Նամակ... հին հասցէով

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉԵԱՆ

1969 թ. ամբողջ հայութիւնը` Հայաստան եւ Սփիւռք, նշում էր Կոմիտասի ծննդեան 100-ամեակը: Այդ օրերին, «Սփիւռք» ճանաչուած շաբաթաթերթը, որ լոյս էր տեսնում Բէյրութում Սիմոն Սիմոնեանի խմբագրութեամբ, արտատպեց Շահան Շահնուրի «Ազատն Կոմիտաս» յօդուածը, զլանալով նշել, որ այդ նիւթն առաջին անգամ տպագրուել է 1935թ., Փարիզի «Ապագայ» թերթում:
Այսպիսով, յօդուածը, 30-ականներին Սփիւռքում տիրապետող յոռետեսական համատեքստից հանուեց եւ մտցուեց հարիւրամեակի յոբելեանական խանդավառ մթնոլորտի մէջ: Մասնագիտական այս կոպիտ վրիպումը պատճառ դարձաւ, որ ՀՍՍՀ Մինիստրների Սովետին կից Սփիւռքի Կոմիտէի նախագահի տեղակալ, բանաստեղծ Վահագն Դաւթեանը «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթում (21 Յունուարի 1970թ.) հանդէս գայ Շ. Շահնուրին հասցէագրուած բաց նամակով: Յարձակողական ոգով գրուած մի տեքստ, որտեղ «նամակագիր»ը պարզապէս վիրաւորում էր մեծ գրողին:
Վ. Դաւթեանը եթէ իմանար, որ խնդրոյ առարկայ յօդուածը լոյս է տեսել մօտ քառորդ դար առաջ, գուցէ չգրէր իր նամակը կամ գրէր աւելի զուսպ եւ բարեկիրթ շեշտադրումներով: Բոլոր դէպքերում, ի պաշտօնէ նա ոչ միայն պարտաւոր էր իմանալ շահնուրեան հրապարակումին առնչուող բոլոր մանրամասները, այլեւ նման նիւթ տպագրելուց առաջ թերեւս պէտք էր խորհրդակցել սփիւռքահայ գրականութեան մասնագէտների, շահնուրագէտների հետ: Ինչը, ցաւօք, չարեց, եւ մի սխալին յաջորդեց միւսը, աւելի կոպիտը:
Սփիւռքն անմիջապէս անդրադարձաւ «Բաց նամակ»-ին: Հակազդումը երբեմն աւելի ուժգին եղաւ, քան «ազդում»ը, ինչպէս, օրինակ` Սիմոն Սիմոնեանի պատասխանը նոյն «Սփիւռք»-ի էջերին: Պատասխանեց նաեւ Շ. Շահնուրը` Փարիզի «Յառաջ»-ում (Ապրիլ, 1970թ.) տպագրելով «Վաղը» յօդուածը:
Բայց հայաստանեան մամուլը լուռ էր եւ լուռ էլ մնաց:

Այդ օրերին մենք փորձեցինք ոչ այնքան մասնակցել այդ` արհեստականօրէն առաջացած բանավէճին, որքան մեր վերաբերմունքը ցուցաբերել ցաւալի թիւրիմացութեան հանդէպ եւ դրա հետ կապուած անհրաժեշտ որոշ գիտելիքներ մատուցել 20-30-ական թուակաների սփիւռքահայ գրականութիւնից: Սակայն «Հայրենիքի ձայն»-ը մերժեց տպագրել մեր յօդուածը, ասելով, որ այդ խնդրին այլեւս չեն ուզում անդրադառնալ: Խմբագրութիւնն, այնուամենայնիւ, անդրադարձաւ` նոյն տարուայ Ապրիլին տպագրելով Վ. Դաւթեանի հերթական նամակը, այս անգամ խմբագրութեանը, «Շահան Շահնուրին ուղղուած իմ բաց նամակի առիթով» վերնագրով, որն իր յարձակողականութեամբ եւ իր գաղափարախօսութեամբ փաստօրէն նախորդի շարունակութիւնն էր:

Մեր յօդուածն այսօր տպագրւում է ոճական աննշան խմբագրումներով:
Ա. Թ.

---

Շահան Շահնուրը եւ իր գրականութիւնը նորութիւն չեն մեր ընթերցողների համար: Պատերազմից անմիջապէս յետոյՙ «Արտասահմանի հայ գրողներ» անթոլոգիայում տպագրուեց նրա մէկ պատմուածքը, այնուհետեւՙ հատընտիրը: Նրա գործերը թարգմանուեցին ռուսերէն, տարբեր առիթներով մեր գրողները եւ գրականագէտները քննութեան առարկայ դարձրին նրա գրական ժառանգութիւնը, մի խօսքով, վերջին տասը տարում Շ. Շահնուրը ընդունուեց եւ սիրելի դարձաւ մեր ընթերցողներին:

Բայց ահա, այս տարուայ Յունուարի 21-ի «Հայրենիքի ձայն»ում Վահագն Դաւթեանը տպագրեց իր «Բաց նամակը Շահան Շահնուրին»՝ ծանր մեղադրանքներ ուղղելով սփիւռքահայ ականաւոր գրողին: Պատճառը Բէյրութում տպագրուող «Սփիւռք» թերթի Կոմիտասի 100-ամեակին նուիրուած բացառիկ համարում լոյս տեսած «Ազատն Կոմիտաս» յօդուածն է՝ Շահնուրի ստորագրութեամբ:

Միանգամից ասենք, որ յօդուածը նոր չի գրուել (ինչպէս հաւանաբար կարծել է նամակի հեղինակը), այլ տպագրուել է մօտ 25 (*) տարի առաջ, եւ «Սփիւռք»-ը հիմա պարզապէս արտատպել է, առանց նշելու սկզբնաղբիւրը: Բայց միջադէպը դրանով չի սպառւում: Շահնուրի յօդուածը, անգամ իր տասնեակ տարիների հնութեամբ, դարձեալ կարող է արտառոց թուալ շատ ու շատ ընթերցողների, որոնք ծանօթ չեն (կամ քիչ են ծանօթ) յօդուածի պատճառ դարձած պայմաններին եւ իրականութեանը: Եւ ոչ միայն այս յօդուածը: Չէ որ, սրանից ութ տարի առաջ, երբ մեզանում լոյս տեսաւ Շահնուրի հատորեակը, ընթերցողները դժուարութեամբ կարողացան հասկանալ գրքում տպագրուած բազմաթիւ անսովոր տողեր: «Նահանջը առանց երգի» վէպում կային մօտաւորապէս նոյնպիսի մտքեր, ինչ «Ազատն Կոմիտաս» յօդուածում: Գրական ուզած ժանրի, ուզած գործը եթէ արհեստականօրէն հանուի իր ժամանակի շրջանակներից, ապա թիւրիմացութիւնների տեղիք կը տայ:

Մինչդեռ սփիւռքահայ գրականութիւնը (մանաւանդ ֆրանսահայ արձակը) հայ գրականութեան արհեստականօրէն ընդհատուած շղթայի այն շարունակութիւնն է, որ այսօրուայ ընթերցողին հասնելու համար անպայման կարօտ է անհրաժեշտ գիտական մեկնաբանումների:

Ֆրանսահայ արձակը, որի փայլուն ներկայացուցիչներից մէկն է Շ. Շահնուրը, կազմաւորուեց բարդ եւ դժուարին պայմաններում: Խօսելով սփիւռքահայ գրական առաջին սերնդի մասին, Վազգէն Շուշանեանը գրում էր. «Հին սերունդի պայքարը պարզ էր՝ կռուիլ տապալելու համար բռնութիւնը կամ զարգացնել մշակոյթը: Պայքարը պարզ չէ այսօր: Ընկերային խնդիրները խիստ սուր բնոյթ կը կրեն: Քաղաքական, տնտեսական, գրական-փիլիսոփայական արժէքներու ընդհանուր փլուզում: Հի՞ն, թէ՞ նոր քաղաքակրթութիւն: Անոնց համար, որ հարցը այլ կերպ դրուած է, ո՞րն է գրական ուղղութիւնը: Կը քալենք մութին մէջ»։

Ահա այս ծանր խնդիրների առջեւ էին կանգնած քսանհինգամեայ երիտասարդները, որոնք փրկուելով ֆիզիկական բնաջնջումից, այժմ ականատեսն էին մէկ ուրիշ ազգային աղէտի՝ հայ ժողովրդի ուծացումը, ձուլումը օտար երկրներում: Գրական նոր սերունդն իր առաջին քայլերն էր անում համարեա դատարկ հողի վրայ: Ստեղծւում էր մի նոր գրական դպրոց, հոսանք, ուղղութիւն, որը կոչուած էր պատասխան տալու նոր հայեացքների, նկարագրելու մի իրականութիւն, իրավիճակ, որը «նախատեսուած» չէր, ոչ Վարուժանի, ոչ Սիամանթոյի, ոչ էլ արեւմտահայ միւս գրողների երկերում: Եթէ սովետական Հայաստանը դէպքերի դիալեկտիկ զարգացման անխուսափելի ծնունդն էր եւ սովետահայ գրականութիւնն էլ արտացոլեց իւրացնելով Թումանեանի, Իսահակեանի, Շիրվանզադէի եւ Տէրեանի ժառանգութիւնը, ապա իրադարձութիւնների աննախընթաց ողբերգական եւ անսպասելի շրջադարձը դժուարալոյծ խնդրի առջեւ էր դրել սփիւռքահայ գրողին՝ «կը քալենք մութին մէջ»: Նոր գրականութեան ծնունդը անցեալի ժառանգութեան գնահատումը եղաւ: Հոգեւոր եւ բարոյական ժառանգութեան արժէքաւորումը թերեւս երբեք այդքան դժուարին չի եղել հայ գրողի համար: Շահնուրի, Վ. Շուշանեանի, Զ. Որբունու եւ Հրաչ Զարդարեանի գործերում արտացոլուեց ազգային արժէքների եւ ազգային նկարագրի կորուստը նոր իրականութեան մէջ: 1929 թ. տպագրուած «Նահանջ առանց երգի» վէպում (որն իր ողբերգական շեշտերով կարելի է համեմատել «Վէրք»ի հետ) ցոյց էր տալիս ամենասոսկալին՝ Պոլսից եկած հայ երիտասարդների բարոյական անօրինակ անկումը: Այդ համակերպումը կատարւում էր անվերադարձ կորուստների հաշուին, եւ այստեղ ողբերգականը միայն նոր իրականութեան դաժան օրէնքների հաստատումից չէր գալիս, այլեւ հին երազների եւ ծրագրերի կործանումից: Այդ ծրագրերը փաստօրէն աւելի քան տասը տարի առաջ արդէն զրկուել էին իրականութիւն դառնալուց, բայց սփիւռքահայ կեանքի մէջ շարունակում էին իրենց անմարմին գոյութիւնը: Շահնուրի վէպի վերնագիրը այդ անողոք փաստն էր հաւաստում. նահանջ հին դիրքերից, հին երազներից: «Սակայն մենք, հայութեան այս թեւը, դատապարտուած ենք կորստեան:

Պիտի այլասերինք ամէնքս ալ, պիտի կորսուինք բոլորս ալ:

 Իսկ մենք, կը վճարենք իբրեւ վերջին փրկագին այն, որ պիտի գայ: Իբրեւ վերջին փրկագին՝ մանուկներ, որոնք կրնային մեծնալ, ապագայի սերունդներ, որոնք մեզմէ վերջ պիտի գային»,- ասում է վէպի հերոսներից մէկըՙ Սուրէնը:

Վազգէն Շուշանեանի հերոսները փորձում են հին գաղափարների եւ իդէալների շարունակութիւնը գտնել նոր իրականութեան մէջ, բայց ստիպուած են ընդունել նրանց կորուստը, համակերպուել նոր իրականութեանը: «Սիրոյ եւ արկածի տղաքը» վէպից մինչեւ «Տենդեր» եւ «Ամրան գիշերներ» (1923 թ. մինչեւ 1933 թ.) ահա Շուշանեանի վիպական հերոսի վիպական կենսագրութիւնը, որն աւարտւում է հերոսի անցեալ իրականութեան, անցեալ բնաւորութեան որոնումով: «Անցեալը կը զինէ մեզ», խոստովանում է շուշանեանական հերոսը: Ազգային բնաւորութեան կորուստը, ահա թէ ինչն է յատկանշական շուշանեանական արձակի եւ ընդհանրապէս այդ շրջանի ֆրանսահայ միւս արձակագիրների համար: Հերոսը նոր իրականութեան մէջ չի կարողանում նոր բնաւորութիւն ձեռք բերել, նրա հոգեկան եւ բարոյական զինանոցը կազմուած է անցեալի արժէքներից եւ աստիճանաբար դժգունում է նոր իրականութեան մէջ: Եւ «Նահանջ»ի տարիներին ծնուած նոյն ծանր յուսահատութեան մի բռնկումն էր, որ 1932 թ. Շուշանեանին ստիպում էր իր «Ալեկոծ տարիներ»-ում գրել. «Որքան ախտաժէտ ու հակակրելի է այժմ, այս մուրացկան կնոջ ափերը աշխարհին պարզած տրտում մայրը, որ կը կոչուի թափառական, աքսորական Հայաստան: Զայն իրապէս սիրելու համար հարկ է անձնուրաց յեղափոխականի հոգի ունենալ եւ կամ նմանիլ այն սուրբին, որ բորոտներուն կը մօտենար աներկիւղ սրտով, որ կը պառկէր անոնց հետ»: Շուշանեանը մէկ տարի անց «Մենք» ամսագրի էջերից պիտի աւելի խիստ խօսքեր ուղղէր իր ժամանակակից, գուցէ եւ իրեն նախորդած մտաւորականներին.

«Բառերով կերակրեցինք հայոց այս սակաւապետ ու յառաջապահ ժողովուրդըՙ ամբողջ տարիներ: Ու երբ ան սկսաւ զարթնում՝ ուրիշ բառերով օրօրեցինք զայն: Բառերով երկիր մը կառուցանեցինք ու այդ երկիրը ընդարձակ էր, կը տարածուէր ափէ ափ: Ու երբ երազը փլաւ, կրկին ձեզի ապաստանեցանք մեր անկրկնելի արդարացումին համար»: Հրաչ Զարդարեանը «Մեր կեանքը» (1934 թ.) վէպում դարձեալ մռայլ գոյներով նկարագրում էր հայ ժողովրդի յարատեւման կարեւոր հիմքերից մէկի՝ ընտանիքի քայքայումը ֆրանսիական իրականութեան մէջ: Զարդարեանն էլ Շահնուրի նման «յանցանք»ը որոնում էր նաեւ անցեալի մէջ: Զարեհ Որբունին «Փորձը» վէպում ցոյց էր տալիս հայ ընտանիքի նիւթական եւ բարոյական ծայրայեղ սնանկացումը: Վէպի հերոսը աստիճանաբար իջնում է փարիզեան հասարակութեան տականքի՝ կլոշարի աստիճանին, դառնում այն պարիաներից մէկը, որոնց մասին, այդքան դառնացած գրել է Շահնուր իր յօդուածում: Յուսահատութեան եւ բարոյալքման ընդհանուր ֆոնի վրայ, թերեւս եզակի երեւոյթ է, Լասի «Հարցականի ուղիներով» վէպը (1936 թ.): Այստեղ էլ մռայլ գոյներով է նկարագրուած հայութեան վիճակը Ֆրանսիայում, բայց հերոսները երկար որոնումներից յետոյ գտնում են փրկութեան ճշմարիտ ուղին՝ նրանք գալիս են Սովետական Հայաստան:

Այսօր, երբ Սովետական Հայաստանը ամուր հիմք է աշխարհի ուզած ծայրում ապրող հային մայր հողի հետ կապելու համար, չափազանցուած կարող են հնչել Շահնուրի 20-30-ական թուականներին տպագրուած յօդուածները: Բայց մի սերունդ, որը ժառանգորդն էր դարձել «բառերով կառուցուած երկրի», չէր կարող վարդագոյնով ներկայացնել իրականութիւնը:

«Պէտք կա՞յ ըսելու, թէ հայրենիքին լաւ կը ծառայէ այն գրագէտը, որ ապրող երկ մը կը թողու իր ազգին, այդ երկը իր ազգակիցներուն համար ըլլայ նպաստաւոր, թէ աննպաստ»,- գրում էր Շահնուրը: Իսկ Շուշանեանը «Ալեկոծ տարիներ»-ի մէջ գրում էր. «Ինձ կթուի, թէ այլեւս շատ աւելի արդիւնաւէտ է մեր վհատ ու բարոյալքուած ժողովուրդին իր իրական պատկերը ցոյց տալ, մամուլի ու գրականութեան հայելիին մէջ, քան թէ գորովով վեր հանել կարգ մը արի յատկութիւններ, որ աստիճանաբար կորսուելու վրայ են»: Շահնուրը եղեռնի «մեղաւորներ»ին որոնում էր, ամբողջ անցած հազարամեակի մէջ՝ Նարեկացուց մինչեւ Րաֆֆի եւ այն կուսակցական գործիչները, որոնք «Ժընեւէն յեղափոխութիւն կը վարէին թրքահայոց գլուխին»:

Ի միջի այլոց Շահնուրը «Նահանջ»ում կարծես կանխատեսում էր այն մեղադրանքները, որոնք յետագայում պիտի ասուէին նրա հասցէին. «Քեզ անմիջապէս դաւաճան, ազգուրաց, վատասերած պիտի անուանեն»,- ասում է Սիսակը Սուրէնին, որի մտքերը, փոքր-ինչ տարբեր, յետագայում իր յօդուածների մէջ պիտի շարունակէր Շահնուրը: Եւ այսօր, երբ քառորդ դար է անցել «Ազատն Կոմիտաս»-ի տպագրման օրից, անհիմն են այն վտանգները, որոնք նամակի հեղինակը տեսնում է յօդուածում: Աւելորդ չի լինի այս առիթով յիշել Շահնուրի հետեւեալ տողերը. «Մեծամիտ գրագէտներն են միայն, որ կը յաւակնին հայուն մէջ վառ պահել ազգասիրութիւնը շնորհիւ իրենց գիրքերուն: Գիրքերը աւելի արդիւնքներ են, քան թէ պատճառներ»:

Շահնուրի այդ տարիներին գրած յօդուածները (այդ թւում նաեւ «Ազատն Կոմիտասը») արդիւնք են աւելի շատ ծանր իրավիճակից ծնուած մղումների, քան գիտական խոր վերլուծութեան: Յետագայում նա որոշ խմբագրութիւններ արեց: 1958 թուականին, Բէյրութում լոյս տեսաւ նրա յօդուածների ժողովածուն՝ «Թերթիս կիրակնօրեայ թիւը» խորագրի տակ, որտեղ մի շարք սուր եւ հակասալի յօդուածների հետ վերահրատարակման չի արժանացել նաեւ Կոմիտասին նուիրուած հոդվածը: Գրքի վերջաբանում հեղինակը գրում է. «Եթե կայ աշխատութիւն մը, որ անհրաժեշտ է, ան ալ վերաքննութիւնն է լրագրական հին էջերու, որոնք գրուած ըլլալով աճապարանօք, միշտ ալ կը կարօտին սրբագրութեան: Վերստին հրատարակուած ըլլալով ընտրովի, անոնք դեռ ըսել կ՚ուզեն, թէ հեղինակը երկրորդ հրատարակութեան մը անարժան նկատած է ուրիշ նմանօրինակ յօդուածներ (ընդգծումն մերն է- Ա.Թ.): Ոչինչ այնքան կը տժգունի, որքան այժմէականը, որ միայն այժմէական է»:

Նահանջի, յուսալքման տարիներին գրուած մի շարք յօդուածներ «այժմէական» տրամադրութեան արդիւնք էին, եւ եթէ Շահնուրը արժանի չի համարել վերահրատարակել դրանք, նշանակում է, որ նա արդէն խմբագրել էր իր մի շարք կարծիքները: Այս հանգամանքը պէտք է որ անպայման նկատի ունենար «Սփիւռք»-ը: «Ազատն Կոմիտաս»-ը արտատպելիս ոչ միայն պիտի նշուէր սկզբնաղբիւրը, այլեւ անհրաժեշտ բացատրութիւն պիտի տրուէր խմբագրութեան կողմից:

Թէ՛ «Սփիւռք»-ը, թէ՛ Վ. Դաւթեանը չի բացառւում, որ կարող էին նաեւ չիմանալ Շահնուրի հեղինակային վերջաբանում ասուած կարեւոր նշումը, բայց փաստ է, որ Շահան Շահնուրի գրականութիւնը, հայութեան երկու հատուածների հոգեւոր հարստութեան արժէքաւոր էջերից է, ուստի հարկ է հոգատար ու գիտական մերձեցումով գնահատել նոյնիսկ նրա ծայրայեղ դատումները:

Փետրուար, 1970 թ., Երեւան

«Ազգ», 1 Յուլիս 2016

----------------------------------

 (*) Դիտել տանք, որ հեղինակը 1970ին պնդած է, որ «Ազատն Կոմիտաս»ը լոյս տեսած էր «մօտ 25 տարի առաջ», երբ յօդուածին սկիզբը գրուած էր՝ «Հազար ինն հարիւր երեսուն հինգ թուականին»ը, այսինքն՝ 35 տարի առաջ։ Վահագն Դաւթեանը նոյնիսկ անտեսած էր Շահնուրի նշումը («Հայկականք»)։