Զրոյց պոլսահայ աշխարհահռչակ լուսանկարիչ Արա Կիւլէրի հետ

Թրքական «Հիւրրիյէթ» թերթի աշխատակիցներէն Իզզէթ Չափա հանդիպում մը ունեցած է պոլսահայ աշխարհահռչակ լուսանկարիչ, 86ամեայ Արա Կիւլէրի հետ։ Արուեստագէտը պատմած է Սեպտեմբեր 6-7ի դէպքերուն մասին, կախաղան հանուած երբեմնի թուրք վարչապետ Ատնան Մէնտէրէսէն մինչեւ Փիքասօ։ Խօսելով իր յուշերուն մասին, Կիւլէր խոստովանած է, որ առիթը ունենալով հանդերձ Չարլի Չափլինը լուսանկարելու երբ ան անդամալոյծ էր այլեւս, չէ ըրած ատիկա։ Ըստ անոր, գեղեցկագոյն կինը, զոր լուսանկարած է, իտալուհի Անթոնելլա Ռինալտին եղած է։ Ստորեւ այդ զրոյցը՝ թարգմանաբար։

- Արա աղբարիկ, ո՜վ գիտէ ինչե՜ր ունիս պատմելիք, բայց չեմ գիտեր, թէ ո՛ւրկէ սկսիմ։

- Ծօ, ուրեմն ինչո՞ւ եկար դիմացս նստեցար:

- Առաջին վայրկեանէն կոլ մը նետեցիր։ Ըսելիքս ալ մոռցայ։ Գոնէ լրագրական գոց սորված ճամբով յառաջանամ։ Սկսինք մանկութենէդ։

- Ամառնային օր մըն է եղեր, Օգոստոս 16… Հինգշաբթի… Սկսեր են մօրս ցաւերը եւ ժամը 6.15ին ալ ես ծներ եմ: Այդ օրուընէ այսօր ալ կ՚ապրինք, ահաւասիկ:

- Աստուած դեռ երկար կեանք շնորհէ։ Քիչ մը խօսի՞նք հայրիկին, մայրիկին մասին։

- Հայրս բնիկ Շապինքարահիսարցի էր, իսկ մայրս՝ պոլսեցի: Երկուքն ալ՝ Հայ: Մեծհայրս միայն Պոլսոյ մէջ վեց տուն ունէր, այդ պատճառով ալ չեմ գիտեր, թէ մօրս ընտանիքը ճի՛շդ ուր կ՚ապրէր Պոլսոյ մէջ:

- Այսինքն, մայրդ հարուստ ընտանիքի զաւակ էր։

- Այո, այդպէս էին:

- Իսկ հօրենակա՞ն կողմը։

- Հօրս կողմէ մարդ չկայ որ… ընտանիքին՝ 1915ի տարագրութեան աքսորուելէ ետք անգամ մըն ալ լուր չէ ստացեր անոր անդամներէն ոեւէ մէկէն: Մարդը մնացեր է որբ: Առեր, մերինը որբանոց դրեր են, այդպէսով ալ ողջ մնացեր է: Եթէ դպրոցը չ՚ըլլար՝ զինք ալ սպաննած կ՚ըլլային: Այս երկրին մէջ մեծ աղէտներ պատահած են: Աստուծոյ փորձանք երկիր մըն էր, ե՞րբ, ի՞նչ պիտի պատահի յայտնի չէր…

- Ինչ որ է. երկիրը մէկդի ձգենք հիմա. վերադառնանք հայրիկին…

- Դեղարանատէր հարուստ մարդ էր: Այն ժամանակներուն Պոլսոյ մէջ ընդամէնը 4, թերեւս ալ 5 դեղարան կար: Բացի ատկէ, այդ շրջանին, հիմակուան նման՝ նպարավաճառին երթալու պէս «ինծի ասկէ տո՛ւր, անկէ տո՛ւր» չկար: Դեղերը տեղւոյն վրայ կը պատրաստէին դեղարանին յետնամասին մէջ: Իմս մեծ քիմիագէտ էր: «Էճզազըպաշը»ի (Թուրքիոյ դեղագործութեան մեծագոյն ընկերութիւնը - «ՆՅ») հիմնադիր Սիւլէյման Ֆէրիտ Պէյն ալ իր դասընկերը եղած է:

- «Էճզաճըպաշը» այնուհետեւ շատ յառաջացաւ, սակայն…

- Հօրս քով շատ փոքր կը մնար իրականութեան մէջ: Սակայն 1956ին, Ատնան Մէնտէրէս Բարգաւաճման հիմնադրամէն մեծ նպաստներ յատկացուց թուրք գործատէրերուն եւ դեղագործներուն: Ատկէ ետք է, որ «Էճզաճըպաշը»ն՝ «Էճզաճըպաշը» դարձաւ:

- Ինչպիսի՞ մթնոլորտ կը տիրէր ձեր տան մէջ։

- Այն ժամանակներուն, այստեղի հայ ընտանիքները կ՚ապրէին ֆրանսացի ընտանիքներու նման: Մտաւորական կառոյց ունէինք: Մեզմէ իւրաքանչիւրը առնուազն 2-3 լեզու կը խօսէր: Զիս ալ լաւագոյն դպրոցները ղրկած են միշտ:

- Իսկ դուն քանի՞ լեզու գիտես։

- Թրքերէն, ֆրանսերէն, անգլերէն, հայերէն գիտեմ: Մնացեալը չթուեմ…

ԴԱՍԱՐԱՆԸ ՉԿՐԿՆՈՂ ԱՇԱԿԵՐՏԸ ՄԱՐԴ Չ՚ԸԼԼԱՐ

- Արա աղբարիկ, քեզ կ՚երեւակայեմ որպէս երեխայ մը, որ դասարանը նստած կը հետեւի ուսուցչին ըսածներուն։ Իսկապէս ալ, ինչպիսի՞ աշակերտ էիր։

- Ի՞նչ կը կարծես, չարաճճիին մէկն էի: Երեք անգամ դասարանս կրկնած եմ: Արդէն, եթէ կ՚ուզես իմանալ կարծիքս, համոզուած եմ, որ դասարանը չկրկնող երախան մարդ չ՚ըլլար: Իրենց դասերուն մէջ յաջողունակ աշակերտները միշտ վախի մէջ են. այդ վախին պատճառով ալ լաւ կը սերտեն իրենց դասերը:

- Իսկ տունէն ի՞նչ կը մտածէին մարդ ըլլալու քո՛ւ «ռազմավարութեանդ» մասին։

- Որպէսզի փողոցային սրիկայ չդառնամ, միջնակարգի աւարտին հայրս զիս «Իփէք Ֆիլմ» տեղաւորեց՝ աշխատանքի: Շարժանկարի ընկերութիւններուն տէրը, Իսմայիլ Ճէմ Պէյի հայրը՝ Իհսան Պէյ, դեղարանէն՝ հօրս ընկերն էր:

- Ի՞նչ գործ կ՚ընէիր ֆիլմի ընկերութեան մէջ։

- Ի՞նչ պիտի ընեմ, ծօ: Կը վազվզէի ինծի տրուած բոլոր գործերուն համար:

- Այսինքն, փոքր տարիքէն շարժարուեստի մարդ եղած ես։

- Ինձմէ զատ, բոլոր հոն աշխատողներն ալ շարժարուեստագէտ դարձան. իմ արկածախնդրութիւնս կիսատ մնաց:

- Ինչո՞ւ։

- Նոր ժապաւէնի մը ներկայացման համար տասնեակներով հիւրեր հրաւիրած էին ընկերութիւն: Իմ ցուցադրութեան ընթացքին երբ սրահին դուռը բացի, տեսայ որ ամէն կողմ կրակներու մէջ է: Հսկայ հրդեհ մը ծագած էր: Տանիքէն, հրշէջներու վերջին փրկած անձը ես եղայ: Մայրս յուզումէն շաքարախտի հիւանդ դարձաւ: Հայրս անգամ մըն ալ չարտօնեց, որ շարժարուեստով զբաղիմ:

- Դուն ալ՝ «եթէ շարժարուեստ չըլլայ, թատրոնով կը զբաղի՞մ», ըսիր։

- Մուհսին Էրթուղրուլ (հռչակաւոր թուրք բեմադիր եւ դերասան - «ՆՅ») հօրս ընկերն էր: Ներկայացումներուն համար անհրաժեշտ շպարումի բոլոր նիւթերը հօրս դեղարանին մէջ կը պատրաստուէին: Թատրոնին հետ կապս միշտ իւրայատուկ եղած է: Ամէն իրիկուն, ներկայացումներուն կը հետեւէի բեմին ետեւէն: Արդէն, ուսումս ալ թատրոնի մասնագիտութեամբ ըրած եմ:

- Թատրերգութիւններ ալ գրած ես, որքան որ լսեցի…

- Ք..ի մը չծառայող ինը թատերգութիւն գրած եմ: Ամէն բանաստեղծութիւն գրող ինքզինք բանաստեղծ կը կարծէ, չէ՞… Մանկական փափաք մըն էր իմս: Չեմ կրնար ելլել ու ըսել, թէ ես թատերագիր եմ: Վիպագրութիւններ ալ ունիմ: Նոյնիսկ «Ենի Իսթանպուլ» թերթին կազմակերպած վէպի մրցումին մասնակցած եմ Ալի Իհսան Այկիւն ծածկանունով:

- Ինչո՞ւ ծածկանուն գործածեցիր, Արա աղբարիկ։

- Ինչո՞ւ համար կը կարծես. որպէսզի սեպ չխրեն Հայ ըլլալուս պատճառաւ: Բայց մրցումը շահելէ ետք, գացի եւ իրենց ըսի, որ անունս Արա Կիւլէր է:

- Ճի՞շդ է, որ փոքր տարիքիդ ծանօթացեր ես Աթաթիւրքին։

- Ֆլորիայի դղեակին քով, հանրային ծովափին վրայ տուն ունէինք: Աթաթիւրք ալ երբեմն հոն կու գար՝ ծով մտնելու: Տեսած եմ Աթաթիւրքը: Որովհետեւ միշտ հոն կը նստէր, գծաւոր իր ծովազգեստով: Յատուկ ցանկապատ եւայլն ալ չկար: Երբ ան կու գար, բոլոր լակոտներս կը հաւաքուէինք։ Փոքր էինք, անշուշտ, չէինք գիտեր, թէ ո՛վ է Աթաթիւրք:

- Գոնէ այնուհետեւ ծանօթացա՞ր հետը։

- Ծօ, ի՞նչ ծանօթանալ: Քեզի կ՚ըսեմ՝ փոքր էինք. գլուխդ չի՞ մտներ: Յետնամասը կրճատուած նաւակ մը ունէր: Ես այդ նաւակին ետեւէն կախուելով լողացած լակոտներէն մէկն եմ միայն: Եղածը-չեղածը ա՛յս է:

- Գանք ուրեմն թղթակիցի «ժահր»էն վարակուելուդ…

- Շարժանկարի ընկերութեան հրդեհէն ետք, հայրս զիս «Ենի Իսթանպուլ» թերթ տեղաւորեց, նկատի ունենալով որ վէպեր կը գրեմ: 1950ին թղթակից դարձայ: Ատկէ ետք ալ ք..ը կ՚երայ… ահա հասայ մինչեւ օրերս:

- Սեպտեմբեր 6-7ի օրերուն թղթակից էիր ուրեմն։

- Անշուշտ. շատ լաւ կը յիշեմ այդ օրերը: Տարին՝ 1955: Ժողովրդական խաղերու տարածման եւ վերապրեցման հիմնարկ մը կար: Բացօթեայ թատրոնին մէջ ներկայացում տեղի պիտի ունենար: Պարտականութիւնս էր երթալ, լուսանկարել: Ինչ որ է. ճամբայ ելայ, կը քալեմ Իսթիքլալ պողոտային վրայ: Յանկարծ, ի՞նչ տեսնեմ: Ամէն կողմ դուռ-պատուհան վար կ՚առնեն:

- Լաւ, ի՞նչ ըրիր։

- Թաքսիմի շարժանկարի սրահին դիմացը՝ պատշգամ ունեցող սրճարան մը կար: Անմիջապէս հոն ապաստանեցայ: Դուրսը, մէկը միւսին վրայ կը պոռար, ապակիներ կը կոտրուէին, խանութներ կը թալանուէին… մէկ խօսքով, իսկական քաոս մը կը տիրէր: Ամբոխը խանութներէն ներս կը խուժէր եւ նոր հագստեղէններով դուրս կ՚ելլէր: Պատկառելի տարիքով մարդիկ՝ իրարու վրայ երեք բաճկոն կը հագուէին: Ուղղակի կողոպուտ կատարուեցաւ, կողոպո՛ւտ:

- Կատարեալ լղրճութիւն…

- Մեհմէտ Ճէմալի մայրը «Կիլտա» անունով խանութ մը ունէր. զարդարանքի իրեր կը վաճառէին: Երբ հոն հասանք, “Այս մէկը Ճէմալ փաշային խանութն է” ըսելով կը փորձէին արգելք ըլլալ: “Կիլտան թուրք չէ: Կիլտա ի՞նչ կը նշանակէ” բացագանչելով սկսան քանդել: Այդ մտայնութիւնը եթէ այսօր գոյութիւն ունենար, ամբողջ Թուրքիան կը կործանէր, նոյնիսկ մէկ հատ խանութ չէր մնար, որովհետեւ ամէն կողմ կեավուրի անուններով լեցուն է:

- Խելքդ-միտքդ վստահաբար ձեր դեղարանին վրայ էր…

- Սեպտեմբեր 6ի յետմիջօրէին սկսած եւ մինչեւ Սեպտեմբեր 7ի առտուն տեւած դէպքերու ընթացքին 73 եկեղեցի, 7 այազմա (յոյներու կողմէ սրբազան ու բուժիչ նկատուած ջուրերու հանք - «ՆՅ»), 2 վանք, գործատուն մը եւ 5.538 անշարժ գոյք քանդուեցան եւ այդ դէպքերուն Պէյօղլուի վրայ միակ խանութը որուն ձեռք չտրուեցաւ հօրս դեղարանը եղաւ:

- Բախտաւոր մարդ է եղեր հայրիկդ…

- Ի՞նչ բախտաւորի մասին կը խօսիս, ծօ: Մեր դեղարանը բժշկական առաջին օգնութեան կեդրոնի վերածեր են, ատոր համար չեն քանդեր: Բոլոր վիրաւորները հոն են եղեր: Որովհետեւ պէտք ունէին, ատոր համար ձեռք չեն տուեր: Թէ ոչ, շուրջի բոլոր խանութները թալաներ են: Նախնական երկիր էր այս, նախնակա՛ն…

- Այդ շրջանի վարչապետ Ատնան Մէնտէրէսին հետ շատ ժամանակ անցուցեր ես…

- Բնաւ մի՛ հարցներ: Այդ շրջանին, Ատնան Մէնտէրէս խերս անիծած է:

- Խեր է, ինչո՞ւ։

- Որովհետեւ, սեփականազրկումներու ընթացքին կ՚ուզէր որ միշտ քովը գտնուիմ: Այդ պատճառով:

- Մինչդեռ շատ չես նմանիր մէկու մը, որ կը մնայ հոն՝ ուր չի փափաքիր մնալ…

- Այդ շրջանին կ՚աշխատակցէի «Հայաթ» հանդէսին: Սկիզբը նախատեսեր էինք 100.000 տպաքանակ եւ ըստ այդմ ալ թուղթի պահեստ նախատեսեր էինք, բայց երբ 400.000 հատ վաճառուեցաւ ք..ը կերանք: Անգամ մը երեւակայէ… թուղթն ալ Հունգարիայէն կու գար:

- Թուղթի նոր ապսպրանք տայիք…

- Ծօ, դուն կ՚անդրադառնա՞ս, թէ ո՛ր շրջանին մասին կը խօսինք: Տպարանին մէջ գործածուելիք թուղթին բաշխումը կառավարութենէն կախեալ էր: Չէին մատակարարեր թուղթ ու մուղթ անոնց որոնք չէին հրատարակեր իրենց փափաքած լուրերը: Մենք ալ ստիպուած ոտք կը յարմարցնէինք այդ բոզաւագին: Եւ քանի որ Մէնտէրէս զիս կը սիրէր, զինք շողոքորթելու պարտականութիւնն ալ ինծի վստահուած էր: Այդ պատճառով է, որ անոր ետեւէն կը վազէի ամէնուր, որ ան կ՚երթար:

- Այդ ալեկոծ շրջանին քու գործընկերներուն մեծ մասը կա՛մ քննութեան տակ առնուեցան կամ ալ բանտարկուեցան։ Դուն նման փորձառութիւն ունեցա՞ր։

- Այս երկիրը արդեօք երբեւիցէ առանց ալեկոծութեան շրջան ունեցա՞ծ է: Մայիս 27ի յեղափոխութեան գացի լուսանկարեցի, հրասայլերը եւայլն… Այդ տարիներուն «Time Life»ի, «Stern»ի եւ «Paris Match»ի տեղական ներկայացուցիչն էի:

- Անմիջապէս ներս խոթեցին անշուշտ։

- Տուած հարցումիդ պատասխանե՞մ, թէ՞ դուն պիտի պատմես:

- Եղաւ. կը լռեմ։ Կը լսեմ քեզ։

- Ինչ որ է. յեղափոխութիւն կատարուեցաւ, լուսանկարեցի: Ժապաւէնները առանց լուալու հինգ պատատ պատրաստեր եւ արտասահման առաքելու համար անոնց վրան պիտակներ փակցուցեր էի: Ժապաւէնները տեսնող մաքսային պաշտօնեան՝ “Աղբարիկ, ամէն օր հոս ես: Քեզ կը ճանչնանք: Սակայն, հրասայլի այս պատկերները ինչպէ՞ս կրնանք ղրկել: Մեր բերանը կը ք..նեն” ըսաւ:

- Դուն ի՞նչ ըրիր ուրեմն։

- Ի՞նչ պիտի ընեմ, լուսանկարները վաւերացնել տալու համար Ձայնասփիւռի Տուն գացի: Ի վերջոյ ամէն ինչ հոն վերջացաւ: Քէնան կոչեցեալ գնդապետ մը հարցուց. “Ի՞նչ են ասոնք”: Ծօ, կարծես բոզաւագը այս երկրին մէջ չ՚ապրիր: Սկսաւ իր չհաւնած լուսանկարները նետել: Խելքովը՝ ինծի գրաքննութիւն կը կատարէ: “Բոլորը կը նետես, բայց ես "Times"ի թղթակիցն եմ. մարդոց զբօսաշրջական բացի՞կ ղրկեմ: Դուն յեղափոխութիւն կատարէ, որքան որ կ՚ուզես, բայց եթէ այդ լուսանկարները չղրկեմ, աշխարհ ոչ մէկ բանէ տեղեակ կ՚ըլլայ” ըսի: Ան ալ իր քովիններուն հրահանգեց “Շատ կը խօսի, տարէք սա ո. տուողը”:

- Ո՞ւր տարին քեզ։

- Օր մը առաջ ինքնաշխատ հրացաններով այդ Ձայնասփիւռի Տունը գրաւած մարդիկը թեւէս բռնեցին, տարին ընդհանուր տնօրէնին պարապ գրասենեակը: Դուռին առջեւ ալ զինուոր մը տնկեցին, որպէսզի խոյս չտամ: Երբեմն-երբեմն տղուն (զինուորին - «ՆՅ») “ծօ ինծի ծխախոտ մը տուր” եւայլն. կ՚ըսէի: Առաւօտեան դէմ վարինը զիս կանչեց, լուսանկարները տուաւ եւ “կորսուէ՛, գնա՛” ըսաւ:

- Ի վերջոյ կրցար լուսանկարներդ արտասահման ղրկել…

- Ղրկելը՝ ղրկեցի: Բայց այս դէպքին պատճառով Թուրքիոյ մէջ տեղի ունեցած յեղափոխութիւնը աշխարհի մէջ 24 ժամ յապաղումով իմացուեցաւ:

- Քիչ մը թեթեւցնենք մթնո­լոր­տը։ Քու լու­սանկա­րած գե­ղեց­կա­գոյն կի­նը ո՞վ էր։

- Ան­կասկած Ան­թո­նէլ­լա Ռի­նալ­տին: Բա­ցառիկ իտա­լու­հի մըն էր:

- Սո­ֆիա Լօ­ռէնէ՞ն ալ գե­ղեցիկ։

- Ծօ ձգէ ասի­կա-անի­կա. Ան­թո­նէլ­լան բա­ցառիկ էր:

- Բայց այ­դո­ւամե­նայ­նիւ Սո­ֆիան ալ լու­սա­նակա­րած ես, չէ՞։

- Եւ թէ ի՜նչ լու­սանկա­րում: Տաս­նը­մէկ ան­գամ գա­ցած եմ շար­ժանկա­րի Գան­նի փա­ռատօն: Անգամ մը լսե­ցինք, թէ Սո­ֆիա Լօ­ռէն պի­տի գայ իր ամուսնոյն՝ Գառ­լօ Փոն­թիի հետ: Պան­դո­կին առ­ջեւ ահա­ւոր եռու­զեռ, ամէն կողմ լու­սանկա­րիչ կը վխտայ: Շատ ալ հոգս չէ. ես ար­դէն մի­լիոն ան­գամ լու­սանկա­րեր եմ Սո­ֆիա Լօ­ռէնը… Ես անոնց մէջ չեմ մտներ, լիւքս թղթա­կից եմ, ժա­մադ­րութեամբ կ՚աշ­խա­տիմ, կը հասկնա՞ս: Ինչ որ է. “Ո՜վ պի­տի սպա­սէ անոնց” մրթմրթա­լով ուղղո­ւեցայ դէ­պի վե­րելակ: Մէյ մ՚ալ ո՞վ կ՚ու­զես որ գայ իմ ետե­ւէն:

- Գնդա­պետ Քէ­նա՞նը։

- Պա­րապ խօս­քեր մի ըսեր: Մէյ մըն ալ տե­սայ, որ Սո­ֆիան եւ Գառ­լօն եւս կը քա­լեն դէ­պի վե­րելակ: Հօ՜փ, իրենց ետե­ւէն, ես ալ պան­դո­կի յա­ճախոր­դի նման մտայ վե­րելակ: Դէմքս իրենց ծա­նօթ է, բայց չեն գի­տեր թէ ո՞վ եմ: Եթէ իմանան, որ լրագ­րող եմ, զիս ան­մի­ջապէս դուրս կը շպրտեն: Իջան ին­ներորդ յար­կը: Շա­րու­նա­կեցի հե­տեւիլ: Բո­լորս միասին կը քա­լենք, կար­ծես՝ նոյն ըն­տա­նիքին ան­դամնե­րը ըլլայինք: Ինչ որ է, հա­սանք իրենց սի­ւիթը: “Օ՜խ, վեր­ջա­պէս փրկո­ւեցանք ժխո­րէն” ըսին: Գոր­ծիքս մէկ­դի դրի, սկսայ իրենց հետ շաղակրատել:

- Դուն, Սո­ֆիան եւ Գառ­լօն՝ առան­ձի՞ն էիք սե­նեակին մէջ։

- Չէ սի­րելիս, քա­նի մը հո­գի եւս կար: Ես ալ սա­հեցայ անոնց մի­ջեւ: Տե­սայ, որ Սո­ֆիան ննջա­սենեակ ան­ցաւ: Կօ­շիկ­նե­րը հա­նեց հանգստա­նալու հա­մար եւ բազ­մե­ցաւ ան­կողինին վրայ: Ան­մի­ջապէս, “այսպէս քա­նի մը քա­ռակու­սի լուսանկա­րե՞մ” հարց տո­ւի: Ան ալ “լու­սանկա­րէ՜” պա­տասա­նեց: Դեռ կը կարծէր, թէ իր ըն­կերնե­րէն մէկն եմ:

- Արան աղեր­սեց մէկ աչք, Սո­ֆիան շնոր­հեց նշա­ձեւ աչք… («Կոյ­րը աղեր­սեց մէկ աչք, Աս­տուած շնոր­հեց եր­կու աչք» թրքա­կան ասա­ցուած­քէն - «ՆՅ»):

- Լու­սանկա­րեցի, Պո­լիս ղրկե­ցի: Բայց եկուր ալ խայ­տա­ռակու­թիւն տես: Թեր­թը մեծ տա­ռերով խո­րագ­րած էր՝ «Մեր թղթա­կիցը Սո­ֆիա Լօ­ռէնի ննջա­սենեակին մէջ»: Այնպէս ստա­ցուե­ցաւ, որ ես այդ կի­նը «կար­գադրեր» եմ…

- Համ­բա­բաւոր բո­լոր անձնա­ւորու­թիւն­ներն ալ այդ ձե­ւով, դիւ­րութեամբ՝ «լու­սանկա­րէ՛» չեն ըսած կ՚են­թադրեմ։

- Դիւ­րութեամ­բը ի՜նչ խօսք. լու­սանկա­րել կա­րենալու հա­մար նոյ­նիսկ յի­մարա­նոց պառ­կած եմ:

- Ին­չո՞ւ։ Ապ­րումներդ ջի­ղե՞րդ խան­գա­րեցին։

- Չէ ծօ, այդքան ալ չէ: Յոր­դա­նանի թա­գաւո­րը՝ Թա­լալ յի­մարա­նոց փո­խադ­րո­ւած էր: Մար­դը այնպի­սի կին մը ու­նէր, որ ան­կա­րելի էր խել­քը չթռցնել: Հա­մայն աշ­խարհի մա­մու­լը գա­հըն­կէց թա­գաւո­րին գէթ միակ լու­սանկա­րին հա­մար մրցու­մի մէջ էր, բայց ոչ ոք կը յա­ջողէր: Ինչ որ է. ես զայն լու­սանկա­րելու հա­մար հի­ւան­դա­նոց գա­ցի, բայց բնա­կանա­բար չար­տօ­նեցին որ ներս մտնեմ: Ես ալ սկսայ տա­րօրի­նակ շար­ժուձե­ւեր ընե­լու, «հի­ւանդ եմ» եւայլն ըսե­լու: Նպա­տակս էր որպէս խենթ հի­ւան­դա­նոց մուտք գոր­ծել եւ լու­սանկա­րել:

- Գո­նէ յա­ջողե­ցա՞ր լու­սանկա­րել։

- Մէյ մըն ալ առա­ջին օրէն ին­ծի ասեղ մը չզար­նե՞ն: Ուրկէ գալս շո­ւարե­ցայ: Եւ երբ լու­սանկա­րելու փորձ կա­տարե­ցի, Թա­լալի թիկ­նա­պահ­նե­րը սպառ­նա­ցին ին­ծի ըսե­լով՝ “եթէ ան­գամ մըն ալ քեզ տես­նենք, կը սպան­նենք”: Նոյն գի­շերը փախ­այ հի­ւան­դա­նոցէն:

- Ու­րիշ որո՞նք կան, զորս չես յա­ջողած լու­սանկա­րել եւ սրտիդ բեռ դար­ձած են։

- Մէ­կը կայ, որ հա­կառակ գոր­ծադրած բոլոր ջան­քե­րուս, չեմ կրցած լուսանկարել, ու­րիշ մըն ալ կայ, որ դի­տումնա­ւոր կեր­պով չեմ լու­սանկա­րած:

- Քե­զի պէս մար­դու մը առի­թը ներ­կա­յանայ եւ կո­ճակը չսեղ­մէ…

- Որով­հե­տեւ ին­ծի չէր վա­յելեր լո­ւի մը նման ցատկռտե­լով աշ­խարհի ամե­նէն եռան­դուն կեր­պա­րը ստեղ­ծած Չար­լի Չեփ­լի­նը լու­սանկա­րել իր ան­դա­մալոյծ վի­ճակին մէջ: Չեփ­լի­նը, որ իմ աշ­խարհիս ստեղ­ծա­րարն է, իմ աշ­խարհա­հայեաց­քը կեր­տո­ղը, ին­ծի կեան­քը դի­տելը սոր­վե­ցու­ցած մար­դը… Այդ տա­րինե­րուն կ՚ապ­րէր Զո­ւիցե­րիոյ մէջ դղեակ մը: Կինն ալ, ամե­րիկա­ցի ծա­նօթ գրա­գէտ Էօճըն Օ՚Նէյ­լի դուստրն էր՝ Ու­նան: Անոնց դղեակին առ­ջեւ, երեք օր ձիւն ու փուք չըսի, սպա­սեցի: Ի վեր­ջոյ, Ու­նա այն մտա­վախու­թեամբ որ պի­տի սա­ռիմ, ըն­դունե­ցաւ, սա­կայն ըսաւ. “Եթէ պի­տի խօ­սիս՝ խօ­սէ, բայց մի լու­սանկա­րեր”:

- Էէէ՜, գաղտնօ­րէն լու­սանկա­րէիր դուն ալ…

- Մար­դը չէր ու­զեր ան­դա­մալոյ­ծի անո­ւաւոր աթո­ռին վրայ լու­սանկա­րուիլ եւ իրմէ նման պատ­կեր մը թո­ղուլ մտքե­րու մէջ: Որով­հե­տեւ ա՛ն ալ, ին­ծի նման, գի­տէր թէ ձեռ­քե­րուս մէջ գտնո­ւող գոր­ծի­քը ան­գութ է:

- Իսկ ոսպնեակէդ յա­րատե­ւօրէն խոյս տո­ւողը ո՞վ էր։

- Ժան-Փօլ Սարթրը: Ճիշդ ոտ­քիդ տա­կը առ­նե­լու, ծե­ծելու ար­ժա­նի, շփա­ցած քար­տուղար մը ու­նէր մար­դը: Միտ­քէս յա­ճախ ան­ցաւ, որ գի­շերով տեղ մը այդ քար­տուղա­րը տես­նեմ, բո­զաւա­գը աղո­ւոր մը «նմանցնեմ»: Բայց չե­ղաւ: Իրականու­թեան մէջ, բուն հար­ցը թուրք ըլ­լա­լու հան­գա­ման­քէն կը սկսի: Երբ կ՚իմա­նան, թէ թուրք լրագ­րող ես, ար­դէն կի­սովին կը տու­ժես: Յա­ւելեալ՝ այդ էշը սեպ խրեց: Ի վեր­ջոյ, յա­ջողե­ցայ Սարթրը լու­սանկա­րել քա­նի մը ան­գամ, բայց հե­տը խօ­սելու առի­թը չու­նե­ցայ:

- Հոգ չէ, դուն ալ գա­ցիր մեծն Փի­քասօն լու­սանկա­րեցիր։

- Ծօ լու­սանկա­րեցի, բայց մինչ այդ ին­չե՜ր ապ­րե­ցայ, եկուր ալ ին­ծի հար­ցուր: Բո­լորը կ՚ու­զեն մար­դուն այնքա՜ն ծա­նօթա­նալ, բայց նոյնքան ալ կը քա­շուին: Տղան ըն­կերս էր: Օր մը զիս ճա­շի հրա­ւիրեց. ըն­դա­ռաջե­ցի: Սե­ղանին գլու­խը երբ կը զրու­ցէինք՝ “Ինձմէ կ՚ու­զես, որ քեզ հօրս ծա­նօթաց­նեմ, բայց ինք զիս բնաւ չի սի­րեր որ…” ըսաւ:

- Ին­չո՞ւ չի սի­րեր եղեր։

- Փի­քասօ չէր գի­տեր նոյ­նիսկ, թէ քա­նի՞ զա­ւակի հայր է: Թա­ղին մէջ ասդին-ան­դին ցատկռտեր-կե­ցեր է: Ար­տա­սովոր մարդ մը…

- Վեր­ջա­պէս, ինչպէ՞ս զիրար խա­չաձե­ւեցին ձեր ճամ­բա­ները։

- «Սքի­րա» հրա­տարակ­չա­տու­նը, որուն լու­սանկա­րիչն էի, կը պատ­րաստո­ւէր հրա­տարա­կելու Փի­քասո­յի մա­սին գիրք մը: Հրա­տարա­կիչն ալ ըն­կերս էր: “Եթէ զիս հետդ չտա­նիս, այ­լեւս եր­բեք չեմ լու­սանկա­րեր քե­զի հա­մար, ոչ ալ հետդ կը խօ­սիմ”, ըսի: Եւ ձեռք ձգե­ցի մեծ նկա­րիչին մի­ջավայ­րը լու­սանկա­րելու առա­քելու­թիւնը:

- Այ­սինքն, սպառ­նա­լիքով կրցար հաս­նիլ Փի­քասո­յին…

- Գա­ցի, երեք օր իր տու­նը մնա­ցի: Մէյ մ՚ալ, պահ մը ին­ծի չդառ­նայ ու “դուն զիս այսքան կը լու­սանկա­րես, ես ալ քեզ գծեմ գո­նէ” չը­սէ՞… Երե­ւակա­յէ՛, դա­րուս ամե­նէն մեծ նկա­րիչը՝ Փո­քասօն զիս պի­տի նկա­րէ. բայց մար­դը 90 տա­րեկա­նէն աւե­լի է, ծօ: Վախ­նա­լով, որ ըսա­ծը կը մոռ­նայ հինգ վայրկեան յե­տոյ, սկսայ ամէն կողմ մա­քուր թուղթ մը փնտռե­լ: Նա­յեցայ ամէն կողմ, բայց մա­քուր էջ մըն իսկ չգտայ: Ի վեր­ջոյ, գրա­դարա­նէն առի գիրք մը, բա­ցի կող­քը, եր­կա­րեցի Փի­քասո­յին: Միան­գա­մայն, մտո­վին ես ին­ծի կ՚ըսէի. “Ինչպէս որ է, այդ էջը կը պատ­ռեմ ու կ՚առ­նեմ”:

- Գծե՞ց, առանց մոռ­նա­լու խոս­տումը։

- Գծեց ան­շուշտ: Ստո­րագ­րե՛ց ալ: Թուրքիոյ մէջ Փի­քասո­յի միակ բնա­գիր մը գո­յու­թիւն ու­նի, այն ալ տունս կը գտնո­ւի:

- Մար­դուն գիր­քը վե­րադարձնէիր գո­նէ։

- Ծօ, վեր­ջը նա­յեցայ, որ գիրքն ալ իւրայա­տուկ բան մըն է եւ ան­կա­րելի է պատ­ռել էջե­րը: Հե­տեւա­բար քովս առի եղա­ծին պէս եւ հետս բե­րի:

ՏԱ­ԼԻ 10 ՎԱՅՐԿԵԱՆ ՏՐԱ­ՄԱԴ­ՐԵ­ԼՈՒ ՀԱ­ՄԱՐ

25 ՀԱ­ԶԱՐ ՏՈ­ԼԱՐ ՊԱ­ՀԱՆ­ՋԵՑ

- Շա­րու­նա­կենք նկա­րիչ­նե­րով. եթէ Սալ­վա­տոր Տա­լի ըսեմ…

- Մար­դը Տա­լի չէ, քու գիտ­ցած «տէ­լի»ն է (տէ­լի՝ թրքե­րէնով «խենթ» - «ՆՅ») է: Ան ալ քիչ աշ­խա­տանք չպատ­ճա­ռեց ին­ծի: Մեր առա­ջին հան­դի­պու­մը տե­ղի ու­նե­ցաւ փա­րիզեան «Մէօրիս» պան­դո­կի իր սի­ւիթին մէջ: Դու­ռը զար­կի, ներս մտայ: Մար­դուն հետ քիթ-քի­թի ենք: Զայ­րացկոտ աչ­քե­րով ին­ծի նա­յեցաւ ու “Ին­չո՞ւ կ՚ու­զես զիս լու­սանկա­րել” հարց տո­ւաւ: Երբ ինձմէ ստա­ցաւ “Որով­հե­տեւ ծա­նօթ անձնա­ւորու­թիւն էք, այդ պատ­ճա­ռաւ” պա­տաս­խա­նը, սապէս մէյ մը նա­յեցաւ ու յա­րեց. “Լաւ. 10 վայրկեան կը տրա­մադ­րեմ, 25 հա­զար տո­լար կ՚ու­զեմ”:

- Ձեռքդ գրպա՞նդ նե­տեցիր…

- “Քովս հնչուն դրամ չու­նիմ, եր­թամ բե­րեմ” ըսի եւ հե­ռացայ պան­դո­կէն: Պա­հան­ջած գու­մա­րը մէկ­դի ձգէ, ար­դէն պատ­շաճ լու­սանկա­րահա­նու­մի մը հա­մար ին­ծի առնո­ւազն ժամ մը պէտք էր: Ինչ որ է, մենք մեր սա­կար­կութիւննե­րը ըրինք թէ՛ գու­մա­րին եւ թէ՛ ժա­մանա­կին շուրջ: Վե­րադար­ձայ քո­վը: Բայց մար­դը հան­գիստ չի կե­նար: Կար­ծես թէ գոր­ծի­քի մը հետ սու­սե­րամարտ կ՚ընէ:

- Ի՞նչ է եղեր մար­դուն հար­ցը։

- Տա­լի իր առօ­րեայ կեան­քին մէջ ալ գե­րիրա­պաշտ տար­րե­րու ետե­ւէն վա­զող մըն էր: Այդպի­սի մի­ջավայր մը կը ստեղ­ծէր: Ամ­բողջ ամիս մը զբա­ղեցուց զիս: Ի վեր­ջոյ, “կա՛մ շնորհքով կը լու­սանկա­րենք, կա՛մ ալ կը քա­շեմ, կ՚եր­թամ” ըսի:

- Տա­լիին այս վերջնագ­րէդ ետք ի՞նչ պա­տահե­ցաւ։

- Խոս­տա­ցաւ յա­ջորդ օրո­ւան հա­մար: Գա­ցի, այս ան­գամ ալ ֆրան­սա­ցի երեք լրագ­րողներ կային սենեակին մէջ: “Ասոնց աչ­քին առջեւ չեմ կրնար աշ­խա­տիլ” ըսի: Խոս­տա­ցաւ զա­նոնք ճամ­բել:

- Մար­դը լու­սա­նկա­րելու տեղ վերջ­նա­գիր կը յղես…

- Ասի­կա լրագ­րողնե­րը առաւ դի­մացը եւ անոնց հար­ցուց՝ “Ար­դեօք գի­տէք կուպրին քի­միական բա­ղա­դ­րութիւ­նը”: Ծօ, ուրկէ՞ գիտ­նան մար­դի­կը: Ինչ որ է, երբ տե­սաւ թէ ոչ մէ­կէն ձայն կ՚ել­լէ, Տա­լին՝ ինք տո­ւաւ բա­ղադ­րութիւ­նը: Վերջն ալ, «Եթէ ես ցուպս կուպրի կաթ­սա­յի մը մէջ թաթ­խեմ, այդ ցու­պին ար­ժէ­քը 25 հա­զար տո­լար կ՚ըլ­լայ: Իսկ եթէ դուք նոյ­նը ընէք, ձե­զի հա­մար խենթ կ՚ըսեն: Հասկցա՞ք» ըսաւ: Երբ լրագ­րողնե­րը շար­ժե­ցին իրենց գլուխնե­րը, ան շա­րու­նակեց. «Լաւ ու­րեմն. հի­մա գա­ցէ՛ք ու գրե­ցէք այն ինչ որ հասկցաք»: Ու ճամ­բեց մար­դի­կը: Ահա­ւասիկ, ես ալ այդ օրը լու­սանկա­րեցի Տա­լին: Լու­սանկար­նե­րէն մէկն ալ ստո­րագ­րել տո­ւի իրեն: Մար­դը ինչ գոր­ծա­ծեց, չեմ գի­տեր, ստորագրութիւ­նը չչոր­ցաւ ամ­բողջ 24 ժամ: Էէէ՜, ալ վեր­ջացնենք, յոգ­նե­ցայ, ծօ:

- Եղաւ, եղաւ. վեր­ջին հար­ցում մը… Ընդհան­րա­պէս գէշ տրա­մադ­րութեամբ, կամակոր մէ­կու մը տպա­ւորու­թիւնը կը թո­ղուս։

- Որով­հե­տեւ միամ­տութիւ­նը կը զայ­րացնէ զիս: Մար­դիկ միամիտ հար­ցումներ կը յղեն, ես ալ կը յան­դի­մանեմ: Այն ատեն ալ, կա­մակոր մէ­կը եղած կ՚ըլ­լամ: Հասկցա՞ր: Վեր­ջա­ցա՞ւ հիմա: 

«Նոր Յառաջ», Հոկտեմբեր 7 եւ 9, 2014