«Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցման խնդիրները» գիտաժողովը

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ

Յուլիս 29-30ին, Երե­ւանի մէջ, տե­ղի ու­նե­ցաւ «Արեւմտա­հայե­րէնի եւ արե­ւելա­հայե­րէնի մերձեցման խնդիր­նե­րը» խո­րագ­րեալ գի­տաժո­ղովը, Հա­յաս­տա­նի Գի­տու­թիւննե­րու Ազ­գա­յին Ակա­դեմիայի նա­խագա­հու­թեան նիս­տե­րու դահ­լի­ճին մէջ, կազ­մա­կեր­պութեամբ՝ Սփիւռքի նա­խարա­րու­թեան եւ Հա­յաս­տա­նի Ազ­գա­յին Ակա­դեմիա­յի «Հրա­չեայ Աճա­ռեան» լե­զուի հիմ­նարկի։

Գի­տաժո­ղովին իրենց մաս­նակցու­թիւնը բե­րին Հա­յաս­տա­նէն եւ Սփիւռքէն լե­զուա­գէտ­ներ, մտա­ւորա­կան­ներ, թի­ւով 30է աւե­լի մաս­նա­գէտ­ներ, որոնց ամէ­նօրեայ մտա­սեւեռ­ման առարկան է հա­յերէ­նը՝ իբ­րեւ լե­զուա­գիտու­թիւն, մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութիւն, ու­սուցման նիւթ, ազ­գա­յին ինքնու­թեան հա­մար­կումի կա­լուած, իբ­րեւ Հա­յաս­տան-Սփիւռք մեր­ձեցման քա­ղաքա­կան ազ­դակ։ Ներ­կայ էին նաեւ ազատ ունկնդիր-մաս­նա­կից­ներ, ու­սուցիչ­ներ, թարգմա­նիչ­ներ…

Թէեւ գի­տաժո­ղովին հիմ­նա­կան խո­րագի­րը հա­յերէ­նի եր­կու լե­զուա­ճիւ­ղե­րու մեր­ձե­ցումն էր, սա­կայն ան ու­նէր ու­սումնա­սիրու­թեան աւե­լի լայն շրջա­գիծ, երեք նիւ­թե­րու շուրջ՝

- արեւմտա­հայե­րէնի պաշտպա­նու­թիւնը,

- մեր­ձեցման խնդիր­ներ,

- ընդհան­րա­պէս հա­յերէ­նի առ­ջեւ ծա­ռացած մար­տահրա­ւէր­ներ։

Նա­խատե­սուած էին հինգ նիս­տեր, որոնք պի­տի քննար­կէին վե­րոն­շեալ վեր­նա­գիր­նե­րուն տակ հա­յերէն լե­զուի դի­մագ­րա­ւած խնդիր­նե­րը եւ որոնէին լու­ծումնե­ր։

Չո­րեք­շաբթի Յուլիս 29ի առա­ւօտուն, բա­ցու­մը կա­տարեց Սփիւռքի նա­խարա­րու­հի Հրա­նոյշ Յա­կոբեան հե­տեւեալ խօս­քե­րով. «Հա­մոզուած եմ, որ մայ­րե­նի լե­զուի եր­կու ճիւ­ղե­րին նուիրուած այս գի­տաժո­ղովն իր նպաս­տը կը բե­րի մեր լե­զուի միաս­նա­կան զար­գացման ու գոր­ծա­ռու­թեան, պահ­պա­նու­թեան, կա­նոնարկման ու գի­տական ու­սումնա­սիրու­թեան, անա­ղար­տու­թեան պահ­պա­նու­թեան, ու­սուցման խնդիր­նե­րին վե­րաբե­րող նա­խաձեռ­նութիւննե­րի, ծրագ­րե­րի, գոր­ծո­ղու­թիւննե­րի առա­ջադրման ու իրա­գործման հա­մար։

Մօտ 100 տա­րի է, որ Հա­յոց լե­զուի ուղղագ­րութիւ­նը, դրա եր­կու ճիւ­ղե­րի խնդիր­նե­րը դար­ձել են քննար­կումնե­րի առար­կայ։

Հաս­կա­նալի է, որ խօս­քը վե­րաբե­րում է նաեւ Հա­յոց լե­զուին, որը նոյնպէս եղեռ­նա­հարուեց։ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պատ­ճա­ռած ան­դառնա­լի վնաս­նե­րից են նաեւ մեր լե­զուա­կան կո­րուստնե­րը, որոնց յաղ­թա­հար­ման ուղղու­թեամբ շատ անե­լիք­ներ ու­նենք։

Ան­դառնա­լի կորստի մատ­նուեցին տաս­նեակ արեւմտա­հայ բար­բառներ, իր պատ­մա­կան հայ­րե­նիքից եւ բնա­կանոն զար­գացման հնա­րաւո­րու­թիւնից զրկուեց գրա­կան արեւմտահայերէնը, որը ծուէն-ծուէն եղած գո­յամարտ է մղում աշ­խարհի չորս ծա­գերում։ Այն մեծ աջակ­ցութեան կա­րիք ու­նի, քան­զի Սփիւռքում արեւմտա­հայե­րէնն ու­նի հայապահպանական կա­րեւո­րագոյն գոր­ծա­ռոյթ։ Մայ­րե­նին, իրա­ւամբ, տունն է Հա­յի աշխարհի չորս ծա­գերում։

Անու­րա­նալի են լե­զուա­պահ­պա­նու­թեան առու­մով Սփիւռքի կա­ռոյցնե­րի ջան­քե­րը։ Բարձր գնա­հատան­քի է ար­ժա­նի յատ­կա­պէս հայ եկե­ղեցու աջակ­ցութիւնն այդ հար­ցում։ Հայաստանում եւս աշ­խա­տանք­ներ են ծա­ւալուել արեւմտա­հայե­րէնի ու­սումնա­սիր­ման, ուսուցման, դա­սագրքե­րի եւ ու­սումնա­կան այլ նիւ­թե­րի ստեղծման աս­պա­րէզում։ ՀՀ կառավա­րու­թիւնը, ի դէմս Սփիւռքի նա­խարա­րու­թեան, հա­մագոր­ծակցում է գի­տու­թիւննե­րի ազ­գա­յին ակա­դեմիայի, ԲՈՒՀ-ական հաս­տա­տու­թիւննե­րի [ԲՈՒՀ = Բարձրա­գոյն Ուսման Հաս­տա­տու­թիւններ], գի­տամ­շա­կու­թա­յին տար­բեր կազ­մա­կեր­պութիւննե­րի հետ՝ արեւմտահայե­րէնի կի­րառ­ման ոլորտնե­րի ընդլայնման, արե­ւելա­հայե­րէնի եւ արեւմտահայե­րէնի մեր­ձեցման, հայ­րե­նազրկուած եւ կորստի մատ­նուած բար­բառնե­րի նշխար­նե­րը հա­ւաքե­լու եւ ի մի բե­րելու հա­մար։

Մենք պար­տա­ւոր ենք արեւմտա­հայե­րէնը պահ­պա­նել, մեր լե­զուն անա­ղարտ պա­հել եւ ապա­հովել հա­յերէ­նի միաս­նա­կան զար­գա­ցու­մը՝ իբ­րեւ ազ­գա­յին միաս­նութեան պահ­պանման եւ պե­տակա­նու­թեան զար­գացման կա­րեւո­րագոյն գոր­ծօն»։

Ան աւար­տեց իր խօս­քը ամ­փո­փելով գի­տաժո­ղովին նպա­տակը. «Յար­գե­լի բա­րեկամ­ներ, նախաձեռ­նե­լով այս հա­մաժո­ղովը՝ մենք լիայոյս ենք, որ առա­ջադ­րուած խնդրով մտա­հոգ գիտ­նա­կան­ներդ, մտա­ւորա­կան­ներդ, ման­կա­վարժներդ հան­դէս կը գաք իրա­վիճա­կի վերլուծու­թիւննե­րով, դի­տար­կումնե­րով, առա­ջար­կութիւննե­րով, որոնք կը նպաս­տեն լեզուապահ­պա­նու­թեանն աջակ­ցե­լու հա­մալիր ծրագ­րի մշակ­մա­նը, Սփիւռքի հետ գիտակրթա­կան կա­պերի ամ­րապնդմա­նը, արեւմտա­հայե­րէնի դա­սաւանդման, ու­սուցիչ­նե­րի վե­րապատ­րաստման ծրագ­րե­րի եւ մե­թոդ­նե­րի բա­րեփոխ­մա­նը, Հա­յաս­տա­նի Հանրապետութիւնում արեւմտա­հայե­րէնի դա­սաւանդման որա­կական նոր մա­կար­դա­կի ձեռքբեր­մա­նը, հա­յերէ­նի եր­կու ճիւ­ղե­րի հա­մըն­թաց ու միաս­նա­կան զար­գացման, փոխհարստաց­ման ու­ղի­ների մշակ­մա­նը”։

Նա­խարա­րու­հիէն ետք բա­րի գա­լուստի խօս­քով հան­դէս եկաւ նաեւ Գի­տու­թիւններու Ազգային Ակա­դեմիայի նա­խագահ՝ Ռա­տիկ Մար­տի­րոսեանի փո­խարէն՝ ԳԱԱ Հա­յագի­տութեան եւ հա­սարա­կական գի­տու­թիւննե­րու բա­ժան­մունքի ակա­դեմի­կոս-քար­տուղար Եուրի Սու­վա­րեան, որ յատ­կա­պէս ընդգծեց լե­զուի եր­կու ճիւ­ղե­րու կա­նոնա­կարգման եւ բառամ­թերքի հարստաց­ման կա­րեւո­րու­թիւնը: Յատ­կանշա­կան էր իր նշու­մը թէ՝ «առաջիկայում գոր­ծե­լու է հա­յերէ­նի բարձրա­գոյն խոր­հուրդը, որն իր հեր­թին կը նպաս­տի այդ խնդիր­նե­րի լուծմա­նը։ Առ­կայ խնդիր­նե­րը լու­ծե­լու նպա­տակով ՀՀ ԳԱԱ Աճա­ռեանի անուան լե­զուի ինստի­տու­տում ստեղ­ծուել եւ գոր­ծում է արեւմտա­հայե­րէնի բա­ժին»։

Օրուան առա­ջին ելոյթը ունեցաւ Հա­յաս­տա­նի Ազ­գա­յին Ակա­դեմա­յի «Հրա­չեայ Աճա­ռեան» լե­զուի հիմ­նարկու­թեան նա­խագահ՝ Վիկ­տոր Կատ­վա­լեան, «Հա­յոց լե­զուի առ­ջեւ ծա­ռացած մար­տահրա­ւէր­նե­րը ցե­ղաս­պա­նու­թիւնից 100 տա­րի անց» խո­րագ­րեալ զե­կու­ցումով։ Ան անդրա­դար­ձաւ ցե­ղաս­պա­նու­թեան եւ խորհրդա­յին շրջա­նին՝ Ազէր­պայճա­նի մէջ հայ­կա­կան բար­բառնե­րու կո­րուստին՝ լե­զուի զար­գացման ու եր­կու ճիւ­ղե­րու մեր­ձեցման հաս­ցուցած վնաս­նե­րուն: Մաս­նա­ւորա­պէս շեշ­տեց՝ “Գիտաժո­ղովի նպա­տակը գրա­կան լե­զուի մէկ միաս­նա­կան տար­բե­րակ ու­նե­նալը չէ, այլ զար­գացման միաս­նա­կան հե­ռան­կա­րի եւ փոխ­հա­մաձայ­նե­ցուած կա­նոնա­կար­գումն է եւ փոխ­հարստաց­ման ու­ղի­ների մշա­կու­մը եւ դրանց գոր­ծադրումը”:

Երկրորդ խօսք առ­նո­ղը եղաւ սու­րիահայ լե­զուա­բան, ման­կա­վարժ, արեւմտա­հայե­րէնի դա­սագիր­քե­րու հե­ղինակ, եւ այժմ Երե­ւանի Պե­տական Հա­մալ­սա­րանի դա­սախօս Յա­կոբ Չո­լաքեան: Ան հան­դէս եկաւ «Գրա­կան հա­յերէ­նի եր­կու ճիւ­ղե­րու մեր­ձեցման խնդիր­նե­րը սփիւռքա­հայ դպրո­ցի հա­մապա­տաս­խան փոր­ձի լոյ­սին տակ» զե­կու­ցումով: Յ. Չո­լաքեան ի մի­ջի այ­լոց առա­ջար­կեց Հա­յաս­տա­նի դպրոց­նե­րու ծրագ­րին մէջ կա­նու­խէն ընդգրկել արեւմտա­հայ գրող­նե­րու գրա­կանու­թիւնը՝ դա­սական ուղղագ­րութեամբ, որ­պէսզի երա­խանե­րը մատ­ղաշ տա­րիքին ծա­նօթա­նան արեւմտա­հայե­րէնին եւ դա­սական ուղղագ­րութեան։

Աւստրիոյ գի­տու­թիւննե­րու ակա­դեմիայի գի­տաշ­խա­տող Հրաչ Մար­տի­րոսեան զե­կու­ցեց «Խո­հեր ար­դի հա­յերէ­նի խնդիր­նե­րի շուրջ» թե­մայով: Ան անդրա­դար­ձաւ հա­յերէ­նի սո­վետա­կան ուղղագ­րութեան գոր­ծադրու­թեան պատ­ճա­ռով լե­զուի ար­մատնե­րու շտե­մարա­նի նուազու­մի հար­ցին, այդ երե­ւոյ­թը այնքան ալ վնա­սակար չնկա­տելով, պատ­ճա­ռաբա­նելով՝ որ նա­խադա­սու­թիւնը կը բնո­րոշէ բա­ռին իմաս­տը, ու­րեմն, անհրա­ժեշտ չէ տար­բեր ար­մատնե­րով զա­նազա­նել նմա­նաձայն ար­մատնե­րը։ Եւ «Յա­րու­թիւն» ֆիլ­մին վրայ հիմ­նուելով ան ան­տե­ղի նո­րաբա­նու­թիւննե­րու եւ փո­խառու­թիւննե­րու առըն­չուող խնդիր­նե­րու անդրա­դար­ձաւ:

Հ. Մար­տի­րոսեան, իբր եւ­րո­պական մի­ջավայ­րի մէջ ծա­ռայող երի­տասարդ գի­տաշ­խա­տող, սո­վետա­կան դպրո­ցի միակ կարծրա­տիպ ներ­կա­յացու­ցիչն էր այս հա­մագու­մա­րին ըն­թացքին։ Իսկ Լե­ւոն Եզե­կեան, նոյն դպրո­ցի տա­րեց միակ անձնա­ւորու­թիւնն էր, որ իր խօս­քը ըսե­լէ ետք շու­տով հե­ռացաւ դահ­լի­ճէն։

Գի­տաժո­ղովը ըն­թա­ցաւ շատ դրա­կան մթնո­լոր­տի մէջ։ Նոյ­նիսկ վե­րոն­շեալ եր­կու ներ­կա­յացու­ցիչնե­րու ներ­կա­յու­թիւնը անհրա­ժեշտ էր, կար­ծիքնե­րու եւ դիր­քո­րոշումնե­րու, ճա­կատ­նե­րու ամ­բողջա­կան պատ­կեր մը ու­նե­նալու հա­մար։

Եղան հե­տաքրքրա­կան բազ­մա­թիւ զե­կու­ցումներ։ Կա­րելի չէ մէկ առ մէկ բո­լորին անդրա­դառ­նալ։ Առ ի տե­ղեկու­թիւն նշենք որ Ֆրան­սա­յէն սոյն գի­տաժո­ղովին մաս­նակցե­ցան՝ Յա­կոբ Պա­լեան՝ «Փոք­րիկ քայ­լե­րով մեր­ձեցման առա­ջարկներ», Հիլ­տա Գալ­ֆա­յեան-Փա­նոսեան՝ «Արե­ւելա­հայե­րէնի եւ արեւմտա­հայե­րէնի մեր­ձեցման հար­ցի շուրջ լու­ծումը եր­կու ուղղագ­րութիւննե­րու միաս­նա­կանա­ցու­մով, դա­սակա­նի հիմ­քի վրայ», Ար­մի­նէ Գրի­գորեան՝ «Արե­ւելա­հայե­րէնի եւ արեւմտա­հայե­րէնի միատեղ եւ զու­գա­հեռ շփումն ու զար­գա­ցու­մը», Ժի­րայր Չո­լաքեան «Հա­յերէ­նը ֆրան­սե­րէնի շու­քին» խո­րագ­րեալ զե­կոյցնե­րով, որոնց բո­լորն ալ ամ­բողջու­թեամբ պի­տի հրա­տարա­կուին յե­տագա­յին։ Մինչ այդ «Նոր Յա­ռաջ» պի­տի հրա­տարա­կէ կարգ մը շա­հեկան զե­կու­ցումներ որոնք կա­տարուեցան սոյն գի­տաժո­ղովին ըն­թացքին։

Գի­տաժո­ղովի երկրորդ օրուան աւար­տին իր եզ­րա­փակիչ խօս­քին մէջ Սփիւռքի նա­խարա­րու­հին ըսաւ, որ լե­զուի խնդի­րը մեր ազ­գի գերխնդիրն է այ­սօր. եթէ լե­զուն տկար վի­ճակի մէջ է եւ խնդիր­ներ ու­նի, մենք ենք յան­ցա­ւորը։ Ու­րիշ ոչ մէկ ազ­գի, երկրի կամ աշ­խարհա­քաղա­քական երե­ւոյթ չենք կրնար մե­ղադ­րել, քա­նի որ ասի­կա մեր լե­զուն է եւ մենք ենք անոր պա­հապա­նը։ Ան աւել­ցուց որ “սա սկիզբ էր, թե­րեւս առա­ջին գործնա­կան քայլն էր, որ արուեց Հա­յոց լե­զուի եր­կու ճիւ­ղե­րի մեր­ձեցման ուղղու­թեամբ։ Խնդրի լուծման նպա­տակով յա­ջորդ քայ­լը պէտք է լի­նի երեք տար­բեր յանձնախմբե­րի ստեղ­ծումը, որոնք՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով տե­ղեկա­տուա­կան արդի հնա­րաւո­րու­թիւննե­րը կ՚աշ­խա­տեն տար­բեր եղա­նակ­նե­րով, նիս­տեր կը հրա­ւիրեն, կը կազմա­կեր­պեն քննար­կումներ, կը հրա­պարա­կեն յօ­դուած­ներ եւ կը ներ­կա­յաց­նեն կոնկրետ առա­ջարկներ ու խնդիր­նե­րի լուծման ու­ղի­ներ”։

Նա­խարա­րու­թիւնը ար­դէն որո­շած է լե­զուա­գիտա­կան տա­րեկան հա­մաժո­ղով կազ­մա­կեր­պել։ 2016ի հա­մաժո­ղով­նե­րու ծրագ­րին մէջ ար­դէն ամ­րագրուած է այս նիւ­թով յա­ջորդ համաժողովին թուակա­նը. ան տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ Յու­լի­սին: Նա­խարա­րու­հին նշեց, որ կա­րելի է աւան­դա­կան դար­ձող հա­մաժո­ղով­նե­րէն մէկն ալ կազ­մա­կեր­պել Լի­բանա­նի մէջ՝ Մե­ծի Տանն Կի­լիկիոյ Կաթողիկոսութեան հո­վանա­ւորու­թեամբ։

Ամ­փո­փելով հա­մաժո­ղովը, Հրա­նոյշ Յա­կոբեան կանգ առաւ քա­նի մը կէ­տերու վրայ, որ յառաջի­կային բա­նաձե­ւի տես­քով պի­տի որ­դեգրուի հա­մաժո­ղովին կող­մէ։ Ըստ նախարարուհիին, պի­տի ստեղ­ծուին աշ­խա­տան­քա­յին երեք խումբեր, ամէն մէ­կը որո­շակի նպա­տակով։ Առա­ջինին աշ­խա­տան­քը պի­տի ըլ­լայ արեւմտա­հայե­րէնի խնդիր­նե­րու ուսումնա­սիրու­թիւնը։ Ըստ նա­խա­րա­րուհի­ին, պէտք է ստեղ­ծել արեւմտա­հայե­րէնի զարգացման ծրա­գիր։ Աւելցուց թէ, համաժողովին զա­նազան տե­սակէտ­ներ հնչե­ցին, թէ ինչպէս կա­րելի է զար­գացնել արեւմտա­հայե­րէնը՝ մէ­կը ըսաւ, որ դա­սարան­ներ բա­նանք դպրոց­նե­րու մէջ, ու­րիշ մը՝ դա­սագիր­քեր տպենք, ու­րիշ մը ըսաւ մաս­նա­գէտ­ներ պատրաստենք, հե­ռատե­սիլով հա­ղոր­դումներ ընենք… Բո­լոր առա­ջարկնե­րը ըն­դունե­լի են, կը մնայ ստեղ­ծուելիք աշ­խա­տան­քա­յին խումբին այդ ծրա­գիրը կազ­մե­լը եւ իրենց՝ նախարարութեան ներ­կա­յաց­նե­լը։ Հրա­նոյշ Յա­կոբեան ընդ­գծեց, թէ կա­ռավա­րու­թիւնը միշտ պատ­րաստ է աջակ­ցե­լու որե­ւէ մէկ հար­ցի, զոր կը ներ­կա­յաց­նէ Սփիւռքի նա­խարա­րու­թիւնը:

Երկրորդ աշ­խա­տան­քա­յին խումբը պի­տի զբա­ղի հա­յերէ­նի եր­կու ճիւ­ղե­րու մեր­ձեցման հար­ցե­րով. «Մեր­ձե­ցում ըսե­լով նկա­տի ու­նինք թէ՛ բա­ռամ­թերքի որ­դեգրում, թէ՛ որոշ ար­տա­յայ­տութիւններ, որոնք կրնան արեւմտա­հայե­րէնէն արե­ւելա­հայե­րէն թա­փան­ցե­լով թէ՛ հարստաց­նել լե­զուն եւ թէ զայն մաք­րել ար­դէն ամ­րագրուած օտա­րաբա­նու­թիւննե­րէ։ Պէտք է ստեղ­ծել ելեկտրո­նային ցանց, որու մէջ աշ­խա­տին խումբե­րը եւ ամէն շա­բաթ տե­ղեկատ­ւութիւն կա­տարուի։ Եր­րորդ աշ­խա­տան­քա­յին խումբը պի­տի զբա­ղի ուղղագ­րութեան հար­ցով։ Ուղղագ­րութեան քննարկման հար­ցը այ­լեւս ար­գելք չէ Հա­յաս­տա­նի պե­տական մար­միննե­րուն հա­մար, որոնք պատ­րաստ են լսե­լու եւ ըն­դունե­լու հիմ­նա­ւորուած ու խե­լամիտ առա­ջարկներ, իսկ այդ առա­ջարկնե­րը պի­տի ծնին նման հա­մաժո­ղով­նե­րու ար­դիւնքով. պե­տու­թիւնը պատ­րաստ է աջակ­ցե­լու դա­սական ուղղագ­րութեան հիմ­քի վրայ կա­տարուող ծրագ­րե­րուն», աւել­ցուց նա­խարա­րու­հին:

Ան ընդգծեց, որ հարկ չէ մե­ծաթիւ մար­դիկ ընդգրկել աշ­խա­տան­քա­յին խումբե­րուն մէջ, այլ՝ ամէն մէկ խումբի մէջ պէտք է ըլ­լան չորս-հինգ մաս­նա­գէտ՝ Հա­յաս­տա­նէն եւ Սփիւռքէն։ Այդ աշ­խա­տան­քա­յին խումբե­րը քննար­կումներ կը կա­տարեն եւ առա­ջարկներ կը ներ­կա­յաց­նեն, որոնց ալ ըն­թացք կը տրուի քա­ղաքա­կան որոշ­ման հի­ման վրայ։ Ըստ նախարարուհիին, այ­սօր փաստ է, որ մեր լե­զուն երկփեղ­կուած է։ Ինչ ալ ըսեն, այս մէ­կը փաստ է։ Թէ նա­խապէս ինչ եղած է մեր լե­զուն, պէտք է մէկ կողմ ձգենք եւ այ­սօր խօ­սինք հրա­պարա­կի վրայ եղող մեր լե­զուի մա­սին։ Եր­կու հա­յերէն­ներն ալ պէտք է հա­մաչափ զար­գա­նան. այնպի­սի բան չկայ, որ ըսենք այս մէկ հա­յերէ­նը գոր­ծա­ծուող է, պաշ­տօ­նական լե­զու է, աւե­լի պի­տի զար­գա­նայ. այդպի­սի բան չկայ, եր­կու հա­յերէն­ներն ալ պէտք է զար­գա­նան։

Ան եզ­րա­փակեց ըսե­լով, թէ լե­զուի հիմ­նա­կան կրող­ներն են Մայր Աթոռ Սուրբ Էջ­միածի­նը, Ան­թի­լիասը, Պո­լիսը, Երու­սա­ղէմը, Մխի­թարեան­նե­րը, որ­պէս կեդ­րոններ։ Լե­զուով մտա­հոգ կա­ռոյցնե­րու կար­գին նշեց Հայ­կա­կան բա­րեգոր­ծա­կան ընդհա­նուր միու­թիւնը (ՀԲԸՄ), «Կիւլպէն­կեան» հիմ­նադրա­մը, որոնք ալ կրնան յա­ռաջի­կային դառ­նալ աջա­կից՝ հա­յերէ­նի պահ­պանման մի­տող ծրագ­րե­րուն մէջ։ Ըսաւ, թէ հա­մաժո­ղովէն ետք ինք նա­մակ­ներ պիտի ու­ղարկէ Ամե­նայն Հա­յոց Գա­րեգին Բ. Կա­թողի­կոսին, Մե­ծի Տանն Կի­լիկիոյ Արամ Ա. Կա­թողի­կոսին, եւ պիտի յայտնէ իրենց մտա­հոգու­թիւննե­րը։

Հե­տաքրքրա­կան էր Գի­տաժո­ղովի նիս­տա­վար­նե­րէն Սփիւռքի փոխնա­խարար Սերժ Սրա­պիոնեանի անդրա­դար­ձը՝ սոյն նա­խաձեռ­նութեան ստեղ­ծած հե­տաքրքրու­թեան աս­տի­ճանին մա­սին, նկա­տի ու­նե­նալով Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թե­նէն ի վեր հա­յերէ­նի լե­զուա­ճիւ­ղե­րուն եւ յատ­կա­պէս՝ ուղղագ­րութեան հան­դէպ լե­զուա­բան­նե­րու կրքոտ վե­րաբե­րու­մը, հե­ռու գի­տական ու ազ­գա­յին փո­խշա­հաւէտ ռազ­մա­վարա­կան մօ­տեցումնե­րէ։ Ս. Սրա­պիոնեան հաս­տա­տեց լե­զուա­կան հար­ցե­րով զբա­ղող հա­յաս­տանցի հիմ­նա­կան մաս­նա­գէտ­նե­րու հե­տաքրքրու­թեան պա­կասը, ըսելով թէ կը սպա­սէին, որ հե­տաքրքրու­թե­նէն կոտ­րէին դահ­լի­ճին դռնե­րը, բայց այդպէս չե­ղաւ։ Ու­րեմն, ըստ Սրապիոնեանի, կա­րելի է են­թադրել, թէ լե­զուի մա­սին սո­վորա­բար բարձր ամ­պիոն­նե­րէ խօ­սող­նե­րը իրենք զի­րենք գո­վազ­դե­լու նպա­տակ ու­նէին եւ ոչ՝ լե­զուի հար­ցեր լու­ծե­լու, այ­լա­պէս ներ­կայ կը գտնուէին նման կա­րեւոր հա­մաժո­ղովի մը, որ ամ­բողջ հա­յու­թիւնը յու­զող հար­ցեր կը քննար­կէ, այլ խօս­քով՝ լե­զուա­կան ճա­կատա­գիր կը վճռէ։

Սերժ Սրա­պիոնեան նաեւ շնոր­հա­կալու­թիւն յայտնեց ար­տա­սահ­մա­նէն եկած մաս­նա­գէտ­նե­րուն, նշե­լով. «այս հա­մաժո­ղովէն սկիզբ պի­տի առ­նէ հա­յու­թեան լե­զուա­կան ճա­կատագ­րի հիմ­նա­կան որոշ հար­ցե­րու լու­ծումը»։

Գի­տաժո­ղովին ստեղ­ծած հե­տաքրքրու­թեան վե­րաբե­րեալ այս անդրա­դար­ձը կա­րեւոր էր։ Կա­րելի է ըսել, որ Սփիւռքի շա­հագրգիռ կող­մե­րէն ալ նոյնքան հե­տաքրքրու­թեան պա­կաս կը նկա­տուի։ Պա­րագան էր աւան­դա­կան կու­սակցու­թիւննե­րու, հա­մահայ­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւննե­րու, որոնք թէ՛ Սփիւռքի եւ թէ Հա­յաս­տա­նի մէջ ու­նին կա­ռոյցներ, մաս­նա­ճիւ­ղեր, որոնք կը վա­րեն դպրոց­ներ, ամէն օր կ՚ապ­րին լե­զուա­ճիւ­ղե­րու բա­խումնա­լի տագ­նա­պը։ Պա­րագան էր նաեւ Առա­քելա­կան եկե­ղեց­ւոյ՝ իր եր­կու կա­թողի­կոսու­թիւննե­րով, պատ­րիար­քութիւննե­րով, թե­մերով, դպրե­վան­քե­րով, դա­րաւոր հայ­կա­կան մա­տենա­գիտա­կան ծի­սական աւան­դութեամբ, որոնք նոյնպէս բա­ցակայ էին, լուռ։

Ան­շուշտ որոշ չա­փով ըմբռնե­լի է Սփիւռքի կարգ մը հաս­տա­տու­թիւննե­րու «հե­տաքրքրու­թեան պա­կասը», իբր հե­տեւանք վե­րապա­հու­թեան, անվստա­հու­թեան կամ յու­սալքու­թեան։ Հա­յաս­տա­նեան կող­մը անար­դար կեր­պով այս նիւ­թով Սփիւռքի նա­խան­ձախնդրու­թիւ­նը մեկ­նա­բանած է իբր Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թեան ուղ­ղագ­րա­կան փո­փոխու­թիւն պար­տա­դրե­լու ճիգ: Ու­րեմն, բա­ցի մի քա­նի մտա­ւորա­կան­նե­րէ, ձե­ւով մը ամե­նու­րէք «հե­տաքրքրու­թեան պա­կաս» մը կը տի­րէ այս կա­լուա­ծին մէջ։

Նիւ­թը յոյժ կեն­սա­կան ու մաս­նա­գիտա­կան ըլ­լա­լով հան­դերձ, կ՚են­թադրէ լե­զուա­գիտա­կան լայ­նա­միտ եւ ար­դիական մշա­կոյթ, քա­ղաքա­կան կամք ու որո­շում։ Սփիւռքի նա­խարա­րու­թեան եւ Գի­տու­թեան Ազ­գա­յին Ակա­դեմիայի նա­խաձեռ­նութեան ետին կ՚ընդնշմա­րուի բարձր մա­կար­դա­կի պե­տական քա­ղաքա­կան դիր­քո­րոշ­ման փո­փոխու­թիւն, որ ուղղագ­րա­կան խնդի­րէն ան­դին կը հե­տապնդէ աւան­դա­կան Սփիւռքի եւ նո­րաս­տեղծ գա­ղութնե­րու հետ կրթա­կան, մշա­կու­թա­յին եւ քա­ղաքա­կան բազ­մա­դէմ յա­րաբե­րու­թիւններ ու նպատակներ։

«Նոր Յառաջ», 29 Օգոստոս 2015