Հայոց Ցեղասպանութեան ժխտման փուլերը Թուրքիայում

ԼԻԼԻԹ ԳԱՍՊԱՐԵԱՆ

 

Հերքումը ցեղասպանութեան վերջին փուլն¹ է եւ քանի դեռ այն շարունակւում է, ցեղասպանութիւնն էլ է շարունակւում: Հետեւաբար ցեղասպանութիւնը սկիզբ է առել Օսմանեան կայսրութիւնում եւ որքան էլ Թուրքիան իրեն պատասխանատու չհամարի տեղի ունեցածների համար, ժխտողական կեցուածքով շարունակում է իր իսկ նախահայրերի սկսած գործը:

Հարիւր տարի անց, երբ յետադարձ հայացք ենք նետում Թուրքիայի ցեղասպանութեան հարցում վարած քաղաքականութիւններին, ակնյայտ է դառնում, որ հիմքում որեւէ էական փոփոխութիւն չի գրանցուել: Ժխտողական քաղաքականութիւնը ձեւաչափ, լեզուական ոճ եւ երանգ է փոխել, բայց երբեք՝ բովանդակութիւն: Երբեմն բացէ ի բաց, երբեմն քօղարկուած ժխտողականութիւնը ներկայ է եղել: Հերքելու, սովորական իրադարձութեան նման ներկայացնելու, հայերին դաւաճանութեան մէջ մեղադրելու եւ իրենց զոհի կարգավիճակում ներկայացնելու ակտիւ ժխտողականութեան կողքին իր ուրոյն տեղն է գրաւել նաեւ պասիւ ժխտողականութիւնը` լռելու, չլսելու եւ չիմանալու տալը:

Ակտիւ եւ պասիւ ժխտողականութիւնը սկիզբ է առել հենց ցեղասպանութեան տարիներին, այնուհետեւ  1923 թվականի Թուրքիայի Հանրապետութեան ստեղծման հետ մէկտեղ շարունակական բնոյթ կրել: Խօսելով Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականութեան փոփոխութիւնների մասին հնարաւոր է դրանք բաժանել ժամանակաշրջանների: Ակտիւ ժխտողականութիւնը 1920-30-ականներին էր, այնուհետեւ հարցը անցաւ լռութեան եւ աննկատելի լինելու փուլ եւ օրակարգ եկաւ միայն 60-ականներին` Հայոց Ցեղասպանութեան 50-րդ տարելիցի յիշատակման ժամանակ: 70-80-ականներին ժխտողականութեան բնոյթն ԱՍԱԼԱ-յի եւ այլոց  գործողութիւնների ընթացքում փոխուեց եւ «մենք ցեղասպանութիւն չենք գործել» մօտեցմանը փոխարինելու եկաւ «Մեզ են կոտորել, իրական զոհը եւ դաւաճանուածը մենք ենք» գաղափարախօսութիւնը: 80-ականներից յետոյ, ցեղասպանութեան վերաբերեալ ժխտողականութիւնը եւ առհասարակ Հայոց ցեղասպանութեան եղելութիւնը Թուրքիայի օրակարգում յայտնւում էր միայն այն ժամանակ, երբ արտերկրում Սփիւռքը ճանաչման վերաբերեալ որեւէ քայլ էր ձեռնարկում: Արդարութիւն եւ Զարգացում Կուսակցութեան (ԱԶԿ/AKP) իշխանութեան գալուց յետոյ հարցը որոշակի երանգ փոխեց: Թերեւս կարելի է ասել, որ 2000-ականներից յետոյ կեանքի կոչուած ժխտողականութեան քաղաքականութիւնը «ամենամեղմն» էր եւ նոյնիսկ յաջողուած էր համաշխարհային ուշադրութեան ականջը շոյելու հարցում: Այս յօդուածը նպատակ ունի ժխտողականութեան քաղաքականութեան փուլերին անդրադառնալով հակադրուել այն մտքին, որ Թուրքիայի քաղաքականութեան մէջ ցեղասպանութեան հարցի վերաբերեալ էական զարգացումներ կան: Ինչպէս նաեւ, վերոնշեալ փուլերում Թուրքիայի ձեռնարկած քայլերի օրինակների վրա հիմնուելով, ստանալ պատկեր, որը ցոյց կը տայ Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականութեան «անփոփոխ փոփոխութիւնները»:

1920-ականներ` «Նման բան տեղի չի ունեցել»

Ժխտողականութեան առաջին քայլն էր պատմութիւնը ջնջել՝ Օսմանեան ղեկավարների գործողութիւնների գոյութիւն ունեցող գրառումները հասկանալը անհնար դարձնելու միջոցով։ Պետական գաղափարախօսութեան հիմնական «աշխատող» մեխանիզմը կրթութեան նախարարութիւնն է եղել, որը միեւնոյն ժամանակ միաձուլուած է թուրք ազգայնականութեանը եւ պատմութեան դասագրքերի միջոցով հասարակութեան գիտակցութեան խորքերում տեղադրել է հայերին՝ թշնամի եւ ամէն առիթով դաւաճանելու պատրաստ լինելու միտքը: Հանրապետութեան առաջին տարիներին Էմին Ալիի հեղինակած եւ  չորրորդ դասարանի աշակերտների համար նախատեսուած «Թուրք երեխաներին պատմութեան դասեր» գրքում՝ մեծ քաղաքակրթութիւններից մինչեւ հանրապետութեան ստեղծման վերաբերեալ եօթ տարբեր բաժիններից եւ ոչ մէկում հայ-թուրքական յարաբերութիւնների մասին որեւէ անդրադարձ չկայ, աւելին` «հայ» բառն անգամ չի օգտագործուել²:

Սուլէյման Էդիփի եւ Ալի Թեւֆիկի 1929 թուականին պատրաստած «Տարրական դպրոցի երեխաների համար պատմութեան դասեր. չորրորդ դասարան» դասագրքում որոշ զարգացումներ են նկատւում: Այս դասագրքում, որքան էլ, որ հայերին վերաբերող բաժին չլինի, այդուամենայնիւ Սահմանադրութեան մասին պատմող բաժնում հայերը, յոյները, ալբանացիները ներկայացուած են որպէս բաժանարար օտարերկրացիներ, որ ուզում են թուրքերից զատ լինել ու պետութեան թուլութիւնը նրանց ուրախացնում է, նոյնիսկ մտադրութիւն ունեն հսկայական կայսրութիւնը կործանել: Այսպիսով «հայ» բառն առաջին անգամ, թէկուզ եւ բացասական իմաստով, տեղ գտաւ Թուրքիայի պաշտօնական պատմութեան էջերում: 1930 թուականին լոյս տեսած մէկ այլ պատմութեան դասագրքում` Աբդուլբաքի եւ Սաբրի Էսատ անունով ուսուցիչների կողմից թղթին յանձնուած «Ձագուկիս պատմութեան գիրքը. Տարրական դպրոց – չորրորդ դասարան» խորագրով գրքում «Արեւելեան նահանգներում Հայաստան էր հիմնադրվում… նախ արեւելքում հայերին, յետոյ հարաւում ֆրանսիացիներին պարտութեան մատնեցինք» տողերն են տեղ գտել:

Կարելի է ասել, 1930-ականները թուրքական պաշտօնական թեզի ձեւաւորման ժամանակաշրջանն են` երբ հայերը ներկայացւում են որպէս թուրքերի թշնամի, այլ թշնամիներին օգնող. այնուհետեւ մանրակրկիտ կերպով ներկայացւում է, թէ ինչպէս են թուրք զինուած ուժերը «ոտնակոխ արել» Հայաստանը:

1933 թուականին «Պատմութիւն III – Նոր եւ մօտ ժամանակաշրջաններ» խորագրի ներքոյ լոյս տեսած դասագրքում առաջին անգամ օգտագործուել է «հայկական հարց» եզրոյթը: Պատերազմական պայմանների պատճառով հայերին ստիպուած գաղթի ուղարկելու գաղափարը դասագրքերում գնալով արմատականանում է եւ ցեղասպանութեան հերքումը՝ դասական բնոյթ ստանում: Դասագրքերում տեղ գտած եւ գնալով արմատականացած այս գաղափարախօսութիւնը տեղափոխւում է նաեւ քաղաքականութեան դաշտ:

Նույն տարին, Ֆրանց Վերֆելը աւարտեց իր «Մուսա լեռան 40 օրերը» գիրքը, որը նացիստները շուտով արգելեցին Գերմանիայում՝ ընդառաջելով Անկարայի դիմումներին։ Ամերիկեան MGM ընկերութիւնը 1934 թուականին գնել էր այն ֆիլմի վերածելու իրաւունքը եւ յայտարարել այդ մասին։ 1935 թոականին, Թուրքիայի դիմումներին տեղի տալով, ԱՄՆ Պետքարտուղարութիւնը միջամտեց MGM-ին, վերջինը հասկանալով Անկարայի սպառնալիքները՝ որոշեց «Մուսա Լեռան 40 Օրերը» կինոյի վերածելու ծրագիրը չեղարկել։³

1960-ականներ` «Մենք ոչ մէկին չենք կոտորել»/«Պատմութեան միւս կողմը»

Երկարատեւ լռութիւնից յետոյ Հայոց ցեղասպանութեան թեման նորից Թուրքիայի օրակարգում յայտնուեց 1960-ականներին, երբ Հայաստանում յիշատակւում էր ցեղասպանութեան 50-րդ տարելիցը: Չնայած պատմութեան դասագրքերում խօսւում էր հայերի եւ նրանց «դաւաճան ու թշնամի» լինելու մասին, այդուամենայնիւ ցեղասպանութեան հարցը բացակայում էր հասարակութեան օրակարգից եւ նոր թեմա էր: 50-րդ տարելիցի յիշատակումը շրջադարձային էր ցեղասպանութեան քննարկումների առումով: Թուրքիայի իշխանութիւնները ջանք չեն խնայել ուսուցիչների, լրագրողների եւ հանրային աշխատողների վրայ ազդեցութիւն ունենալու եւ «պատմութեան միւս [թուրքական] կողմ»ի մասին պատմելու համար:

Այդ նոյն ժամանակահատվածում է, որ թուրքական մամուլը սկսեց «պայքարել» հայկական հարցի դէմ, չնայած՝ հարցը օրակարգ բերելով միայն անհրաժեշտութեան եւ վտանգի դէպքում⁴:

Հայոց ցեղասպանութեան հարցի շուրջ թուրքական լռութեանը մեղսակցում էին նաեւ կառավարութիւններ, ում համար առաջնահերթութիւն էին ռազմական դաշինքները, աշխարհաքաղաքականութիւնը, ներդրումներն ու առեւտուրը։ Այսպիսով, նրանք նաեւ մեղսակցում էին Հայոց ցեղասպանութիւնը արդարացնելու,  մանրացնելու եւ ուղղակի ժխտելու աշխատանքներում։⁵

1970-80-ականներ` «մեզ են դաւաճանել»

1970-ականներին հայերը տխրահռչակ թեմա դարձան Թուրքիայոււմ ԱՍԱԼԱ-յի, Հայոց Ցեղասպանութեան Արդարութեան Մարտիկների, Հայ Յեղափոխական Բանակի եւ ուրիշների յարձակումների պատճառով: Հենց այս ժամանակահատուածում էր, որ «Ցեղասպանութիւն չի եղել, մենք պատասխանատու չենք» թեզը վերափոխուեց «իրական զոհը մենք ենք, մեզ են կոտորել» գաղափարախօսութեան: Ինչպես Հասան Ջեմալն է նշում, Թուրքիայի հասարակութիւնը սկսեց հարցի մասին մտածել այն պահից սկսուած, երբ թուրք դիւանագէտները սկսեցին սպանուել հայերի կողմից⁶:

Թուրքիայում անցեալում տեղի ունեցածների վերաբերեալ առաջին լայնածաւալ բանավէճը տեղի ունեցաւ 1973 թուականին, երբ ցեղասպանութիւնը վերապրած 77-ամեայ Գուրգէն Եանիկեանը Լոս Անջելեսում սպանեց երկու թուրք դիւանագէտների: Յարձակումը հսկայական զայրոյթի ալիք բարձրացրեց եւ երկարաժամկէտ լռութիւնը վերջապէս կոտրուեց: Թուրքիայի հասարակութիւնն ու քաղաքական գործիչները սկսեցին լրջօրէն մտածել 1915-ին տեղի ունեցածների մասին:

Թուրքիայի կառավարութիւնը նաեւ փորձեր է արել կանխելու Ցեղասպանութեան եւ Հոլոքոսթի վերաբերեալ հնարաւոր որեւէ քննարկում այդ թվում հասարակական հետազոտութիւնների ծրագրերը: Եղել են նաեւ փորձեր՝ կանխելու արտասահմանում հարցի վերաբերեալ ակադեմիական գիտաժողովներն ու հանրային քննարկումները: Ամենավառ օրինակներից մէկն էլ Թել Աւիւում 1982 թուականին կայանալիք գիտաժողովը կանխելու փորձերն են, եթէ ժողովը ներառէր քննարկում Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ: Այս պահանջի համեմունքը Թուրքիայում բնակուող հրեաների անվտանգութեանը ուղղուած սպառնալիքներն էին⁷: Աւելին, Թուրքիան ձգտում ունէր տարբերութիւն դնելու Հոլոքոսթի եւ Հայոց ցեղասպանութեան միջեւ, վերջինին կոչելով «ենթադրեալ» կամ «այսպէս կոչուած»: Այսպիսով Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման բառապաշարին աւելացաւ «այսպես կոչված ցեղասպանութիւն» եզրոյթը:

1975 թուականից ի վեր հանրային փաստաթղթերը ցոյց են տալիս, թէ ինչպէս է Թուրքիան PR (հասարակութեան հետ կապերի) եւ լոբբիստական  ընկերութիւններին, բացի զբօսաշրջութեան խթանման ոլորտից՝ ներգրաւել  նաեւ այնպիսի հարցերում ինչպիսիք են օրինակ ԱՄՆ Կոնգրէսի եւ հանրութեան կարծիքի վերաբերմունքը Թուրքիայի հանդէպ:

Այս PR կազմակերպութիւնների խորհրդի շնորհիւ Թուրքիան սկսեց կամաց-կամաց մշակել ժխտողականութեան նոր ռազմավարութիւն եւ ընտրեց դա անելու ամենահմուտ ճանապարհներից մէկը` կասկած յառաջացնել հարցի շուրջ: Թերեւս հենց այդ ռազմավարութեան արդիւնք է Վաշինգտոնում 1982-ին հիմնադրուած Թուրքագիտութեան ինստիտուտը` Օսմանեան ժամանակաշրջանի մասնագէտ Հիթ Լոուրիի ղեկավարութեամբ:

Թուրքիայի յառաջ քաշած կասկածի առաջին «յարձակումը» 1985 թուականին «Նիւ Եորք Թայմզ» եւ «Վաշինգտոն Փոստ» պարբերականներում տեղ գտած գովազդն էր, որը Կոնգրէսին յորդորում էր չընդունել ցեղասպանութիւնը ճանաչող բանաձեւը: Աւելին՝ 69 գիտնականներ հարցականի տակ էին դնում թէ արդեօ՞ք տեղին է «հայերի տառապանքը» ներկայացնել «ցեղասպանութիւն» բառով: Ինչպես դոկտոր Իսրայել Չարնին է նշում, «այս գովազդն ազդարարեց բազմակարծութեան եւ ժխտողականութեան հերքման նոր փուլ»⁸: Այդ գովազդը երաշխիք դարձաւ Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտողների համար որպէսզի հարցը ներկայացնեն «տարաձայնութիւնների հարթակում»: Այսպիսով, «Ցեղասպանութեան եղելութիւնը դեռ ապացուցված չէ» գաղափարն այլեւս մշտական ռազմավարութեան վերածուեց:

Ինչ խօսք, տարիների ընթացում Թուրքիայի վերաբերմունքն իր իսկ անցեալի հանդէպ եւ ժխտողականութեան ռազմավարութիւնը փոփոխութիւնների են ենթարկուել: Թուրքիան փոխել է նախագահներ, կառավարութիւններ, բայց տիրապետող ռազմավարութիւնը միշտ նոյն է մնացել եւ աւելի բացայայտ կերպով կիրառուել է ԱԶԿ-ի իշխանութեան օրօք:

Այն ժամանակ վարչապետ Էրդողանի՝ 2005 թուականի Ապրիլի 10-ին ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարեանին ուղարկուած նամակով առաջարկած պատմաբանների յանձնախումբը կասկած յառաջացնելու ռազմավարութեան շարունակութիւնն է: Թուրքիան հասկացաւ, որ Ցեղասպանութեան եղելութիւնը կասկածի տակ դնելը որքան էլ արդիւնաւէտ ձեւ լինի, անվերջ օգտագործել հնարաւոր չէ: Հարկաւոր էր, նոր մօտեցում եւ ռազմավարութիւն մշակել, որ ի զօրու կը լինի դիմակայել Հայոց ցեղասպանութեան եղելութեան փաստերի դիմաց:

Այսպիսով, Հայոց ցեղասպանութիւնը կասկածի տակ դնելն ու այլ անուանումներ տալը սկսեցին միմեանց լրացնել եւ իրենց գագաթնակէտին հասան ցեղասպանութեան հարիւրերորդ տարելիցի նախօրէին:

Այն ժամանակ արտաքին գործերի նախարար Ահմեդ Դաւութօղլուն 2014 թուականին տասը էջանոց յօդուած հրապարակեց` առաջ քաշելով «արդար յիշողութեան» գաղափարը եւ ցեղասպանութեան ու Առաջին աշխարհամարտի զոհերին մէկ տանիքի տակ դնելով օգտագործեց նոր եզրոյթ` «ընդհանուր ցաւ»:

Յօդուածին համալրելու եկաւ Էրդողանի ցաւակցական ուղերձն Ապրիլ 24-ի նախօրէին: Էրդողանը խօսելով 1915-ի մասին նշեց, որ «դա դժուարին ժամանակահատուած էր, լի տառապանքներով քրդերի, հայերի, արաբների եւ Օսմանեան կայսրութիւնում բնակուող միլիոնաւոր քաղաքացիների համար»:  Էրդողանը հայերի թոռներին ցաւակցական ուղերձ յղելով եւս մէկ անգամ յիշեցրեց իր առաջարկի` պատմաբանների յանձնախումբ ստեղծելու մասին: Բնականաւար միջազգային մամուլն Ապրիլի 24-ին լոյս տեսաւ «Թուրքիան ցաւակցել է հայերին» խորագրով: Թերեւս սա էր սպասուած արդիւնքը: Որքան էլ, որ թուրք բարձրաստիճան պաշտօնեաները պարբերաբար կրկնեն, որ Հայաստանը Թուրքիայի պարզած ձեռքն օդում է թողել, միեւնոյնն է. հետագայ զարգացումներն ապացուցում են, որ իրականում Թուրքիան մտահոգված չէ Հայաստանի կարծիքով կամ արձագանգով: Ցեղասպանութեանը վերաբերող իւրաքանչիւր քայլ նպատակ ունի միջազգային հանրութեան «աչքն ու ականջը շոյել»: Էրդողանի 2014 թուականի ցաւակցական ուղերձի ինը լեզուներով դիւանագիտական կառոյցների միջոցով տարածուելը վառ ապացոյցն է հանգամանքի, որ Թուրքիայի իրական թիրախը ոչ թէ հայերն են այլ միջազգային հանրութիւնը: Ինչպես շատ բանավէճի դպրոցներ եւ մասնաւորապես սոֆիստները ուսուցանում են` բանավէճի ընթացում քո խնդիրը սեփական գաղափարներդ հակառակորդիդ ապացուցելը չէ, այլ՝ դատաւորին եւ հանդիսատեսին համոզելը…

2014 թուականի Ապրիլի 23-ին հրապարակուած Էրդողանի նամակը Անկարայի ժխտողականութեան հերթական դրսեւորումն է, այս անգամ նորովի փաթեթաւորուած եւ լաւ պատրաստված:

Նոյնիսկ բոլոր ապոլիտիկները գիտեն, բայց այստեղ հարկ է եւս մէկ անգամ յիշել, որ այդ ուղերձից ընդամէնը չորս ամիս յետոյ Էրդողանը ՆԹՎ թուրքական հեռուստաալիքին տուած հարցազրոյցում նշել է, որ իր հասցէին շատ վատ բաներ են ասել, այդ թւում՝ «կը ներէք, նաեւ հայ են ասել»։ «Կը ներէք նաեւ հայ են ասելն» այստեղ օգտագործուած է, որպէս «հայհոյանք», որն արտաբերելուց առաջ Էրդողանը ներում է հայցում:

«Այսպես կոչուած ցեղասպանութիւն»-ից «1915-ի դէպքեր»… Բազմաթիւ հանգրուաններով անցնելու արդիւնքում Թուրքիան հասել է այս կէտին: Շատերը սա գնահատում են որպես դրական զարգացում: Ի հարկէ փոփոխութիւնը նկատելի է, բայց ի՞նչ փոփոխութեան մասին է խօսքը… Ցեղասպանութիւնը Թուրքիայում շարունակում է պաշտօնապէս հերքուել, ամենափոքրիկ առիթով, էլ չասենք, երբ երրորդ երկրները ցեղասպանութիւն ընդունող բանաձեւեր են ընդունում, հայերի հանդէպ ատելութիւնը, ցեղասպանութեան միմիայն «հայկական սուտ եւ պնդումներ» լինելը նորից փայլատակում են իրենց ողջ կարողութեամբ:

Դեռ օրեր առաջ Գերմանիայում ընդունուած բանաձեւի արդիւնքում Ստամբուլում գերմանական դեսպանատան դիմաց ազգայնականները վանկարկում էին` «ամենալաւ հայը մահացած հայն է»… Արդեօ՞ք սա նոր ցեղասպանութեան պատգամ չէ։

Ակնյայտ է մի բան, Թուրքիայում նկատելի բոլոր «դրական» զարգացումները միշտ ունեն ենթատեքստ եւ այն իրենից ենթադրում է պետական ու ազգային շահեր: Այդ իսկ պատճառով յստակ կարելի է ասել, որ Թուրքիան օգտագործում է ժխտողականութեան ամենատարբեր ձեւաչափերը. ժխտողականութիւնը միշտ ներկայ է, միայն թէ՝ աւելի ընդունելի լեզուով:

---

[1] Գրեգորի Ստանտոնը (Gregory Stanton), Genocide Watch (Ցեղասպանութեան հսկող) կազմակերպութեան նախագահը ցեղասպանութեան 10 փուլ է նշում՝ դասակարգում, սիմվոլիզացում, խտրականութիւն, անմարդկայնացում, կազմակերպութիւն, բեւեռացում, պատրաստութիւն, հալածանք, բնաջնջում, հերքում։

[2] Աթիլլա Դիրիմ, ելոյթի տեքստ, «Հայոց Ցեղասպանութիւնը յիշատակելու հարթակ», Դուր-դէ նախաձեռնութիւն, 16 Ապրիլ 2016, Ստամբուլ

[3] Edward Minasian, The Forty Years of Musa Dagh: The Film That Was Denied,  Journal of Armenian Studies (Vol. III, Nos. 1-2), 1986-87, pp. 121-131

[4] Elmas, E., Towards 2015: Media in Turkey on the Armenian Genocide, in The Armenian Genocide Legacy, Ed. Demirdjian A., Palgrave, 2015. p.183.

[5] Hovannisian, R. G. (1998). Remembrance and Denial: The case of the Armenian genocide. Wayne State University Press, p. 13

[6] Հասան Ջեմալ, 1915թ. Հայոց Ցեղասպանութիւն, Երեւան, Հրանդ Դինք հիմնադրամ, 2014

[7] Auron, Y., The Banality of Denial: Israel and the Armenian genocide. Transaction Publishers, 2004

[8] Charny, I. W., A classification of denials of the Holocaust and other genocides. Journal of Genocide Research, 5(1), (2003), pp. 11-34.

"Repair" (repairfutur.net), 9 Սեպտեմբեր 2016