ֆրանսերէնով, սպաներէնով կամ ռուսերէնով խառն հայերէն մը, եւ, եթէ գիտակից ճիգ չթափեն կարդալու ու իրենց խօսածը բարելաւելու, այդ լեզուն պիտի փոխանցեն յաջորդ սերունդին, որ պիտի մեծնայ կարծելով, որ տահա կամ մառոժնի հայերէն բառեր են – մենք նման օրինակներու ականատես եղած ենք --, ու այս է՛ ու պիտի ըլլայ նաեւ հանճարեղ թարգմանիչներ ու Նարեկացի ծնած ժողովուրդը։  Կարելի է պնդել, որ լեզուն «մեր գոյութենական պայքարի առաջին անկործանելի պատուարն է ու անփոխարինելի առանցքը  մեր ազգային քաղաքակրթական յառաջընթացին», եւ որ «որեւէ թեթեւսոլիկ մօտեցում լայնախոհութեան շպարով ծածկուած այդ ազատամիտները կը վերածեն երգիծականօրէն  ժամանակավրէպութեան»[sic]։  Նման պնդումներէ աւելի կարեւոր է գործնապէս աշխատիլ, որպէսզի կանխենք մեր լեզուին անմիջականօրէն մեզի՛ վերաբերող հատուածը՝ արեւմտահայերէնը դէպի լեզուական Արշակաւան տանող փորձերը։ Ասիկա պարտաւորութիւնն է թէ՛ լեզուական տարրական գիտելիք ու օրէնք անտեսող գրողներուն եւ թէ՛ խմբագրութեան իրենց տարրական պաշտօնը անտեսող խմբագիրներուն հաւասարապէս։

Հռետորական պնդումները իրականութենէն բան չեն փոխեր, իսկ «բացուող ազգային նոր զարթօնքի պայծառ առաւօտը» սոսկ հռչակագրով չի գար։ Թելադրելի է, որ հայոց պատմութեան ընկալումը շարունակէ ընթանալ իր բնական ճամբով, ուր գիտական տարբեր մեկնաբանութիւնները ծաղկին ու մարդիկ սկսին սորվիլ իրենց կուսակցական մեկնաբանութիւնները մէկ կողմ դնելու արուեստը, ինչպէս նաեւ, որ իրազեկ դառնանք, որ եթէ դասական ուղղագրութիւնը երբեւէ վերականգնումի պիտի արժանանայ (նոյնութեամբ թէ իսկական բարեփոխումներով՝ տարբեր հարց), այդ գործը պէտք է իյնայ 4 Մարտ 1922-ի ՀԽՍՀ Լուսաւորութեան կոմիսարիատին նախագիծը իբրեւ հրամանագիր վաւերացուցած քաղաքական մարմնին՝ ՀԽՍՀ Ժողկոմխորհի (Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի) իրաւայաջորդ քաղաքական մարմիններուն՝ ՀՀ Կրթութեան նախարարութեան (*) եւ ՀՀ կառավարութեան վրայ։

-----------------

(1) Սեդա Մարկոսեան-Խտըշեան, «Հարիւրամեակ Առաջին Հանրապետութեան Եւ Հայաստան-Սփիւռք Համագումար», Հայերն այսօր, 7 Սեպտեմբեր 2017 (http://hayernaysor.am/cl/archives/258686)։ Տե՛ս նաեւ Ազդակ, 16 Սեպտեմբեր 2017։
(2) «Հայոց լեզուի մասնագէտը պատասխանել է Հրանտ Բագրատեանին», Լրագիր, 24 Օգոստոս 2017։
(3) Արդեօք ֆալշ ստա՞րտ («կեղծ սկիզբ»)։
(4) Այս բառին ներկայութիւնը կը թուի թէ ներշնչուած է «Մարիոթ-Արմենիա» հիւրանոցի կողքին գտնուող խանութի մը ցուցանակէն, ուր սուրիահայ գործարար մը 2009-ին որոշած է իր խանութին անգլերէն «[ընտանիքի մականուն] watches» անունը տառադարձել անտրամաբանական « ... վոթչիզ» ձեւով (փոխանակ «... ժամացույցներ» թարգմանելու)։ Այլապէս՝ հայաստանեան արեւելահայերէնի մէջ «վոթչ» բառը տեղ չունի։
(5) «Ֆանտոմային» բառին հանդիպեցանք միայն «ֆանտոմային ցաւ» (phantom pain) բառակապակցութեամբ, որ տեսակ մը ցաւ կը բնորոշէ՝ մարմնէն անդամահուած մասէ մը բխած։ Որպէս անհարկի փոխառութեան օրինակ, այնքան գործածական չէ, որքան Ուիքիփետիայի միեւնոյն «Ցաւ» յօդուածին մէջ գործածուած ֆիզիոլոգիա բառը...։
(6) Ինչպէս յայտնի է, հայերէնը հարիւրաւոր բառեր փոխ առած է իրանական տարբեր լեզուներէ՝ ըստ գերմանացի լեզուաբան Հայնրիխ Հիւպշմանի եւ իր հայ աշակերտ Հրաչեայ Աճառեանի (տե՛ս վերջինիս «Հայերէն արմատական բառարան»ը եւ «Հայոց լեզուի պատմութիւն»ը)։ Արդ, հետագային որոշ լեզուաբաններ ճշգրտումներ մտցուցած են այդ ցանկին մէջ, բայց հիմնական երեւոյթը փոխուած չէ քանակի ու որակի իմաստով։ Սակայն, յօդուածագրին այն պնդումը, թէ «պէտք չէ մոռնալ թէ մեր բարեկամութիւնը Պարսկաստանի հետ հազարամեակներու կեանք ունի, եւ ուրեմն անտեղի չէ հարցումը թէ այդ բառերը որոնք փոխ առած ենք, չի՞ կրնար ըլլալ թէ անոնցմէ մէկ կարեւոր տոկոսը մերը եղած ըլլայ ու ներկայիս մարդիկ ամէն ինչ կ´ուզեն պարսիկներուն վերագրել», գիտական որեւէ հիմնաւորումէ զուրկ է։ Աւելի անհիմն է Աքեմենեան, Սասանեան, Սեֆեւեան շրջաններուն պարսկական տիրապետութիւնը Հայաստանի վրայ (առնուազն 600 տարի) «բարեկամութիւն» նկատել (Վարդանանց պատերազմը կ՚երեւի թէ հայ-պարսկական միացեալ ռազմափորձ մըն էր), ու իրանական փոխառութիւնները պարսկական երբեմնի կայսրութեան հանդէպ ստորակայութեան բարդոյթի մը վերագրել («չէ՞ր կրնար պատահած ըլլալ թէ պարսիկները իրենց բառամթերքի մէկ տոկոսը մեզմէ փոխ առած ըլլային»)։ Ո՛չ թէ «մարդիկ... ամէն ինչ կ՚ուզեն պարսիկներուն վերագրել», այլ՝ հեղինակաւոր գիտնականներ, գիտական փաստերով ու տրամաբանութեամբ, կը փորձեն լեզուական բարդ երեւոյթներ բացատրել։ Ով որ ստորակայութեան բարդոյթ ուզէ վերագրել Աճառեանին, նախ եւ առաջ պէտք է չափուի անոր գիտական տրամաբանութեան (ու արտադրութեան) հետ։
(7) 2011-էն համացանցի մէջ տրամադրելի է Հրաչուհի Փալանդուզեանի կազմած օտարաբանութիւններու գործածական բառացանկը՝ հայերէն համարժէքներով (www.lezu.am/?p=767)։

«Նոր Յառաջ», 26 եւ 28 Սեպտեմբեր 2017