Արուեստի անխոնջ մշակը. Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանի ծննդեան 120 ամեակին

ԳՈՀԱՐ ԱՃԵՄԵԱՆ

«Ծնած եմ Պոլիս 1896 թուականին,- պատմում է Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանը մեր վերջին հանդիպումներից մէկի ժամանակ,- մայրս կորսնցուցած եմ երբ ինն տարեկան էի եւ հայրսՙ 1914 թուականի սկիզբը:

Մօրաքրոջս հետ միասին ես եւ քոյրս մեկնեցանք Պուլկարիա, քանի մը ամիս մնալէ ետք, երբ տեսանք պատերազմը կը շարունակուի, գացինք Զուիցերիա՝ Ժընեւ, եւ հոն մնացինք երեք տարի՝ պատերազմի շրջանին: Զուիցերիա հետեւեցայ երկրորդական գիմնազիայի, յետոյ երկու տարի համալսարան: Սակայն համալսարանը կէս ձգեցի եւ գացի Ֆրանսա՝ Փարիզի համալսարանը, ուր 1919 թուականէն ի վեր եմ համալսարանին կից Էքոլ տէ զ՛Էթիւտ հաստատութիւն մը, որ կը զբաղի գիտահետազօտական աշխատանքներով. ես ընտրեցի բիւզանդական արուեստը:

1930 թուականին հրաւէր ստացայ ամերիկեան քոլէճէ մը դասաւանդելու բիւզանդական արուեստ: Այս քոլէճը ամենաբարձրերէն մէկն է, սակայն ես չուզեցի հոն մնալ ամբողջ տարին, որովհետեւ կը փափաքէի շարունակել գիտահետազօտական աշխատանքներս: Այնպէս որ տարուան կէսը միայն այնտեղ կանչ ունէի, իսկ միւս կէսը՝ կու գայի Փարիզ, որպէսզի շարունակեմ աշխատանքս»:

---

«... Հայ մտաւորականութեան, գիտնականներուն պարտքն է ՀԱՅ ԱԶԳԻ ՄՇԱԿՈՅԹԸ ճանչցնել տալ աշխարհին առանց աւելացումներու եւ չափազանցելու, քանի որ այդ մշակոյթը այնքան հարուստ է, որ մենք կրնանք պարծենալ այդ ամէնով եւ ներկայացնել զայն առանց չափազանցելու»:

Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան

---

Այս պատգամը թողել է մեզ բիւզանդական արուեստի եւ հնագիտութեան պրոֆեսոր, Մեսրոպ Մաշտոցի շքանշանակիր, Լոնդոնի Հնագէտների միութեան ոսկէ շքանշանակիր, Բրիտանական Ակադեմիայի թղթակից անդամ, Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի Խաչին (Վազգէն Վեհափառի կողմից) արժանացած Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանը. գիտնական, որի ողջ կեանքը նուիրուած է եղել գիտութեանը: Ստեղծագործական անդադար պրպտումներով, մշտապէս ծառայելով ճշմարիտ գիտութեանը: Նրա հարիւրից աւելի տպագիր մեծարժէք ուսումնասիրութիւնների վկաներն ենք:

Անգնահատելի են այդ ուսումնասիրութիւնների դերն ու նշանակութիւնը եւրոպական գիտական աշխարհին հայ միջնադարեան արուեստի լուսաբանման պատմութիւնը ներկայացնելու գործում:

Յատուկ ուշադրութեան է արժանի 1965թ. հրատարկուած «Ախթամար» աշխատութիւնը, «Հին երկիրներ եւ ժողովուրդներ» մատենաշարով հրատարակուած «Հայերը» աշխատութիւնը եւ բազմաթիւ այլ հրապարակումներ:

Ուզում եմ ներկայացնել իմ զրոյցը Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանի հետ, որ չի հրատարակուել. այն տեղի է ունեցել 1986թ. Դեկտեմբերինՙ Փարիզում (*):

Առաջին անգամ չէ, որ հանդիպում էի մեծանուն գիտնականին, բայց մշտապէս նորովի էի տեսնում իրեն. առաջին հայեացքից զոյգ աչքեր՝ բարի, թափանցող, խօսուն աչքեր: Բարեկամական ժպիտներ փոխանակելուց յետոյ նրան եմ մեկնում Դաւթակ Քերթողի նոր հրատարակուած ժողովածուն...

- Լսած եմ, բայց կարծեմ բան մը չեմ կարդացած:

- Հայաստանում եղած ժամանակ չէ՞ք հանդիպած արդեօք, կամ առիթ չի՞ եղել ծանօթանալու այդ ժողովածուին:

- Չէ, չեմ յիշեր. գիտէք, երկար ատեն չմնացի Երեւան, եւ ժամանակս ալ այնքան սուղ էր, երբ Մատենադարան կու գայի, պարոն Լեւոն Խաչիկեանը այցելուներուն դիտողութիւն կ՚ընէր եւ կ՚ըսէր. «Օրիորդին հետ մի խօսիք, ան ժամանակ չունի»:

- Ձեր վերջին աշխատութիւնը երկա՞ր ատեն է, ինչ պատրաստ է:

- Եթէ խօսքը կիլիկեան մանրանկարչութեան մասին է, արդէն գրուած է XII, XIII, XIV դարերը: Թերեւս միայն XII եւ XIII դարերը հրատարակեմ, XIV դարը Սարգիս Պիծակն է, որ զիս շատ չի հետաքրքրեր, եւ արդէն անոր մասին գիրք մըն ալ գրուած է, հիմա պիտի աշխատիմ, որ աշխատանքս շուտ հրատարակուի, կարելի եղածին չափ շուտ(**):

- Ծաղկողներից ո՞վ է աւելի հետաքրքրել Ձեզ:

- Թորոս Ռոսլինը:

- Ծանօ՞թ էք նրա բոլոր գործերին:

- Այո: Գիտէք, Թորոս Ռոսլինը շատ փափուկ արուեստ մը ունի ու նաեւ վառ երեւակայութիւն, բայց ոչ խիստ. ամէն բան աւելի քնքոյշ կերպով կը ներկայացնէ: Բայց, հարկաւ, անկէ վերջն ալ եղած են գծողներ, օրինակ Սարգիս Պիծակը, որ մեծ անուն ունի, զիս բնաւ չի հետաքրքրեր:

- Թորոս Ռոսլինից բացի ուրիշ ո՞վ է հետաքրքրել Ձեզ:

- Այո՛, ուրիշներ կան, բայց անոնց անունները ծանօթ չեն: XIII դարու վերջերուն շատ հետաքրքրական մանրանկարիչներ եղած են, բայց բոլորին անունները ծանօթ չեն: Թորոս Ռոսլինին անունը բարեբախտաբար ունինք:

- Թորոս Ռոսլինի զարդարուեստը մեծ տեղ ունի՞ միջազգային բեմում:

- Շատ մեծ, այո: Իսկ XIV դարուն այլեւս անկման ատենը կը մօտենար, բայց ետքը՝ Խիզանի դպրոցը, հետաքրքրական ձեռագիրներ կան, XV, XVI դարերու: 

- Հայաստանում, Մատենադարանում ի՞նչ ձեռագրեր ուսումնասիրեցիք:

- Այնքան շատ ձեռագիրներ տեսայ, երկրորդ այցելութեանս նոյնպէս առիթը ունեցայ նոր ձեռագիրներ տեսնելու: Գիտէք, ֆրանքո-սովիեթիկ ժողով մը եղաւ, չեմ յիշեր տարին, 1965-66-ին էր, այդ առիթով ալ եկած էի Երեւան: Երբ ժողովը վերջացաւ, Հայաստանի Ակադեմիան զիս հրաւիրեց, որ Հայաստան այցելեմ, այնպէս որ երկար ատեն մնացի: Տարին չեմ յիշեր, բայց այդ ժողովը կը յիշեմ եւ կրկին անգամ մէկ ամիսէն աւելի մնացի:

- Կիլիկեան արուեստի այդ փոքրիկ գիրքը, որ տարիներ առաջ հրատարակուեց, արդեօք մեծ տարածում գտա՞ւ:

- Այո, այո, օտարներն ալ հետաքրքրուեցան: Գիտէք, ես միշտ օտար լեզուով գրած եմ՝ ֆրանսերէն կամ անգլերէն: Թերեւս հայրենասիրական կողմէ ատիկա սխալ նկատուի, բայց կարծեմ ընդհանուր կերպով աւելի լաւ է, որովհետեւ այդ կերպով օտարներն ալ ծանօթացան:

- Ձեր կարծիքով հայ մանրանկարչութեան ծաղկողների ամենէն հարուստ շրջանը ե՞րբ է:

- XIII դարը. XIV-էն արդէն կը սկսի քիչ մը անկման շրջանը, բայց XVI դարի Խիզանի դպրոցը լաւ նկարներ տուած է, սակայն XIII դարը թերեւս ամենափայլուն շրջանը ըլլայ:

- Կարո՞ղ էք մի քանի խօսք ասել այդ շրջանի մասին:

- Շատ ներդաշնակ գոյներ են, շատ նուրբ, ինչպէ՞ս ըսեմ, nuance-ներ (նրբերանգներ. Գ.Ա.): Սակայն հետաքրքրական բաներ եղած են, գիտէք, ալպոմներ հրատարակուեցան, անոնց մէջ կան XVI դարու Խիզանի դպրոցի հետաքրքրական ծաղկողներ: Կան նաեւ ուրիշ հրատարակութիւններ, օրինակ՝ՙ Ղրիմի դպրոցի մասին. յիշեցի, ծանօ՞թ էք իրեն՝ Էմմա Կորխմազեան, անիկա է, որ գրած է Ղրիմի մասին: Հրատարակած է Հայաստան: Կին մը, անունը մոռցայ, չեմ գիտեր հիմա, մէկը որ մեծ կարողութիւն ունի, շատ չէ հրատարակած, բայց ինչ որ հրատարակած է՝ շատ արժէք ունի՝ Լիլիթ Զաքարեանն է: Կային ուրիշներՙ Լեւոն Ազատեան(***), որ շուտ մահացաւ, Կիլիկիայի մասին գիրք մը գրած էր: Կան լաւ աշխատողներ Հայաստան, բայց դժբախտաբար կարելիութիւնը չունին շատ օտար երկիրներ ճամբորդելու եւ ուրիշ արուեստներով հետաքրքրուելու:

- Օրիորդ Սիրարփի, կարծեմ բիւզանդական արուեստն է, որ Ձեզ մերձեցրել է հայ արուեստին:

- Այո՛, ես արդէն բիւզանդական արուեստով սկսայ եւ գրեթէ պատահաբար անցայ հայկական արուեստին: Իմ փրոֆեսորը՝ Գաբրիէլ Միլէն, առիթը ունեցած է Վենետիկ հայկական ձեռագիրները տեսնելու. ինքը մտադիր էր XI եւ XII դարերու ձեռագիրները հրատարակել, ինծի ձգեց XIII եւ XIV դարերու ձեռագիրները: Եւ այսպիսով սկսայ հայկական ձեռագիրներով զբաղիլ: Լաւ է որ բիւզանդականով սկսայ, որովհետեւ ան շատ կարեւոր է հայկականը հասկնալու համար: Այնուհետեւ բազմաթիւ առիթներ ունեցայ զուտ հայկական ձեռագիրներ ուսումնասիրելու Ամերիկայի մէջ, Իռլանտայի մէջ եւ այլուր:

- Իսկ ես կը խորհէի, թէ ձեր ծնողքը պատճառ եղած է, որ հետեւիք հայ արուեստին:

- Արուեստի չէ, բայց թեքումը հայկականի, նաեւ մօրեղբօրս՝ Մաղաքիա սրբազան Օրմանեանի կողմէ է: Փոքր էի, երբ մայրս մահացաւ եւ մենք մօրեղբօրս տունը կը բնակէինք: Հայրս բուն հայ էր եւ կարնեցի վաճառական:

- Ի՞նչ կ՚՚՚ուզենայիք հաղորդել Մատենադարանի Ձեր գործընկերներին:

- Գիտէք, հիւանդ եղայ, ուղեղի բան մը ունեցայ, 8-10 օր անգիտակից էի, եւ հիմա միայն նոր սկսայ առողջանալ, շատ բան ըսելու կարողութիւն չունիմ այս միջոցիս: Սակայն, ինչպէս նկատեցիք, կամաց-կամաց կու գայ:

Միշտ կը յիշեմ Հայաստանը, եւ հոն անցուցած օրերս ինծի համար մասնաւոր յիշատակներ են: Այդ ամէնը ես չեմ կրնար մոռնալ: Արդէն ամէն մարդ այնքան ազնիւ վերաբերում ունեցած է ինծի հանդէպ, միայն պաշտօնական կողմը չէ: Գիտէք, վերադարձիս վերջին օրը ընթրիք տուին ինծի, հիմա այս միջոցիս անունները չեմ յիշեր, սակայն երիտասարդները, որոնց յանձնարարուած էր ինծի հետ պտտիլ, վերջին ճառին մէջ երիտասարդ մը բան մը ըսաւ, որ միշտ կը յիշեմ. որ իրենց հրահանգ տրուած էր, որ ամէն դիւրութիւն տային օրիորդ Սիրարփիին, ընկերանային իրեն, եւ այդ հրահանգը հաճոյքով կ ընէին իրենք, բայց ըսաւ, որ այդ միայն հաճոյք չէր մեզի համար, մենք օրիորդ Սիրարփին նաեւ սիրեցինք:

- Մատենադարանի իւրաքանչիւր աշխատող կարող էր նոյն բանն ասել՝ Ձեզ հետ ծանօթանալուց յետոյ:

- Չեմ գիտեր... Ամէնքն ալ ազնիւ էին: Բայց հիմա պարոն Արտաշէս Մաթեւոսեանի յիշատակարաններու ձեռագիրներուն մասին կ՚ուզեմ ըսել, որ շատ կարեւոր աշխատանք մըն է, որուն մասին երկար գրախօսական մը գրած եմ:

- Այժմ ընթերցողի սեղանին եմ տեսել «Սպահանի մանրանկարչութիւնը»:

- Այո՛, ատիկա որքան ատեն է գրած եմ պարոն Արտակ(****) Մխիթարեանի հետ միասին, օրինակ մը չստացայ տակաւին:

- Ի՞նչ էք ներկայացրել այնտեղ:

- Ամբողջ հաւաքածոյ մը. տարբեր դարերու ձեռագիրներ են: Ատոնց հրատարակութիւնը պարոն Մխիթարեանի հետ միասին ըրինք: Պարոն Մխիթարեանը ամբողջ լուսանկարած է: Ես Նոր Ջուղա չեմ եղած, ձեռագիրները չեմ տեսած, բայց գունաւոր լուսանկարներ ունէի: Ձեռագիրներուն նկարագրութիւնը պարոն Մխիթարեանը ըրած է, իսկ ուսումնասիրութիւնը՝ ես: Կը կարծէի, որ օրինակ մը ղրկած են, բայց չգտայ: Գիտէք, այս վերջերս հիւանդ էի...

- Ինչպէ՞ս է ներկայացուած գիրքը:

- Նախաբանը, ընդհանուր ուսումնասիրութիւնը ես գրած եմ, իսկ նկարագրութիւնը՝ պարոն Մխիթարեանը: Գիտական աշխատութիւն մըն է:

- Ձեր խօսքը հայ ժողովրդին նոր տարուայ առիթով:

- Իմ մաղթանքը երջանկութեան, խաղաղութեան, որ կարենան աշխատիլ խաղաղ պայմաններու մէջ, ինչպէս որ աշխատած են մինչեւ հիմա: Ես սիրով միշտ հոն եմ:

- Առողջութիւն եւ յաջողութիւններ Նոր տարուայ առթիւ: Մինչ նոր հանդիպում:

«Ազգ-Մշակոյթ», 16 Դեկտեմբեր 2016

-------------------------

(*) Սիրարփի Տէր Ներսէսեան մահացած է 1989ին («Հայկականք»)։
(**) Աշխատութիւնը լոյս տեսած է յետմահու՝ Sirarpie Der Nersessian, Miniature Painting in the Armenian Kingdom of Cilicia from the Twelfth to the Fourteenth Century. Washington D.C.: Dumbarton Oaks Studies, 1993 («Հայկականք»)։

(***) Խօսքը արուեստաբան Լեւոն Ազարեանի (1918-1981) մասին է («Հայկականք»)։ 

(****) Խօսքը եգիպտաբան Արբակ Մխիթարեանի (1911-2004) մասին է («Հայկականք»)։