Ժիրայր Լիպարիտեան. «Ի՞նչ "բազար" են անում, երբ մեզ հրամցնում են ցեղասպանութեան ճանաչում»

ԿԱՐԻՆԷ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ

Ամերիկահայ պատմաբան եւ քաղաքական գործիչ Ժիրայր Լիպարիտեան, որ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի նախագահութեան գլխաւոր խորհրդականի եւ Արտաքին Գործոց փոխ-նախարարի պաշտօնները վարած է, իսկ այնուհետեւ՝ վերադարձած դասախօսական պաշտօնի (մինչեւ 2012 հայոց պատմութեան ամպիոնի վարիչ էր Միշիկըն-Էնն Արպոր համալսրանը), կը պատասխանէ azatamart.am կայքէջի հարցումներուն՝ 100ամեակին ոգեկոչումներուն եւ անոնց շարունակութեան մասին։ 

- Ապրիլի 24-ը յետեւում մնաց: ԱՄՆ-ի նախագահ Բարաք Օբաման, որի արձագանգին սպասում էին ոչ միայն հայերը, այլեւ դա հետաքրքիր էր նաեւ միջագզային հանրութեանը, չարտասանեց  ցեղասպանութիւն բառը: Սպասելի՞ էր, որ Օբաման այս անգամ էլ չի կատարի հայերին տուած իր երբեմնի խոստումը:

ԺԻՐԱՅՐ ԼԻՊԱՐԻՏԵԱՆ.- Գոնէ ինձ համար անակնկալ չեր, որ նա  այս տարի էլ չգործածեց «ցեղասպանութիւն» բառը: Սակայն Օբաման այնքան մօտեցաւ, որ ես մեծ տարբերութիւն չեմ տեսնում: Իր յայտարարութեան մէջ ԱՄՆ նախագահն ասում է, որ իր տեսակէտը չի փոխել, այսինքն` այն ժամանակից, երբ նա այդ եզրոյթը գործածեց նախագահի թեկնածու եղած ընթացքում:

-Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանաչել է աւելի քան 20 երկիր, այդ թւում` Ֆրանսիան, Բելգիան, Շուէդիան, Ռուսաստանը, Իտալիան, արդէն` Աւստրիան, չի բացառւում` Գերմանիան: Մի խօսքով` աշխարհում ոչ պակաս կշիռ ունեցող երկրներ: Ինչո՞ւ է մեզ համար այդքան էական ԱՄՆ-ի կողմից ճանաչումը: Միթէ՞ այնքան միամիտ ենք, որ հաւատանք, թէ դրանից յետոյ Թուրքիան  ծնկի կը գայ:

-Չեմ կարծում, թէ Թուրքիային ծնկի բերելու հարց է: Անշուշտ, կան մարդիկ, որ դրան  հաւատում են: Սակայն, իմ կարծիքով, աւելի շատ ինքնասիրութեան հարց է. ասելը, թէ այնքան կարեւոր ենք, որ ամենաուժեղը` ԱՄՆ-ն էլ ճանաչեց մեր ցեղասպանութիւնը:

Սակայն, կարծես բացի զգացականից, ուրիշ հաշուարկներ ունեն նրանք, ովքեր այս հարցի կապակցութեամբ Օբամայի ասածին ու չասածին այդքան մեծ արժէք են  տալիս: Այստեղ աշխարհաքաղաքական մակարդակի հարցեր կան:

Ես մի քանի անգամ նշել եմ արդէն, որ Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման ճանապարհին պիտի ակնկալենք այդ հարցի շահագործումը այդ նոյն միջազգային մակարդակի վրայ` մեր հակակշռից դուրս: Նոյնիսկ եթէ գիտակցում ենք կատարուածը, որին վստահ չեմ:

-Հռոմի Պապը 1915-ի հայերի կոտորածը համարեց 20-րդ դարի առաջին խոշորագոյն ցեղասպանութիւն: Պապի յայտարարութիւնը կարո՞ղ է յետագայում ազդեցութիւն ունենալ այն երկրների վրայ, որոնք դեռեւս չեն ճանաչել այդ դէպքերը` որպէս ցեղասպանութիւն:

-Պապերը  միշտ էլ կարեւոր դէմքեր են եղել միջազգային ասպարէզում: Այս Պապը` առաւել եւս, որովհետեւ իր կարճ պաշտօնավարութեան ընթացքում ինքն իրեն  պարտադրեց որպէս Քրիստոսի սկզբունքներին աւելի մօտ մարդ, քան  իր նախորդներից շատերը:

Նա այդպէս վարուեց  շատ հարցերի առնչութեամբ  եւ դրանով իսկ բազմապատկեց, այսպէս ասած, պապութեան արժէքը` որպէս բարոյական ու հոգեւոր ներշնչման աղբիւր: Ինձ թւում է, որ նրա յայտարարութիւնը դիւրացրեց Եւրոպայում նոյն գործընթացը:

-Այս տարի առաջին անգամ Թուրքիան Հայաստանին ուղղուած քարոզչական յարձակումներին զուգահեռ նաեւ փորձեց ինչ-որ առումով արժանապատիւ պահել իրեն` նալին ու մեխին միաժամանակ հարուածելով: Դրա ամենաթարմ օրինակը  Թուրքիայի վարչապետ Ահմեդ Դաւութօղլուի Ապրիլի 20 -ի ուղերձն էր` յղուած հայերին: Սա կարելի՞ է համարել դիւանագիտական խորամանկութիւն, թէ՞ անկեղծութեան չափաբաժին, այնուամենայնիւ, կար:

-Այդ երկու կարելիութիւնների միջեւ կամ դրանցից դուրս այդ հարցին պատասխանելու համար անհրաժեշտ է հասկանալ ե՛ւ Թուրքիային, ե՛ւ վարչապետ Դաւութօղլուին, եւ՛ քաղաքական իրավիճակը, որի շրջանակներում գործում է այդ վարչապետը:

Մեր դժուարութիւններից մէկն այն է, որ հակուած ենք ամէն մարդու, ամէն հարցի ու ամէն երեւոյթի գնահատականը վերածելու սեւ ու սպիտակ հարցի. դա աւելի դիւրին է, սակայն նաեւ անգործութեան տանող վտանգաւոր մօտեցում:

Առանց մանրամասների մէջ մտնելու, ես համոզուած եմ, որ վարչապետ Դաւութօղլուի համար մեր հարցը իսկապէս լուրջ հարց է` բազմաթիւ մակարդակների վրայ: Նա գիտնական է, մտաւորական, դիւանագէտ ու նաեւ արդէն` շատ կարեւոր քաղաքական գործիչ: Միեւնոյն ժամանակ, նա մտածում է  եւ որպէս որոշակի սկզբունքներ ունեցող գործիչ:

Անհրաժեշտ է նախ հարց տալ, թէ ինչո՞ւ Թուրքիայի այս կառավարութիւնը ե՛ւ 2014-ին, ե՛ւ այս տարի յայտարարութիւն արեց այս հարցի վերաբերեալ` անկախաբար, թէ որքանով  այդ արուած յայտարարութիւնները մօտեցան մեր ակնկալիքներին: Շատերը, գիտակցաբար թէ որպէս սովորութիւն, դա վերագրում են մեր ճնշումների արդիւնաւէտութեանը: Սակայն նման մեկնաբանութիւնը պիտի լինէր շատ թերի: Այստեղ կայ Թուրքիայի այս կառավարութեան` այդ երկրի պատմութեան ու ապագայի վերաբերեալ ընդհանուր ու հիմնական մօտեցման հարցը:

Նախորդ կառավարութիւնների համար մեր հարցը նոյնքան կարեւոր էր, սակայն իրենց պատասխանը առաւելաբար PR-ի սահմաններում էր` որպէս հակազդեցութիւն հայկական ճնշումների: Էրդողան-Դաւութօղլու կառավարութեան համար այն շատ անհատականացած ու իրենց համար «լուծում» պահանջող հարցերից է: Նրանք վերանայում են քեմալական Թուրքիայում մինչ այսօր պարտադրուած ու ընդունուած ամբողջ պատմութիւնը եւ նպատակադրուած են դա վերաշարադրել այնպէս, որ հիմնաւորեն այս ղեկավարութեան սկզբունքները:

Սա մի պրոցես է, որը հնարաւոր դարձրեց շատ թուրք գիտնականների` նոր հայեացքով նայելը մեր ժողովրդի ցեղասպանութեան հարցին. այս վերջիններն էլ մղուած էին նոյն այդ պատմութիւնը ամբողջովին վերանայելու պահանջից: Իշխանութեան այսօրուայ ղեկավարների համար անհրաժեշտ էր շեշտել պետութեան իսլամական ակունքները. երկրորդ խմբի համար` վերանայումը մաս էր կազմում ժողովրդավարութեան հաստատման պայքարի: Պայքար, որը  պահանջում է պատմութեան ծածկուած ծալքերի ու խեղաթիւրումների լոյս աշխարհ բերելը: Ինչ-որ մի տեղ այս երկուսի ճանապարհները հատւում են:

Սակայն անհրաժեշտ է, որ ուշադիր կարդանք այն, ինչ ասում են, եւ ո՛չ միայն փնտռենք  «ցեղասպանութիւնէ բառը: Իմ կարծիքով արժէ լուրջ ուսումնասիրել իրենց խօսքերը, տեսնել, թէ որտեղ են մեր տարբերութիւնները, եւ աշխատել թէկուզ հրապարակային փոխանակումներով ճշդել այն գիտական ու քաղաքական հիմունքները, որոնք կարող են հնարաւոր  դարձնել որեւէ առաջադիմութիւն:

-Կալիֆորնիայի համալսարանում տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած գիտաժողովի ժամանակ հանդէս եկաք զեկոյցով, որում ասում էք, թէ` չպէտք  է գործենք իբրեւ յաւերժական զոհ, որը պատասխանատուութիւն չի կրում իր հետ կատարուածի համար եւ որը նախատեսում է զոհ լինել ապագայում եւս: Ասում էք նաեւ, որ չենք կարողացել «ինքնաքննադատական հայեացք նետել», որը հնարաւորութիւն կը տար պատասխանատուութիւն ստանձնել մեր ապագայի հանդէպ, եթէ ցանկանում ենք: Խի՞ստ չէ մի քիչ  ցեղասպանութիւնը չմոռացած ժողովրդի հանդէպ:

-Անշուշտ խիստ է: Սակայն որեւէ ճշմարտութիւն, որը չունի այդ խստութիւնը, հաւանաբար, այնքան էլ կարեւոր ճշմարտութիւն չէ, եւ երկրորդ` ցեղասպանութիւնը յիշելը անհրաժեշտ մարդկային գործընթաց է, մոռանալը` ոճրի շարունակութիւնը: Սակայն այդ ոճրի պատմական ու յետ-ոճիր հետեւանքները չհասկանալը նշանակում է, որ մենք մեզ համար լիովին չենք պարզել այդ նոյն ոճրի ամբողջական էութիւնն ու քաղաքական մտածելակերպի վրայ դրա հետեւանքները: Եւ այդ բոլորով հանդերձ «յիշողութեան» վրայ  քաղաքականութիւն մշակելը, Սփիւռքում թէ Հայաստանում, ունի իր լուրջ հետեւանքները:

Այդ հետեւանքներից յիշեմ երկուսը: Առաջին. երազանքներով ապրելու մեր նախընտրութիւնը`  հայի ու պետութեան ամէնօրեայ հարցերը լուծելու փոխարէն: Երկրորդ. մեր անկարողութիւնը` իրապաշտօրէն հաշուի նստելու միջազգային իրականութիւնների հետ ու դրա հետ սերտօրէն կապ ունեցող մեր խոցելիութիւնը` այլ պետութիւնների խաղերի մէջ, ինչպէս նաեւ մեր կախուածութիւնը` ուրիշների կողմից սիրուելու կամ նրանց կողմից ընդունուելու առումով, թէկուզ այդ ընդունուելու գինը լինի մեր` զոհի կերպարի վերածուելը:

Եթէ մարդկութեան դէմ Օսմանեան կայսրութեան գործած ոճիրները վերագրում ենք թուրքերի էութեանը, ապա ինչո՞ւ նոյն չափանիշը չենք գործածում դատելու համար արեւմտեան պետութիւններին ու Ռուսաստանին: Կարո՞ղ է պատահել,  որ նրանք կայսրութիւննէր եւ պետութիւններ են ստեղծել ու պահել դրանք` առանց նման ոճիրներ գործելու:

ԱՄՆ-ը ցեղասպանութիւն է գործել բնիկ ամերիկացիների նկատմամբ: Գերմանիան` Աֆրիկայի (այսօրուայ Նամիբիայում) հերերօ ժողովրդի նկատմամբ` նախքան Եւրոպայի հրեաների հասնելը: Ֆրանսիան` ալժիրցիների նկատմամբ: Անգլիացիները`  Աւստրալիայում, Նոր Զելանդիայում ու այլ տեղերում բնիկ ժողովուրդների նկատմամբ:

Նման ոճիրների նպատակը նոյնն է եղել յաճախ, ինչ Իթթիհադինն էր. վնասազերծել ինչ-որ տարածք` կայսրութեան, պետութեան նկատմամբ իրական կամ կարծեցեալ «վտանգից», մաքրել այդ տարածքը տեղացի բնիկ ժողովուրդներից եւ ապահովել իրենց ժողովրդի ու կառավարման ձեւի արմատացումը այդ տարածքներում:

Արդեօ՞ք այդ նոյն Արեւմուտքն ու Ռուսաստանը չէին, որ մեզ օգտագործեցին ու անդադար խաբեցին: Անգլիան չէ՞ր, որ պարտադրեց Սան Ստեֆանոյի դաշնագրի վերանայումը եւ Ֆրանսիայի ու այլոց հետ մոռացաւ Սեւրի դաշնագիրը: Ֆրանսիան չէ՞ր, որ Կիլիկիան յանձնեց Քեմալին` հակառակ իր խոստումներին: Ռուսաստանը չէ՞ր, որ հաստատեց արդի Հայաստայի ներկայ սահմանները` հակառակ նոյնիսկ Լենինի յայտարարութիւնների: ԱՄՆ-ը չէ՞, որ իր մարդասիրական կարեւոր, սակայն ոչ հիմնարար, օժանդակութիւնից անդին միշտ էլ եղել է Թուրքիայի կողքին: 

Այսինքն` Արեւմուտքն ու Ռուսաստանը տարբեր էութի՞ւն ունեն ու նորից չե՞ն խաբելու: Այսօր նրանք բոլորն էլ բարձրաձայն ասում են ու կրկնում, որ ԼՂ-ն պէտք է յանձնուի Ադրբեջանին: Ի՞նչ «բազար» են անում, երբ մեզ հրամցնում են ցեղասպանութեան ճանաչում, իսկ մենք դրանով ուրախանում ենք: Հնարաւո՞ր է, որ ցեղասպանութեան ճանաչմամբ մեզ գրեթէ սիմվոլիկ նուէր են տալիս, բայց փոխարէնը մեզանից վերցնելու են այն, ինչը մեզ համար իրական է:

-Այսինքն` բաւական սթափ չենք հասկանալու համար, թէ ինչ է կատարւում մեր նկատմամբ եւ մեր շուրջը, քանի որ դեռեւս զգացմունքային դաշտո՞ւմ ենք:

-Այո, իմ կարծիքով բաւական սթափ չենք: Մեր մէջ այնքան է արմատացած զոհի հոգեբանութիւնը, որ դա բնական ու, նոյնիսկ, տրամաբանական ենք համարում` որպէս աշխարհի հետ կապի սկզբունք:

-Դուք նաեւ խօսում էք պատասխանատուութիւն ստանձնելու մասին: Ըստ Ձեզ` ստացւում է, որ հայը պատասխանատուութիւն չի ստանձնել մինչեւ հիմա իր ապագայի հանդէպ, այո՞: Բայց մենք ունեցանք Ղարաբաղեան շարժում, անկախացանք, պատերազմ յաղթեցինք, որտե՞ղ ենք թերացել:

-Կալիֆորնիայի համալսարանում իմ ելոյթի մէջ առաջադրել եմ, որ Ղարաբաղեան շարժումը  հազուադէպ փորձերից էր` դուրս գալու այս բոլորից, ու մի ժամանակահատուած դա մեզ յաջողուեց անել: Կարողացանք ունենալ մեր անկախ եւ իրապաշտ դիւանագիտութիւնն ու ներքին քաղաքականութիւնը: Այդ բոլորը արդիւնք էր Շարժման գաղափարախօսութեան հիմքում ընկած` անցեալի վերանայման կապակցութեամբ ինքնաքննադատական մօտեցման:

Սակայն վերջին տարիներին մենք արդէն վերադարձել ենք «այլընտրանք չունենք» յանկերգին: Կարծես աւելի դիւրին է սա: Այդպէս մենք պատասխանատուութիւն չունենք, ու մեր գործը կը մնայ ճանաչումի համար խնդրարկու լինելն ու «պահանջելը»:

-Վերադառնանք ոճրին եւ ոճրագործին: Նշում էք, որ Հայաստանը թաքնւում է իր մեծ եղբօր` Ռուսաստանի յետեւում եւ սուր ճօճում իր նախորոշած ոճրագործի` Թուրքիայի դէմ: Մէկ ու կէս միլիոն հայերի կոտորածը հիմք չի՞ տալիս մեզ համարելու, թէ թուրքերը ոճրագործ են: Եթէ ոչ, ուրեմն  ի՞նչ համարենք ներկայիս Թուրքիային եւ թուրք ժողովրդին, ընդհանրապէս, ինչպէ՞ս վերաբերուենք: 

-Ինչպէս ներկայացրել եմ այդ զեկոյցում, պիտի որոշենք, թէ արդեօ՞ք 1915-ի ցեղասպանութիւնը նշանակում է, որ  բոլոր թուրքերը, նրանք, ովքեր մահացել են, ովքեր ներկայումս  ապրում են ու նրանք, ովքեր տակաւին պիտի ծնուեն, ոճրագործ են եղել, կան ու պիտի լինեն:

Այս մօտեցումը շատերն ունեն, գիտեմ, ու իրենց համար սա հիմնարար, նոյնիսկ եթէ ոչ լրիւ գիտակցուած, մտասեւեռում է: Եթէ սա ճիշտ մեկնաբանութիւն է, այսինքն` եթէ թուրքը պատմութեան հոլովոյթին ենթակայ չէ, ինչպէս նոյն մարդկանց համար հայն էլ պատմութիւնից դուրս է, որովհետեւ նրա էութիւնն ու դերը թուրքին զոհ լինելու մէջ է կայանում, ուրեմն մենք պատմութիւն չունենք: Այսինքն` ասելիք ու անելիք չունենք, մեր գործը  թուրքերից  պաշտպանուելն ու թաքնուելն է, դրա համար էլ այլընտրանք չունենք` բացի ռուսներից: Ուրեմն ինչո՞ւ ենք «պահանջում»: Ո՞վ ի՞նչ է մեզ տալու:

Իսկ մեր պատմութեանն ու իրականութեանը նայելու միւս ձեւն այն է, որ այդ ոճիրները գործուած են պատմական կոնկրէտ պայմանների պարագայում, քաղաքական ինչ-որ հաշուարկներով: Ու այդ բոլոր պայմանների մէջ մենք էլ փորձել ենք դեր կատարել:

-Սերժ Սարգսեանը թուրքական  «Հուրիէթ»ին տուած հարցազրոյցում ասել էր. «Հայաստանի Հանրապետութիւնն, իր անկախացումից ի վեր, երբեք Թուրքիային կամ որեւէ այլ երկրի տարածքային պահանջներ չի ներկայացրել եւ մեր պետութեան արտաքին քաղաքական օրակարգում նման խնդիր չի եղել եւ չկայ»:  Սա Հայ Դատի պաշտպաններին ուղղուած հարուած էր, սակայն քննադատութիւններ կարծես չհնչեցին: Ինչպե՞ս ընդունենք այս յայտարարութիւնը, ի՞նչ կատարուեց:

-Վստահ չեմ` ինչ կատարուեց: Յստակ է մի բան. Սերժ Սարգսեանը անդրադարձաւ, որ համահայկական այդ հռչակագիրը պարունակում է վտանգաւոր կէտեր եւ այդ յայտարարութեամբ փորձեց հեռաւորութիւն ստեղծել իր ու այդ հռչակագրի միջեւ: Դա կարեւոր երեւոյթ է, ու նրա նոր յայտարարութիւնը ընդգծում է քաղաքական մտածելակերպի ընդդիմութեան, եւ ոչ միայն քաղաքական ընդդիմութեան, կարեւորութիւնը:

Կարելի է ենթադրել, որ հայդատականները բաւականաչափ գոհացել էին հռչակագրով ու դրանով ստացել որոշակի քաղաքական «դրամագլուխ»` այդ դատի համար աշխատելու եւ արդարացնելու իրենց ոչ-ընդդիմութիւն լինելու հանգամանքը, երբ այլ բնագաւառի չափանիշով, ըստ իրենց յայտարարութիւնների, պիտի որ ընդդիմութիւն լինէին:

Չմոռանանք, որ Սփիւռքում այս մարդիկ չեն բարձրացնում ժողովրդավարութեան ու կառավարման այլ հարցեր: Սփիւռքում նման ուժերի իշխանութեան օրինականացումը կապուած է Ցեղասպանութեան ճանաչման ու Հայ Դատի հետապնդման հետ:  Իսկ թէ ներքին ու նուազ քաղաքական ինչ այլ հաշուարկներ կարող են լինել այս հարցով` աղմուկ չբարձրացնելու վերաբերեալ իրենց որոշման մէջ, չգիտեմ:

Չմոռանանք նաեւ, որ հայդատականները ժամանակին նոյն ձեւով անտեսեցին Քոչարեանի նմանօրինակ յայտարարութիւնը: Դրա բացատրութիւնը իրենք պէտք է տան, թէեւ նրանք ոչ մի տրամադրութիւն ցոյց չեն տուել` բացատրելու իրենց վերաբերմունքը: Բացի այն, որ ունեն մի քանի փոփոխական, նոյնիսկ հակադիր սկզբունքների ցանկ, որի մէկից կամ միւսից օգտւում են ըստ պահի, պայմանների ու պարագայի:

-Վերջին հարցս` Հայաստանի գործող իշխանութիւնը իր հասկացածի չափով պատրաստուել էր  Ցեղասպանութեան 100-ամեակին: Բաւարա՞ր  էին այդ միջոցառումները եւ կատարուած քարոզչական աշխատանքը: Ի՞նչ կը տայ մեզ այս 100 տարուայ իրողութիւնը ապագայի համար:

-Արդէն Մայիս ամիսն է ու մտածում եմ այդ մասին: Ի՞նչ տուեցին մեզ այդ բոլոր միջոցառումները: Թերեւս, նոյնիսկ այսօր վաղ է այդ հարցին պատասխանելու համար:

Անշուշտ, ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը մի քանի քայլ առաջ անցաւ: Դա կարեւոր երեւոյթ է: Սակայն որքանո՞վ դա կը վերածուի ապագայի գործունէութեան «դրամագլխի»` չգիտեմ: Այս ընթացքում մենք չստեղծեցինք կայուն ու ապագային նայող հաստատութիւններ` ամրագրելու համար այս յառաջընթացը, նոյնիսկ` զուտ ցեղասպանութեան հարցով:

Օրինակ, մենք կարող էինք եւ պէտք է ստեղծէինք մի ինստիտուտ` միջազգային մակարդակով, որի առաքելութիւնը պիտի լինէր հետեւել միջազգային իրադարձութիւններին եւ կանխատեսել ցեղասպանութիւնների կարելիութիւնը որեւէ տեղ, ստեղծել ազդանշանային համակարգ` նման ոճիրներ կանխարգելելու համար: Սա կը լինէր մեր պարտքը մեր զոհերին` ոչ միայն որպէս հայ, այլ նաեւ որպէս մարդ, անհատ: Ի վերջոյ, այդ հաւասարութեան հիման վրայ է, չէ՞, որ մենք պահանջում ենք մեր ցեղասպանութեան ճանաչումը մարդկութեան կողմից:

Անհրաժեշտ էր նաեւ ստեղծել մի լուրջ ծրագիր` ուսումնասիրելու Ցեղասպանութեան հետեւանքները մեր հոգեբանութեան ու մտածելակերպի վրայ: Կան նաեւ այլ ծրագրեր, որոնք կարող էին ներկայ ուշադրութիւնը վերածել ապագայի մէջ ներդրուող ներուժի, սակայն կարծես հետաքրքրութիւն չկայ նման մօտեցումների նկատմամբ:

Մենք, կարծես, գոհացել ենք Հայոց Ցեղասպանութեան մի քանի յաւելեալ ճանաչումներով ու չենք տեսնում, թէ այս բոլորը ինչպէս են շահագործւում` ծածկելու համար մեր բոլոր թերութիւնները: Օրինակ, որպէս անմիջական հարց, հալէպահայութեան նկատմամբ մեր թերացումները եւ  երկրորդ` այս ամէնը ինչպե՞ս է կանխորոշում անկախ պետականութեան նկատմամբ մեր մտածելակերպը:

azatamart.am, 6 Մայիս 2015