ՅԱԿՈԲ ԿԻՒԼԼԻՒՃԵԱՆ
Սփիւռքի մէջ հայերէնի կարգավիճակին սխալ ըմբռնումը, անոր հանդէպ քաղաքական գիտակցութեան ու ռազմավարական մօտեցումի բացակայութիւնը շատ բան կը բացատրեն կրթական կառոյցներու կողմէ հայերէնի ուսուցման դժուարութեան, նոր սերունդին հանդէպ անոր անհրապոյր ըլլալու երեւոյթին մասին։ Ստորեւ կը ներկայացնենք UCLA-ի հայագիտութեան ամպիոնի դասախօս Յակոբ Կիւլլիւճեանի խօսքը, որ արտասանուած է 2022ի համաշխարհային հայկական գագաթնաժողովի «Սփիւռքի դպրոցները եւ հայերէնի ու հայկական մշակոյթի դասաւանդումը» նիստին։
Աւելորդ է դպրոցներու եւ ուսուցման առանձնայատկութիւններու կամ մեթոտներու մասին մտածել՝ երբ դեռ չէ յստակացած վերին կարգի՝ այսինքն քաղաքական հարցը։ Ամեն ինչ ունի իր քաղաքական որոշումի երեսը, որ կը վերաբերի տեսլականին, դէպի ո՞ւր եւ մինչեւ ո՞ւր երթալուն, ինչո՞ւ որոշ տեղ մը հասնելու նպատակը դնելուն։ Եթէ չորոշենք թէ ի՞նչ կ՚ուզենք լեզուի ուսուցումէն, թէ ո՞ւր կ՚ուզենք հասնիլ սփիւռքի մէջ՝ այս մարզի կապակցութեամբ, այն ատեն ինչի՞ կը ծառայէ խօսիլ այն մասին, թէ ինչպէ՞ս հասնինք այդ տեղը որուն մասին յստակ պատկերացում չունինք։
Կ՚ուզեմ պահ մը ծանրանալ «քաղաքական» գիտակցութեան հարցին վրայ։ Երբ կը խօսինք Սահակի ու Մեսրոպի մասին, կը մոռնանք որ անոնց գործունէութիւնը ֆինանսաւորողը, թերեւս նոյնիսկ հրահանգողը քաղաքական ուժն էր՝ Վռամշապուհը, որ այդպիսով կրցաւ շրջանցել հռոմէական եւ պարսկական վարչական տիրապետութիւնը՝ «մշակութային ազգ»ի մը գաղափարը ստեղծելով։ Մենք խոտորած ենք այսօր երբ կը տօնակատարենք Այբուբենի ստեղծումը. կը մոռնանք որ բո՛ւն եւ ծանրակշիռ երեւոյթը ոչ թէ ատիկա էր, այլ անկէ ետք դպրոցներու ստեղծումը եւ ամբողջ դասական գրականութեան եւ մտածողութեան փոխադրումը հայերէնին մէջ, այսինքն ստեղծումը մտաւորական եւ գլխաւորապէս փոխանցելի՛ մշակութային ազգութեան մը։ Հայութեան քաղաքական ուժերը՝ հետագային մարմնաւորուած Եկեղեցւոյ իշխանութեամբ, պատահաբար չէ որ կը տօնակատարէին «Թարգմանչաց տօնը», այսինքն ապրելու, մտածելու, ստեղծելու կերպ մը թարգմանելուն՝ հայերէնին մէջ փոխադրելուն եւ անոր գոյատեւման եւ շարունակականութեան կարելիութիւն տուող դէպքը։
Անցնիմ սփիւռքին, որ այսօր ինչ որ ունի իբրեւ մշակութային կեանք (առանց ատոր կա՞յ սփիւռք արդեօք). կ՚ըսէի՝ ինչ որ ունի իբր մշակութային կեանք՝ կը պարտի 1920-ականներէն ետք տարուած կազմակերպական ճիգերու։ Սփիւռքի ղեկավարներու, խմբագիրներու, մտածողներու, գրողներու, մշակոյթը շարունակողներու մեծ մասը եկած է կա՛մ Պէյրութի Ճեմարանէն, կամ ալ Կիպրոսի Մելգոնեանէն. երկուքին ալ ետին կար «քաղաքական» որոշումը մտաւորական ղեկավարութիւն մը պատրաստելու՝ միակ ձեւը մշակոյթը, այսինքն հայութիւնը շարունակելու։ Իսկ ո՞վ էր Ճեմարանի հիմնադիրը. նոյնինքն Երեւանի պետական համալսարանի հիմնադիրն էր, Հայաստանի լուսաւորութեան նախկին նախարար Նիկոլ Աղբալեանը. մշակոյթի մարդ մը, որ սակայն՝ անգամ մը եւս, քաղաքական աքթ մը կ՚իրագործէր։ Տնօրէնը՝ ուրիշ քաղաքագէտ մը, նախկին վարչապետ Սիմոն Վրացեան։ Երկուքն ալ այսպէս թէ այնպէս արեւելահայ մշակոյթի մարդիկ էին, բայց որոնք պիտի ապահովէին արեւմտահայ լեզուով ստեղծողներու ապագան (յիշենք, օրինակ, որ արեւմտահայերէնը հարստացնող Գրիգոր Պըլտեանը նոյն այդ Ճեմարանի արտադրութիւն է)։
Չեմ ուզեր խճճուիլ արեւելահայ-արեւմտահայ յղացքներու մէջ, այլ պարզապէս նշել՝ թէ այդ յղացքները թափանցիկ, իրարմով գրկուած ու զիրար ամբողջացնող եղած են մինչեւ հիմա, եւ ուրեմն այսօր զանոնք զատորոշելը որպէս երկու «տարբեր լեզուներ» ոչ միայն անիմաստ է, այլեւ վնասակար։
Վերադառնամ Սփիւռքի մէջ հայերէնի ուսուցման քաղաքական հիմնաւորումին։ Ինչո՞ւ հայերէնը՝ հինգերորդ դարուն կամ 1920ականներուն նման՝ այսօր եւս քաղաքական կեդրոնական, կորիզային ազդակ է (core issue), եւ ոչ սոսկապէս այս կամ այն արուեստին կամ հիւանդանոցին թիկունք կանգնելու պէս գովելի բան մը։
Անոնք որ Սփիւռքը կը ճանչնան, Իսթանպուլի հայութենէն մինչեւ Եւրոպա եւ հիւսիսային ու հարաւային Ամերիկա, Սպանիոյ յիսուն հազար հայաստանահայերէն Միջին Արեւելք ու Ռուսաստան, գիտեն թէ երկուհազարքսանականներու հայ երեխան արդէն շատ անգամ ունի խառն ցեղային պատկանելիութիւն, ու պիտի շարունակէ աւելի եւս ունենալ։ Չակերտեալ՝ «կէս հայ» է, «քառորդ հայ է»։ Սփիւռքի մէջ արենակցականը (այսինքն genetics-ը) ամեն անգամ նուազ որոշիչ պիտի ըլլայ պատկանելիութեան՝ քան անձի մը կողմէ այդ մշակոյթի ընտրութիւնը, այսինքն այդ մշակոյթի որդեգրումը որպէս գլխաւոր յղակէտ. պիտի ըսէի՝ հայրագրումը կամ մայրագրումը։ Իսկ մարդ բան մը կ՚ընտրէ ճանաչումով, սիրահարելով բովանդակութեան մը, որ գլխաւորաբար լեզուով կը փոխանցուի, բայց աւելի կարեւորը՝ լեզուով կը շարունակուի՝ ատով կատարուած ստեղծագործութեամբ, որ իր կարգին կ՚ուզէ դառնալ յաջորդ սերունդին սնունդը եւ սիրահարութեան առարկան։
(Մեծ փակագիծ մը. ես սիրահարած եմ լեզուին՝ սկսելով ամենէն առաջին գիրքէս՝ Համբարձումեանի թարգմանած արեւելահայերէն Իլիականը եօթ անգամ կարդալով։ Արեւելահայ ուսանողներէս ոմանք իրե՛նց լեզուին կու գան, կը սիրահարին՝ արեւմտահայ Պըլտեան կամ Օշական կարդալով։ Անգլիախօսներ՝ Նարեկացի կամ Վահան Թէքէեան կարդալով։ Հարցը արեւմտահայերէնի կամ արեւելահայերէնի հարց չէ, այլ հայերէնի՛, որ մէկ է, տարբեր երանգներով, ներառեալ շրջանային բարբառները։ Մեզի կը մնայ դադրեցնել «գեղեցիկ խօսելու» այլամերժ կոչերը, որ գլխաւորաբար իրական հայերէնը կամ հայերէնները կը փորձեն ջնջել իրենց փոքր անկիւններէն։ Դարուս պահանջն է որդեգրել հանդուրժողութիւնը (tolerance), տօնել լեզուական բազմազանութիւնը (diversity), արտայայտութեան համակեցութիւնը եւ բազմակարծութիւնը (pluralism). մերժել լեզուական խտրականութիւնը (discrimination) եւ բացառողականութիւնը (exclusion)։ Այսինքն՝ որդեգրել հարստութիւնը։)
Դառնամ քաղաքականին։ Կա՞յ ուրեմն քիչ առաջ բացատրուած քաղաքական գիտակցութիւնը. կամ՝ գիտակցութենէն ետք՝ քաղաքական կամքը ազգի՝ այսինքն մշակոյթի ապագան ապահովելու կրթութեան միջոցով։
Ես ատիկա չեմ տեսներ Հայաստանի մէջ՝ ինչ կը վերաբերի Սփիւռքին։ Թերեւս սխալիմ։ Աւելի վստահօրէն կրնամ ըսել թէ չեմ տեսներ ատիկա նաե՛ւ Սփիւռքի մէջ, ուր տիրական երկու քաղաքական հոսանքներն ալ 1980-ականներէն ի վեր առաջնահերթութիւններու ցանկէն ջնջած են մտաւորական ընտրանի կամ ղեկավարութիւն պատրաստելու նպատակը։ Հոսանքներէն մին՝ ոչ միայն դադրած է առաջնահերթութիւն նկատելէ՝ այլեւ գործուն կերպով հակադրուած է կրթականին, տարուէ տարի մէկը միւսին ետեւէն դպրոցներ փակելով ու անոնց տեղ ուրիշը չբանալով՝ նոյնիսկ երբ անոր պահանջը կայ նոր շրջաններու մէջ։
Կ՚ուզեմ յիշեցնել, թէ Միջնադարը, այսինքն այն, որ Եւրոպայի մէջ կը կոչենք Խաւար դարեր, արդիւնքն էր ոչ միայն բարբարոս ներխուժումներու, այլ՝ գլխաւորաբար Հռոմի մէջ 500-ականներուն ծայր տուած՝ դպրոցները փակելու շարժումին։ Ատոր հետեւեցաւ ամբողջ մշակոյթներու շոգիացումը եւ փոխարինումը նոր լեզուներով եւ այդ նոր մշակոյթներու շուրջ ժողովուած ժողովուրդներով (ի՞նչ է եթէ ոչ՝ ժողովուրդը)։ Թերեւս հայութեան ժամանակն ալ հասած է, որ այս մարդիկը նոր ժողովուրդներ կազմեն ու հայ մշակոյթը դառնայ թանգարանային առարկայ, յուրախութիւն արհեստավարժ ուսումնասէրներուն։
Ո՞րն է առաջարկս. որպէսզի մշակոյթը (այսինքն անոր շուրջ ժողովուած հաւաքականութիւնը՝ ժողովուրդը գոյատեւէ), սփիւռքեան այլատիպ կացութեան մէջ պէտք ունի զայն սպառողներու/գործածողներու որոշ թիւի մը, այսինքն վճռական զանգուածի մը, critical mass-ի մը՝ որ ապահովէ լեզուական արտադրութիւններու յարատեւ սպառում մը։ Այդ սպառումը իր կարգին պիտի արտօնէ շարունակականութիւնը շուկայի մը, ուր կարենան ստեղծուիլ ու շրջանառութեան մէջ դրուիլ այս արտադրանքները։ Ու քանի որ ընտրելու, սիրահարելու համար պէտք է գեղեցիկ ըլլան, խելացի՛ ըլլան այդ արտադրանքները՝ լեզուի շարունակականութիւնը պարտադրաբար պէտք է անցնի գրական՝ այսինքն դպրոցի մէջ տեսնուողի մակարդակէն, որովհետեւ խոհանոցային, խօսակցական լեզուն պիտի չբաւէ ընտրելու/սիրահարուելու համար։
Լեզուի թէ՛ սպառողները, եւ թէ՛ արտադրողները կարելի եղած են գլխաւորաբար սփիւռքահայ դպրոցներու եւ յատկապէս անոնց կարգին՝ ղեկավար տարրեր պատրաստող մի քանիին կողմէ։ Սփիւռքը պէտք է վերադառնայ Աղբալեանի, Վրացեանի, կամ «Մելգոնեան»ի հիմնադիրներու քաղաքական մտածողութեան, հոգ չէ թէ զայն վերստին բանաձեւէ՝ այսօրուան պահանջներուն համաձայն, ու այդ յստակ, որո՛շ նպատակին համաձայն գործէ։ Յետոյ է որ մանկավարժները կրնան մտածել թէ ի՞նչ մեթոտներով պէտք է ուսուցանել։
«Նոր Յառաջ», 19 Նոյեմբեր, 2022
No comments:
Post a Comment