Թուրքի կերպարը Հրանտ Մաթեւոսեանի ստեղծագործութեան մէջ

ՍԷՅՐԱՆ  ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

1980-ական թթ. սկզբին Երեւանում թափառում էր մի լեգենդ, թէ իբր Մեծ Եղեռնի պատկերմանը դէմ է հայաստանցի գրողներից մէկը՝ Հրանտ Մաթեւոսեանը: Իրականում շուրջ քառասուն տարի տեւած իր գործունէութեան ընթացքում նրան երբեք չի լքել այդ նիւթը: Ինչո՞ւ եղաւ եղեռնը, ինչո՞ւ եղաւ յատկապէս իր լուսաւոր դարի սկզբին, ո՞վ է դրա մեղաւորը, եւ ի՞նչ պէտք է անել եղեռնի կրկնութիւնը թոյլ չտալու համար: Խորհրդային կարգերի օրօք այս հարցերը գրողը քննել է առաւելապէս գեղարուեստի միջոցներով, իսկ անկախութեան շրջանումՙ հրապարակախօսութեան լեզուով:

Մաթեւոսեանը ազգովին մորթուելու համար հայերից ոչ ոքի չի մեղադրում, բայց դրդում է մտածելու եւ հասկանալու թէ՛ իրեն, թէ՛ թշնամուն: Մաթեւոսեանի գործերում մշտապէս ներկայ է թուրքի կերպարը՝ ազգային-քաղաքական նկարագրով, կենցաղով ու բարքերով, ազգագրութեամբ, «օրհնուած» ասոյթներով ու թուրքերէն հատուածներով: Այդպէս է առաջին փորձերից մինչեւ վերջին անաւարտ էջերը:

Ո՞րն է եղել Մաթեւոսեանի գրական նախափորձը: Փոքր հօրեղբօր հետ ունեցած մի դիալոգից («Նժոյգս, նժոյգս») եւ Աղուն մօր մի խայթոցից («Աշնան արեւ») մենք գիտենք, որ մաթեւոսեանական պատանի հերոսը դպրոցական տարիքում ինչ-որ պիես է գրել: 2007 թ. գրողի ազգական, պատմաբան Սամսոն Քառեանը «Հրանտ Մաթեւոսեանի "Ահնիձոր" ակնարկի քննարկումները եւ արձագանքները» ժողովածուի առաջաբանում պատմում է իր ահնիձորեան վերհուշը. «Հրանտը դեռ գիւղում, դպրոց յաճախելու տարիներին, չեմ յիշում՝ հինգերորդ թէ վեցերորդ դասարանում էր, մի պիես գրեց: Թուրքերը գիւղի հանդամասերից մէկում՝ Ճրագթաթում, Քառեան ազգից երկու երիտասարդ էին սպանել: Այս ողբերգական դէպքը Հրանտն օգտագործել էր որպէս պիեսի նիւթ՝ գիւղի ակումբին կից գործող թատերական խմբակի համար»:

Փաստօրէն Մաթեւոսեանի ցարդ վկայուած ամենավաղ գրուածքը այն մասին է, թէ ինչպէս են թուրքերը սպանել հայ տղաների, որ իր համագիւղացիները, աւելին՝ իր հարազատներն էին: Մէկընդմիշտ հաւաստենք, որ Մաթեւոսեանի բառապաշարում չկայ «ադրբեջանցի» բառը. թուրքը թուրք է, եւ վերջ: Օրինակ՝ «Մեսրոպ»ի ամբողջ բնագրում, ներառեալ համանուն վիպակն ու այլ գործերում տեղ գտած չորս-հինգ վարիացիոն պատումները, «նրանք» թուրքեր են (ինչ-որ կռահելի դրդապատճառով բացառութիւն է միայն Անահիտ Բայանդուրի ռուսերէն թարգմանութիւնը):

Յետոյ գալիս են տպագրուած գործերը, եւ Մաթեւոսեանը թուրքական թեման բնագիր ներմուծելու առիթը բաց չի թողնում: Ահա «Ահնիձոր» ակնարկն է՝ իր բնապահպանական ու սոցիալական պարունակներով, եւ որտեղից որտեղ մէջտեղ է գալիս Մարցեցի Մուխտիլ պապի պատմած գիւղական նորաստեղծ լեգենդը. «Ձորերում ճրագը մի անգամ էլ էր հանգչելու: Յովհաննէս Թումանեանը չթողեց:

- Հա՛, ինքը չթողեց: Ուհաննէս Թումանեանը: Տեսաւ, որ ուզում են էս ժողովրդի գլուխն ուտեն պրծնեն, նաւ նստեց, Բաթումայ ծովովը գնաց թուրքի թագաւորի մօտ: Ասաց. բա անյարմար չե՞ս զգում... Չէ, դու ինձ ասա, իսկի ամօթ չե՞ս անում: Էս խառնակ ժամանակներումը որ էս մի ամբողջ ազգի գլուխը կերար, բա յետոյ որ խաղաղութիւնն ընկաւ, ի՞նչ պատասխան պտիս տալ մենձ ազգերին: Թագաւորը մտածեց ու փաշին ետ կանչեց»:

Անտիպ մնացած, յետմահու տպագրուած «Նանա իշխանուհու կամուրջը» վիպակում հետաքրքրական դրուագներ կան հայ եւ թուրք սարուորների փոխյարաբերութեան, միմեանց ոչխարների վրայ աչք ունենալու, Ղազախի թուրքերի անասնագողութեանը Իշխանի եւ ուրիշ գիւղացիների ունեցած մասնակցութեան մասին: Առանձին պատում է թուրքերի կողմից Ալեքսանդրապոլը գրաւելու, թալանով տարուած հայերի ամօթալի պահուածքը վկայող Իշխանի վերհուշը:

Իսկ ահա «Մենք ենք մեր սարերը» վիպակը կարծես թէ առնչուած չէ թուրքական թեմային: Բայց ահա թէ ինչ է լինում: Հովիւներից ամենագրագէտը, որին Դուքսից բացի՝ Օթելլօ մականունն են կպցրել, ոչխարները մորթելիս անսպասելիօրէն արտասանում է Շեքսպիրի «Օթելլո»յի վերջին մենախօսութիւնից մի հատուած: Ինքնասպան լինելու պահին Օթելլոն յիշում է, թէ ինչպէս մի անգամ Հալէպում մի փաթթոցաւոր թլպատուած շուն՝ մի թուրք, ծեծում էր մի վենետիկցու եւ հայհոյում իր պետութեանը: Նա բռնում է այդ շան կոկորդից ու դաշոյնով սպանում: Այս խօսքի պահին Օթելլոն ինքն իրեն է սպանում նոյն կերպ: Նոյն բառերով Զաւէն Քոչարեանը բեմականացնում է ոչխար մորթելը: Ուշագրաւ է, որ յետագայ հարցաքննութեան ընթացքում լէյտենանտը, Իշխանը, ապա եւ ինքը՝ Զաւէնը, շարունակաբար սեւեռւում են այս դրուագի վրայ:

Կարելի էր մտածել, որ սա սոսկ զաւեշտ է, առաւելագոյնը՝ կոլորիտ, եթէ չլինէին տեքստային որոշ գործօններ: Այսպէս՝ Զաւէնը ակնյայտօրէն շրջանցում է Շէքսպիրի «Օթելլո»յի առայժմ միակ հայերեն տեքստը՝ մասեհեանական թարգմանութիւնը, կրկնօրինակում է Վահրամ Փափազեանի արած եւ «Իմ Օթելլոն» գրքում մեկնած իմպրովիզացիան՝ երիցս հեգելով «Հալէ՞պ... Հալէպ... Հալէ՜պ...» փափազեանական ներմուծումը, բայց բուն մենախօսութիւնը տալիս է լրիւ ինքնուրոյն ձեւով: Ահա այդ տեքստը. «Մի անգամ Հալէպում... մի շուն տաճիկ հայհոյեց իմ ազգը: Ես բռնեցի այդ թլփատ շան կոկորդից ... ու խեղդեցի ահա այսպէ՜ս...»: Ե՛ւ անգլերէն բնագրում, ե՛ւ մասեհեանական, ե՛ւ փափազեանական հայերէնում «շունը» միայն «թլպատուած»ի որոշեալն է, մինչդեռ մաթեւոսեանական տեքստում այն նաեւ որոշիչն է տաճիկ-թուրքի («մի շուն տաճիկ»):

Այս մեկնաբանութիւնը, անգամ ինտերտեքստի կիրառութիւնն ինքնին կարող են թուալ հակագեղագիտական կամ պարզապէս դիպուածային: Բայց այդպէս մտածողը ստիպուած կը լինի նոյնպիսին համարել հէնց իր՝ Շէքսպիրի կիրառութիւնը: Եթէ թուրքին սպանելը կապ չունի ոչխար մորթելու հետ, այն կապ չունի նաեւ կնոջ դաւաճանութեան եւ խանդի հետ:

Բայց խնդիրն ունի պատմատեսական խորը պարագծեր: Մանազկերտի ճակատամարտից, Արփ-Արսլանի (*) կողմից Ռոմանոս 4-րդ կայսերը գերելուց ու ստորացնելուց եւ յատկապէս Կոստանդնուպոլիսը պղծելուց յետոյ եւրոպացիները սարսափում էին թուրքերից, իսկ մեծ մտածողները՝ փորձում հասկանալ նրա բարբարոսական էութիւնը: Շեքսպիրի անմիջական նախորդներից մէկը՝ Նիկոլօ Մաքիաւելին, իր նշանաւոր «Տիրակալը» գրքի մէջ կենտրոնական տեղ յատկացրեց թուրք սուլթաններին (ի դէպ, Մաթեւոսեանը մի տեղ մէջբերել է Մաքիաւելու՝ այդ «մեծ ցինիկ»ի՝ թուրքերին բնորոշող ասոյթներից մէկը): Այս երեւոյթը շարունակւում է յետագայ դարերում: Երբ թուրքերը յոյն ապստամբներին աջակցելու մեղադրանքով 1822 թ. ոչնչացրին Քիոս կղզու 155 հազար յոյն բնակչութեան իննսունինը տոկոսին, ցնցուած Վիկտոր Հիւգոն գրեց «Քիոսցի երեխան» հանրայայտ բանաստեղծութիւնը՝ նոյնքան յայտնի սկզբնատողով. «Թուրքն է անցել այստեղով՝ սփռելով աւեր ու մոխիր»:

Չմոռանանք նաեւ, որ Օթելլոն զինուորական է, եւ այդ շրջանում Վենետիկը պատերազմում է թուրքերի դէմ: Հրանտ Մաթեւոսեանի երկիրն էլ, ահա, պատերազմի մէջ է նոյն վայրագ ուժի դէմ: Ու թէեւ «Մենք ենք մեր սարերը» ինքնին դուրս է թուրքի թեմայից, բայց բաղկացուցիչն է մաթեւոսեանական մեծ բնագրի, որը տառացիօրէն ներծծուած է արիւնով:

Ստեղծագործական հոգեբանութեան առումով խիստ էական հանգամանք է, որ Մաթեւոսեանի մանկութեան գիւղը, որտեղից բխում է նրա ամբողջ արուեստը, սահմանակից է Ադրբեջանին: Եւ երեխայ ժամանակ նա տեսել է իր համագիւղացիների եւ Ղազախի թուրքերի զանազան շփումներ, որոնք տպաւորուել են ապագայ գրողի յիշողութիւններում ու արտայայտուել բնագրերում: Դրանցից ամենացնցողը Աւետիք Ղազարեանի սպանութիւնն է թուրքերի ձեռքով, որ յատուկ արուել է նրա մանկահասակ տղայի ներկայութեամբ: Այս ֆաբուլան 60-ական թթ. կէսերին Մաթեւոսեանի ստեղծագործութեան մէջ ծնունդ է տալիս ձիապան Մեսրոպի պատմութեանը, որին նա նուիրել է թէ՛ առանձին գործ, թէ՛ փոքր ու մեծ հատուածներ ինչպէս «Բեռնաձիեր»ում, այնպէս էլ այլ գործերում («Սկիզբը», «Ալխօ», «Նարինջ զամբիկը», «Կայարան», «Խումհար»): Այս տրոհումը հետեւանք է գրաքննչական արգելքների, եւ գուցէ առանց ձեռագրերի դեռ լրիւ ծաւալով ամբողջացած չէ Մեսրոպի թեման: Բայց եղածն էլ բաւական է նկատելու մի շարք օրինաչափութիւններ:

Դրանցից մէկը թուրքի գործած վայրագ սպանութեան անձնական-ինքնակենսագրական ընկալումն է: Ճակատագրի բերումով յայտնուելով թուրքերի ոչնչացրած Անիում՝ Մաթեւոսեանը իր տպաւորութիւնը հպանցիկօրէն շարադրել է «Թափանցիկ օր» էսսէում: Անիում նա առաջինը յիշում է, թէ ինչպէս է հօրեղբայրը իրեն հետը տարել սարի թուրքերից կարագ առնելու, եւ թէ ինչպէս է ինքը վախեցել: Առաջին անգամ ուրիշ լեզու լսող փոքրիկ տղայի այդ տագնապները նա բաց խօսքով խոստովանել է հասուն տարիքում. «Մինչեւ հիմա էլ թուրքի, թուրքի շան, թուրք բնակատեղիի իմ վախը ես չեմ յաղթահարել...»: Իսկ վիպականօրէն այս հոգեբանութիւնը մարմնաւորուել է նրանով, որ մեսրոպեան ասքի զանազան դրուագներում հեղինակը խաչաձեւում է հօր սպանութիւնը ամբողջ կեանքում վերապրած հերոսի եւ դրանից ոչ պակաս ցնցուած պատմողի կերպարները:

«Սկիզբը» վիպակում այդ երեխայի նախնական հարցականների մէջ կենտրոնական տեղ են գրաւում թուրք հովուի ու նրա խելագարուած ոչխարների մղձաւանջային ալեգորիան եւ կենսաբանական վախը թուրքերից. «Մոնղոլի աչքերն ինչո՞ւ են նեղ, թող նեղ լինեն, տեսնում են՝ բաւական է, բայց դու չես հասկանայ, թէ այդ նեղ աչքերի ետեւում ի՞նչ նպատակ ունի մոնղոլը քո մասին՝ մտածում է սպանե՞լ, թէ բարեւել: Թուրքերը մոնղո՞լ են: Թուրքերը լաց լինո՞ւմ են: Թուրքերը ծիծաղո՞ւմ են: Նրանց ծիծաղը նմա՞ն է մեր ծիծաղին, թէ մի ուրիշ տեսակ է՝ չգիտես ծիծաղ է, թէ՞ չար միտք. ոչխարը ծարաւից իրօ՞ք խելագարւում է, իսկ կարո՞ղ է պատահել, որ հին թուրքերի դրօշին խելագար ոչխար էր նկարած եւ մեր հայերը վախից փախչում էին»:

Այս մղձաւանջը կրկնւում է վիպակի վերջնամասում, եւ որպէս փրկութիւն՝ յայտնւում է Ղազարեան Մեսրոպ քեռին: Ճանապարհի վերջնամասը նրանք անցնում են երկուսով, լուռ կամ կէսխօսքով վերապրում Աւետիքի սպանութեան եւ նրա այգու ու ջրաղացի ամայացման կրկնակի ողբերգութիւնը:

Մեսրոպի հոր սպանութիւնը արեան վրէժ է՝ վենդետայի թուրքական կամ մահմեդական տարբերակով: Համլետեան կոդը կրող հերոսը փորձում է հակադարձել, լուծել հօր արեան վրէժը, բայց ազգակիցների մէջ վրէժ չկայ, ինչպէս կ՚ասէր Աղունը: Եւ հերոսը սկսում է միայնակ պայքարը սարուոր թուրքերի դէմ՝ այս անգամ դնելով սահմանների հարց: Եթէ հօր վրէժը լուծելու ճիգով Մեսրոպը կրում է համլետեան կոդը, ապա աշխարհում իր տեղը գտնելու տքնանքով ու անկարողութեամբ նա մարմնաւորումն է Փոքր Մհերի կոդի: Սրա դրսեւորումներն են Սիբիր աքսորուելու, սահմանների հարցով Մոսկուային դիմում գրելու, արջից պարտուելու եւ սեփական ծմակ չունենալու, իսկ «Սկիզբը» վիպակում՝ նաեւ ձիուց ընկնելու վիպական մոտիվներն ու սիմվոլները:

Անասնապահ ցեղի կողմից մեր հանդամասերը գրաւելու վտանգը գիտակցելով՝ Մեսրոպն իր անձնական դրաման վերածում է համազգային խնդրի: «Մեսրոպ Ղազարեան, քսաներորդ դար» զուգադրումը անձնային-ընտանեկան կոլիզիան տանում է դէպի քսաներորդ դարի ամբողջ տեւողութեամբ ձգուող հայ-թուրքական կոնֆլիկտը: Ի զուր չէ, որ երբ «Խումհար»ի սցենարիստ հերոսը որպէս նոր յայտ Մեսրոպի սիւժէն պատմում է իր ղեկավար Վաքսբերգին, սա, ամբողջ անբարեացակամութեամբ հանդերձ, այդ պատմութիւնը ընկալում է հէնց իբրեւ Եղեռնի արտայայտութիւն: Բնորոշ է, որ իրեն լռեցնող այս ռուս գաղափարախօսին Արմէն Մնացականեանը նոյն զրոյցի ընթացքում պատմում է նաեւ Ղարաբաղի ոսկեհատ ցորենի ոչնչացման սիւժէն՝ նախապէս թափանցիկ ակնարկելով ղարաբաղցիների լռութեան դրդապատճառը. «Ղարաբաղը ես լսելով գիտեմ: Յետոյ՝ նրանց միրգը համեղ է, յետոյ՝ նրանց լոբին ընկոյզի համ ունի, յետոյ՝ ժողովուրդն է խաղաղ, իմաստուն - ամէն ինչ գիտի ու ձէն չի հանում»: Այսպէս փոխկանչի են գնում Մեսրոպի լռութիւնը եւ Ղարաբաղի լռութիւնը: Նոյնպիսի մեծ լռութիւն է տեսնում Մաթեւոսեանը նաեւ Յակոբ Մնձուրու 350 գործերում:

Երբ փորձում են լռեցնել ճիչը, Մեսրոպը տասնապատկում է ժամանակը եւ նոյնական մի բան գտնում հօրը գնդակահարողների եւ Անին կործանողների միջեւ: «Ուրեմն տղամարդ ենք եղել՝ որ թուրքը հազար տարի բկներիս նստած դիմացել ենք:-Պարծենալու բան է,- ասում էր,- պիտի պարծենանքէ. վիպակի սկզբում հնչող այս միտքը փոքր-ինչ ուշ բացւում է նոյնահունչ երկու կարճ նախադասութիւններով: Դրանց համադրութիւնը հանճարեղ է իր թուացեալ պարզունակութեան մէջ. «-Նրանք իմ հօրն սպանեցին... Նրանք կործանեցին Անին, Մացոյի Լեւոն»:

Անիի ու այն կործանած թուրքերի մոտիվը որքան հերոսի, նոյնքան էլ հեղինակի գիւտն է: Այն մարմնաւորուել է «Թափանցիկ օր» էսսէում եւ «Չէզոք գօտի» պիեսում: Թուրքի կնոջ գեղեցիկ ու ինքնավստահ երգը, դրա առիթով ճարտարապետի դառը խօսքը «թշնամուդ սպանիչ գերազանցութեան» վերաբերեալ, աշուղ Սուսերի հիւսած գովերգը Արփ-Արսլանի մասին խորացնում են թուրքերին ճանաչելու մաթեւոսեանական ճիգը: Եւ այստեղ էլ թուրքի ընկալման կենտրոնում երեխան է: Թուրքերից վախեցող Արայիկ տղայի եւ հօր սպանութիւնը բազմիցս պատմած տասնամեայ Մեսրոպի նման այստեղ մտածողը Աբէլ երեխան է: Անընդհատ մաքրելով հայկական ժանգոտած թուրը՝ նա յամառ հարցասիրութեամբ ուզում է իմանալ թուրքերի յաջողութեան գաղտնիքը, յոյներին ու հայերին իրենց տարածքներից քշելու պատճառը: Աբէլը հարցնում է. «Ճարտարապետ, թէ Բիւզանդիան էդպէս զարգացած էր ու մեր Հայաստանն էլ Բիւզանդիայի հետ աւելի զարգացած էր, թուրքերն էլ զարգացած չէին, Մանազկերտի ճակատամարտում թուրքերն ինչո՞ւ յաղթեցին»:

Ո՞վ է թուրքը, եւ ո՞րն է նրա յաջողութեան գաղտնիքը: Գլխաւորապէս այս հարցին է նուիրուած Հրանտ Մաթեւոսեանի «Մեծամօր» էսսէն: Այն բացող ներդիր վաւերագրական տեքստը թուրք գրող Նեֆզատ Ուստիւնի խօսքն է, որում 20-ական թթ. սկզբի քեմալական զտումները եւ թուրքական արշաւանքը ներկայացւում են որպէս ազգային-ազատագրական պատերազմ: Որ «թուրք առաջադէմ գրողը» այդ մասին գիրք է գրում, Մաթեւոսեանի բնագրում ընկալւում է որպէս տարօրինակ-զաւեշտալի փաստ: Բայց հեղինակը ստիպուած է ընդունել նրա եթէ ոչ արդարացիութիւնը, ապա ուժը, թիկունքում հզօր երկիր ունեցողի հոգեբանական ամրութիւնը:

Այսպիսով՝ թուրք գրողի միտքը դառնում է կոմպոզիցիոն ներածական, եւ շուտով նրան են յարակցւում բազմաթիւ ներդիրներ, սիւժէներ ու խորհրդածութիւններ: Աւելի ուշ Թալէաթի մի յիշատակութեամբ «Մեծամօր»ի բնագիրը ընդհուպ մօտենում է Եղեռնի թեմային: Իսկ մարդու արեան քանակը մորթելով որոշող Արփ-արսլանի, տասն անգամ Հայաստանում շրջած եւ իր գրքի 500 էջերում մի հայի ու մի հայկական տեղանուն չյիշատակած աշխարհագէտ Եւլիյա Չելեբիի, 10-հազարամեայ թուրքական մշակոյթին նուիրուած փարիզեան ցուցահանդէսի բացման եւ Արարատի գագաթը բարձրացած երիտասարդ թրքուհու ենթասիւժէներով արծարծւում է թուրքական գաղափարախօսութեան հետեւողական եւ կենտրոնաձիգ բնոյթի հարցը:

Թուրք բոլոր կերպարները գիտականօրէն հետազօտուած են Մաթեւոսեանի կողմից: Տասնամեակներ անց նա մի հարցազրոյցում ասում է. «Ուսումնասիրել եմ Քեմալի գործունէութիւնն ու կենսագրութիւնը եւ մի բան կարող եմ հաստատ ասել. նրա խոշորութեան գաղտնիքը մաքրագոյն նացիոնալիստ լինելն է: Թուրքական նացիոնալիզմը չի տապալուել. հետեւողականօրէն սուլթանի եւ թուրք պետական գործիչների իրենց տեսակէտից "իմաստուն ու խելօք" քաղաքականութեամբ նոյնն են արել. հայ պետականութեան բացառումը օսմանեան իմպերիայի սահմաններում»: Այսպէս պէտք է հասկանալ «Մեծամօր»ի ամէնից ազդու խօսքը՝ Քեմալ Աթաթուրքի խոստովանութիւնը իրենց բարեկամ ռուսների դեսպանինՙ Արալովին. «Այո՜... մենք հայերի հետ տմարդի վարուեցինք: Այո՜... բայց մենք ուրիշ ելք չունէինք»:

«Այո՜...»,- արձագանքում է ռուսըՙ գոհունակութեամբ համաձայնելով, որ միասին յաջողութեամբ կանխել են մեծ Հայաստանի ստեղծումը:

«Ազգ-Մշակոյթ», 19 Օգոստոս 2016

--------------------------
(*) Ալփ-Արսլան («Հայկականք»)։