Ցեղասպանագիտութեան մեծ կորուստը

ԹԱՆԷՐ ԱԳՉԱՄ

 

2 Օգոս­­­տոս, 2019, Ուրբաթ երե­­­­­կոյ հի­­­­­ւան­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նոցի մէջ մա­­­­­հացաւ Հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան հե­­­­­տազօ­­­­­տու­­­­­թիւննե­­­­­րու դպրո­­­­­ցի հիմ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­դիր փրոֆ. Վա­­­­­հագն Տատ­­­­­րեան։

Ծնած էր 1923-ին (*), Պոլ­­­­­սոյ Գա­­­­­տըգիւղ թա­­­­­ղը։ Ծա­­­­­գու­­­­­մով չո­­­­­րումցի էր։ Հայ­­­­­րը այդ քա­­­­­ղաքի երե­­­­­ւելի դա­­­­­տաւոր­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րէն էր եւ լաւ բա­­­­­րեկա­­­­­մու­­­­­թիւն ու­­­­­նէր իթ­­­­­թի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­հատա­­­­­կան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու հետ։ Այդ բա­­­­­րեկա­­­­­մու­­­­­թեան շնոր­­­­­հիւ Տատ­­­­­րեան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը յա­­­­­ջողե­­­­­ցան Պո­­­­­լիս հաս­­­­­նիլ։ Ման­­­­­կութիւ­­­­­նը ան­­­­­ցաւ Գա­­­­­տըգիւղ, ապա Սկիւ­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի մէջ։ Բ. Հա­­­­­մաշ­­­­­խարհա­­­­­յին պա­­­­­տերազ­­­­­մի նա­­­­­խօրէին գնաց Պեր­­­­­լին, թո­­­­­ւաբա­­­­­նու­­­­­թիւն ու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նելու մի­­­­­տու­­­­­մով։ Ապա Վիեն­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յի մէջ ՝ պատ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­գիտու­­­­­թիւն, Զիւ­­­­­րի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­խի մէջ մի­­­­­ջազ­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին իրա­­­­­ւաբա­­­­­նու­­­­­թիւն ու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նեցաւ։ Տոք­­­­­թո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րակա­­­­­նը պաշտպա­­­­­նեց ըն­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րագի­­­­­տու­­­­­թեամբ՝ Շի­­­­­քակո­­­­­յի հա­­­­­մալ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանը։

Ինք պատ­­­­­մած էր հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան նիւ­­­­­թով իր առա­­­­­ջին հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պու­­­­­մը։ Վիեն­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յի մէջ դա­­­­­սըն­­­­­կերնե­­­­­րէն մէ­­­­­կը, իմա­­­­­նալով անոր հայկական ինքնու­­­­­թիւնը, հարց կու տայ թէ կար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցա՞ծ է Ֆրանց Վերֆէլի «Մու­­­­­սա լե­­­­­րան 40 օրե­­­­­րը» վէ­­­­­պը։ Տատ­­­­­րեան մինչ այդ ո՛չ Վեր­­­­­ֆէ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լի անու­­­­­նը, ո՛չ ալ այդ վէ­­­­­պին մասին լսած էր։ Իս­­­­­կոյն կը ճա­­­­­րէ այդ գիր­­­­­քը եւ կ՚աւար­­­­­տէ առանց իսկ աչ­­­­­քը թար­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու։ Խո­­­­­րապէս ցնցո­­­­­ւած է եւ կ՚ափ­­­­­սո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սայ, որ ոչինչ գի­­­­­տէ իր ժո­­­­­ղովուրդի պատ­­­­­մութեան մա­­­­­սին։ Կը յի­­­­­շէ ման­­­­­կութեան տա­­­­­րինե­­­­­րէ դրո­­­­­ւագ­­­­­ներ, երբ իրենց բնա­­­­­կարան այ­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լող կարգ մը տա­­­­­րեց­­­­­ներ սե­­­­­նեակի մը մէջ ծա­­­­­ծուկ կը զրու­­­­­ցէին աղիողորմ ար­­­­­ցունքնե­­­­­րով։ Այդ ժա­­­­­մանակ կ՚անդրա­­­­­դառ­­­­­նայ թէ ին­­­­­չի՞ մա­­­­­սին էին այդ զրոյցնե­­­­­րը։ Այս յայտնա­­­­­բերու­­­­­մէն ետք կը լքէ թո­­­­­ւաբա­­­­­նու­­­­­թեան ու­­­­­սումը եւ իր ամ­­­­­բողջ կեան­­­­­քը կը նո­­­­­ւիրէ հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թիւնը ու­­­­­սումնա­­­­­սիրե­­­­­լու։

Իր աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տանքը սահ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նուած չէր հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեամբ։ Ան ռահ­­­­­վի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանե­­­­­րէն եղաւ ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան բաղ­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տական ու­­­­­սումնա­­­­­սիրու­­­­­թեան դպրո­­­­­ցին։ Իր կա­­­­­րեւո­­­­­րագոյն զէնքն էր անգլե­­­­­րէն, ֆրան­­­­­սե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րէն, գեր­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ներէն, հա­­­­­յերէն եւ թրքե­­­­­րէն-օս­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ներէն լե­­­­­զու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն կա­­­­­տարեալ տի­­­­­րապե­­­­­տելու ու­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կու­­­­­թիւնը։ Մին­­­­­չեւ 2010-ական տա­­­­­րեթի­­­­­ւեր բե­­­­­ղուն աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տան­­­­­քով արտադրած է բազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թիւ ու­­­­­սումնա­­­­­սիրու­­­­­թիւններ եւ կարճ ժա­­­­­մանա­­­­­կի ըն­­­­­թացքին նուաճած՝ պա­­­­­տուա­­­­­բեր բար­­­­­ձունքներ։

Տատ­­­­­րեան՝ բա­­­­­ցի պատ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­գիտա­­­­­կան ու­­­­­սումնա­­­­­սիրու­­­­­թիւննե­­­­­րէ, աշ­­­­­խոյժօ­­­­­րէն մաս­­­­­նակցած է նաեւ ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան մի­­­­­ջազ­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին գետ­­­­­նի վրայ ճա­­­­­նաչ­­­­­ման աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւննե­­­­­րուն։

Ինք էր որ 1996-ին յա­­­­­ջողե­­­­­ցաւ հա­­­­­րիւր գիտ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կանի, նե­­­­­րառեալ Ողջակէզի մաս­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­գէտ Եահու­­­­­տա Պաուէ­­­­­րի ստո­­­­­րագ­­­­­րութեամբ դա­­­­­տապար­­­­­տել թրքա­­­­­կան կա­­­­­ռավա­­­­­րու­­­­­թիւննե­­­­­րու ու­­­­­րացման քա­­­­­ղաքա­­­­­կանու­­­­­թիւնը։ Այդ յայ­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րարու­­­­­թիւնը հրա­­­­­տարա­­­­­կուե­­­­­ցաւ բազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թիւ ամե­­­­­րիկեան թեր­­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու էջե­­­­­րուն վրայ։ Նման նա­­­­­խաձեռ­­­­­նութիւններ ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցաւ 1998-ին եւ 2000-ական տա­­­­­րեթի­­­­­ւերուն։ Իրեն հա­­­­­մար ակա­­­­­դեմա­­­­­կան աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւննե­­­­­րը հայ ժո­­­­­ղովուրդին են­­­­­թարկո­­­­­ւած անար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­­թեան դէմ պայ­­­­­քա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի եւ ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թիւննե­­­­­րը կան­­­­­խե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու գոր­­­­­ծընթա­­­­­ցի մէկ մաս­­­­­նիկն էին միայն։

Եթէ չեմ սխա­­­­­լիր, 2010-ական թուականներու սկիզբնե­­­­­րուն էր, երբ զինք հրա­­­­­ւիրե­­­­­ցի հա­­­­­մալ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանի ամ­­­­­պիոնէն բա­­­­­նախօ­­­­­սու­­­­­թիւն մը ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նալու հա­­­­­մար։ Մեր­­­­­ժեց, ըսե­­­­­լով թէ ալ չ՚ու­­­­­զեր ամե­­­­­րիկեան հա­­­­­մալ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րան­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ելոյթ ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նալ։ Պատ­­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռը՝ նման մի­­­­­ջոցա­­­­­ռումնե­­­­­րու ըն­­­­­թացքին կարգ մը թուրքիացի­­­­­ներուն հա­­­­­լածանքն էր։ «Ալ չեմ կրնար հան­­­­­դուրժել» ըսած էր։ Միայն հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան հա­­­­­ւաքա­­­­­կանու­­­­­թիւննե­­­­­րու դի­­­­­մաց խօ­­­­­սիլ կ՚ու­­­­­զէր։ 2013-ին Հա­­­­­յաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի մէջ ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցած բա­­­­­նախօ­­­­­սու­­­­­թիւննե­­­­­րը անոր վեր­­­­­ջին ելոյթնե­­­­­րը եղան։ Որ­­­­­քան որ գի­­­­­տեմ, Վոլֆկանկ Կուստի հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան մա­­­­­սին գեր­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նական փաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թուղթե­­­­­րու վե­­­­­րաբե­­­­­րեալ գիր­­­­­քին անգլե­­­­­րէն տպագ­­­­­րութեան հա­­­­­մար գրած յա­­­­­ռաջա­­­­­բանն ալ իր վեր­­­­­ջին յօ­­­­­դուա­­­­­ծը եղաւ։ Այս գիր­­­­­քին հրա­­­­­տարա­­­­­կու­­­­­թեան թո­­­­­ւականն ալ 2013 էր։

Տատ­­­­­րեան ապա մե­­­­­կու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցաւ։ Վեր­­­­­ջին ան­­­­­գամ 2014-ին այ­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լեցի զինք։ Հա­­­­­մացան­­­­­ցէ չէր օգ­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւեր։ Ես կա­­­­­նոնա­­­­­ւոր կեր­­­­­պով կը կապուէի, որ­­­­­պի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սու­­­­­թիւն կը հարցնէի։ 2016-ին կամ 2017-ին էր, իրեն յայտնե­­­­­ցի թէ Կեր­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեանի ար­­­­­խի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւին մէջ գտած եմ Նայիմ էֆէն­­­­­տիի օրագ­­­­­րութիւ­­­­­նը։ Ինք ար­­­­­դեօք Կեր­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեանի հետ խօ­­­­­սա՞ծ էր այս օրագ­­­­­րի մա­­­­­սին։ Յի­­­­­շողու­­­­­թիւնը բա­­­­­ւակա­­­­­նին տկա­­­­­րացած էր, չկրցայ գո­­­­­հացու­­­­­ցիչ պա­­­­­տաս­­­­­խան մը լսել։

Ամէ­­­­­նօրեայ խնամ­­­­­քը ստանձնող ըն­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­­թեան մը շնոր­­­­­հիւ բա­­­­­ւական հան­­­­­գիստ ան­­­­­ցան վեր­­­­­ջին տա­­­­­րինե­­­­­րը, մին­­­­­չեւ որ երի­­­­­կամի հի­­­­­ւան­­­­­դութեան պատ­­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռաւ հի­­­­­ւան­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նոց փո­­­­­խադ­­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւի։

Ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան ու­­­­­սումնա­­­­­սիրու­­­­­թիւննե­­­­­րու այս ար­­­­­ժէ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քաւոր մշա­­­­­կը ընդմիշտ պի­­­­­տի յիշ­­­­ւի որ­­­­­պէս հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նութեան եւ բաղ­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տական ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նագի­­­­­տու­­­­­թեան հիմ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­դիր։ Ձգած տաս­­­­­նեակ հա­­­­­տոր­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րով պի­­­­­տի դա­­­­­սուի յա­­­­­ւիտե­­­­­նական­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու կար­­­­­գին։

ՏԱՏՐԵԱՆԻ ԴԵՐԱԿԱՏԱՐՈՒԹԻՒՆԸ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ

Ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան շուրջ վի­­­­­ճաբա­­­­­նու­­­­­թիւննե­­­­­րը առ­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սարակ կ՚ըն­­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նան եր­­­­­կու հիմ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան հարցումներու շուրջ՝ «Ի՞նչ եղաւ, ինչպէ՞ս եղաւ» եւ «ին­­­­­չո՞ւ»։ Ընդհան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պէս հա­­­­­կաճա­­­­­ռու­­­­­թիւննե­­­­­րը կը կու­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կուին «ին­­­­­չո՞ւ» հար­­­­­ցումին շուրջ։ Մեր մօտ տա­­­­­կաւին աւե­­­­­լի ծանր կը կշռէ «Ի՞նչ եղաւ, ինչպէ՞ս եղաւ» հար­­­­­ցումը։

Տա­­­­­տրեանի ապա­­­­­հոված «Ի՞նչ եղաւ, ինչպէ՞ս եղաւ»ի մա­­­­­սին տե­­­­­ղեկու­­­­­թիւննե­­­­­րը կը լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­բանեն նաեւ «Ին­­­­­չո՞ւ եղաւ»ը։ Տատ­­­­­րեան իր ամ­­­­­բողջ կեան­­­­­քը նո­­­­­ւիրած է թրքա­­­­­կան տե­­­­­սու­­­­­թեան սխալ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը փաս­­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լու։ Այդ նո­­­­­ւիրեալ գոր­­­­­ծին մէջ հա­­­­­մաշ­­­­­խարհա­­­­­յին որոշ յա­­­­­ջողու­­­­­թիւն ար­­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նագրած է։ Ան­­­­­շուշտ որ անոր հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տումնե­­­­­րուն մէջ անտեսումներ, թե­­­­­րու­­­­­թիւններ, նոյ­­­­­նիսկ սխալ­­­­­ներ կրնան գտնո­­­­­ւիլ։ Այս երե­­­­­ւոյ­­­­­թը ինքնին ակա­­­­­դեմա­­­­­կան աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տաձե­­­­­ւի հիմքն է ար­­­­­դէն։ Իւ­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քան­­­­­չիւր նոր սե­­­­­րունդ նա­­­­­խոր­­­­­դին յայտնա­­­­­բերած­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն վրայ իր ներդրու­­­­­մը կը բե­­­­­րէ։ Ար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեւ, Տատ­­­­­րեանի աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւններն ալ հա­­­­­զիւ անոնցմէ օգ­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւելով զար­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նալու դէպ­­­­­քին աւե­­­­­լի ար­­­­­ժէ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քաւոր պի­­­­­տի դառ­­­­­նան։

Հան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ծանօթ ըն­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րաբան Նոր­­­­­պէրթ Էլիաս 1997-ին «Ատոռ­­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յի մրցա­­­­­նակ»ի յանձնման պա­­­­­հուն ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցած ելոյ­­­­­թին ըսած էր թէ ինք, իր­­­­­մէ առաջ վա­­­­­ռած ջա­­­­­հի որոշ ժա­­­­­մանա­­­­­կի հա­­­­­մար կրողն է միայն։ Այդ նոյն ջա­­­­­հը իր­­­­­մէ ետքն ալ ու­­­­­րիշնե­­­­­րը պի­­­­­տի կրեն։ Եթէ այս հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­մը փո­­­­­խան­­­­­ցենք Տատ­­­­­րեանի օրի­­­­­նակին, պէտք է խոս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­վանիլ թէ ան ոչ թէ իր­­­­­մէ առաջ վա­­­­­ռած ջա­­­­­հը, այլ իր սկսած կրակն է որ փո­­­­­խան­­­­­ցած է յա­­­­­ջորդնե­­­­­րուն։ Այս ինքնին պար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կանու­­­­­թիւն մըն է մեր առ­­­­­ջե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւը դրո­­­­­ւած։

ՏԱՏՐԵԱՆԻ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹԻՒՆԸ ԻՆԾԻ ՀԱՄԱՐ

Ան ին­­­­­ծի հա­­­­­մար ու­­­­­սուցիչ մըն էր, վար­­­­­պետ մը, նոյ­­­­­նիսկ պա­­­­­հապան հրեշ­­­­­տակ մը։ Շատ բան կը պար­­­­­տիմ իրեն, որ չեմ կրնար արտայայտել գրաւոր կերպով։

Ամէն ան­­­­­գամ որ կը զան­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­հարէի՝ «Թա­­­­­նէր, առող­­­­­ջութիւնդ ինչպէ՞ս է, մար­­­­­զանք կ՚ընե՞ս» կը հարցնէր ու երբ դրա­­­­­կան պա­­­­­տաս­­­­­խան ստա­­­­­նար, սրտանց կը շնոր­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորէր. «աֆէ­­­­­րիմ Թա­­­­­նէր» ըսե­­­­­լով։ Ապա կը հարցնէր աղջկանս՝ Հէ­­­­­լինի որ­­­­­պի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սու­­­­­թիւնը։

Հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան խնդրին թա­­­­­փան­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լուս մէջ կա­­­­­րեւոր դեր ու­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցած է։ Իմ աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տած ինստի­­­­­տու­­­­­տին պար­­­­­զե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցի հա­­­­­յոց ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թիւնը ու­­­­­սումնա­­­­­սիրե­­­­­լու մա­­­­­սին նպա­­­­­տակս։ Ինստի­­­­­տու­­­­­տի վա­­­­­րիչ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը մեր­­­­­ժե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցին առա­­­­­ջարկս, պատ­­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռաբա­­­­­նելով թէ իրենք այս մա­­­­­սին դոյզն իսկ տե­­­­­ղեկու­­­­­թիւն չու­­­­­նին։ Սա­­­­­կայն ել­­­­­քի մի­­­­­ջոց մըն ալ առա­­­­­ջար­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցին։ Եթէ նիւ­­­­­թի մաս­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­գէտ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը հրա­­­­­ւիրե­­­­­լով աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տանոց մը կազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կեր­­­­­պեմ, անոր ար­­­­­դիւնքին հա­­­­­մաձայն իրենց որո­­­­­շումն ալ պի­­­­­տի կա­­­­­րենայ փո­­­­­խուիլ։

Իս­­­­­կոյն դի­­­­­մեցի Համ­­­­­պուրկի հա­­­­­մալ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանի դա­­­­­սախօս փրոֆ. Փէթ­­­­­րա Քա­­­­­պեր­­­­­թի։ Ինք խոր­­­­­հուրդ տո­­­­­ւաւ Տատրեանի հետ կապ հաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տել։ Աւե­­­­­լին՝ Տատ­­­­­րեանի եր­­­­­կու անգլե­­­­­րէն յօ­­­­­դուած­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ր ղրկեց։ Այդ տա­­­­­րինե­­­­­րուն իմ անգլե­­­­­րէն իմա­­­­­ցու­­­­­թիւնս բա­­­­­ւակա­­­­­նին տկար էր. թէ՛ Տատ­­­­­րեանի հաս­­­­­ցէն չու­­­­­նէի եւ թէ՛ այդ յօ­­­­­դուած­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը հասկնա­­­­­լու ի վի­­­­­ճակի չէի։

Լոն­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նաբ­­­­­նակ մէկ ըն­­­­­կերս յօ­­­­­դուած­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը թրքե­­­­­րէնի թարգմա­­­­­նեց ինծի համար։ Ապա գտայ նաեւ անոր հաս­­­­­ցէն։ Տատ­­­­­րեան յօ­­­­­դուած­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն մէջ թրքե­­­­­րէն աղ­­­­­բիւրնե­­­­­րէ յա­­­­­ճախ մէջ­­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րումներ ըրած էր։ Խոր­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցայ որ այս մար­­­­­դը ան­­­­­պայման թրքե­­­­­րէն գի­­­­­տէ։ Ուստի որո­­­­­շեցի թրքե­­­­­րէնով դի­­­­­մել անոր։ Խոս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­վանիմ, որ այդ պա­­­­­հուն շատ ալ յոյս չու­­­­­նէի թէ դրա­­­­­կան պա­­­­­տաս­­­­­խան մը կը ստա­­­­­նամ։

«Քա­­­­­ռասուն տա­­­­­րի ետք սա թրքե­­­­­րէնով իմ առա­­­­­ջին նա­­­­­մակագ­­­­­րութիւնն է»։ Տատ­­­­­րեանէն եկած թրքե­­­­­րէն նա­­­­­մակը այս նա­­­­­խադա­­­­­սու­­­­­թիւնով կը սկսէր։ Այսպէս սկսաւ մեր բազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մեայ բա­­­­­րեկա­­­­­մու­­­­­թիւնը։ Սի­­­­­րով մաս­­­­­նակցե­­­­­ցաւ աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տանո­­­­­ցին եւ իր ելոյ­­­­­թը մեծ տպա­­­­­ւորու­­­­­թիւն գոր­­­­­ծեց։ Մա­­­­­նաւանդ ընդգծեց թուրք մտա­­­­­ւորա­­­­­կանի մը այս մա­­­­­սին ան­­­­­կողմնա­­­­­կալ ու­­­­­սումնա­­­­­սիրու­­­­­թեան կա­­­­­րեւո­­­­­րու­­­­­թիւնը։ Ինստի­­­­­տու­­­­­տը ըն­­­­­դունեց իմ առա­­­­­ջար­­­­­կը։ Այս աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տանո­­­­­ցին հա­­­­­մար պատ­­­­­րաստած նա­­­­­խագի­­­­­ծը հրա­­­­­տարակուե­­­­­ցաւ «Իլէ­­­­­թիշիմ» հրա­­­­­տարակ­­­­­չա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­նէն, «Թուրք ազ­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին ինքնու­­­­­թիւնը եւ հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան խնդի­­­­­րը» խո­­­­­րագի­­­­­րով։ Սա այս նիւ­­­­­թի մա­­­­­սին իմ առա­­­­­ջին գիրքն էր։

Տոք­­­­­թո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րականս պատ­­­­­րաստե­­­­­լու ժա­­­­­մանակ ալ Տատ­­­­­րեան իր օգ­­­­­նութիւ­­­­­նը եր­­­­­բեք չխնա­­­­­յեց։ Այդ տա­­­­­րինե­­­­­րուն հա­­­­­մացան­­­­­ցի, հե­­­­­տեւա­­­­­բար ել-նա­­­­­մակի դրու­­­­­թիւնը չկար։ Միշտ թղթակ­­­­­ցե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցանք ֆաք­­­­­սի մի­­­­­ջոցաւ։ Մեծ համ­­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու­­­­­թեամբ պա­­­­­տաս­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նեց իմ ան­­­­­վերջա­­­­­նալի հար­­­­­ցումներուս։

Ամե­­­­­րիկա եր­­­­­թալս ալ իր մի­­­­­ջոցաւ եղաւ։ 1999-ին ինստի­­­­­տու­­­­­տը մեր­­­­­ժեց իմ աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու­­­­­թիւննե­­­­­րս հո­­­­­վանա­­­­­ւորել։ Ըն­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիք մը ու­­­­­նէի, որուն ապ­­­­­րուստի պա­­­­­տաս­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նատո­­­­­ւու­­­­­թիւնը իմ վրայ էր։ Տատ­­­­­րեանի միջ­­­­­նորդու­­­­­թեամբ Մի­­­­­շիկը­­­­­ն-Տիր­­­­­պորն հա­­­­­մալ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանի հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան հե­­­­­տազօ­­­­­տու­­­­­թիւննե­­­­­րու կեդ­­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նը զիս հրա­­­­­ւիրեց եւ ես կրկին ան­­­­­գամ ցե­­­­­ղաս­­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նու­­­­­թեան նիւ­­­­­թի ն շուրջ աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տելու առի­­­­­թը գտայ։

Շատ կը կա­­­­­րօտ­­­­­նար Իս­­­­­թանպու­­­­­լը, մա­­­­­նաւանդ Սկիւ­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը։ Կը վախ­­­­­նար Թուրքիա գա­­­­­լէ, «հոն զիս կը սպան­­­­­նեն» կ՚ըսէր։

Յա­­­­­ճախ կը քննա­­­­­դատո­­­­­ւէր թրքա­­­­­տեացու­­­­­թեամբ։ Բայց թուրքե­­­­­րու հետ հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պելուն, յատ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պէս ալ անոնց հետ թրքե­­­­­րէն խօ­­­­­սելու պա­­­­­հուն աչ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն մէջ փայ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տակող ու­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­խու­­­­­թիւնը նշմա­­­­­րած եմ։

Մէկ բան շատ յստակ է։ Իմ կեան­­­­­քի կա­­­­­րեւոր ան­­­­­կիւնա­­­­­դարձե­­­­­րուն եթէ իր օգ­­­­­նութիւ­­­­­նը վա­­յելած չըլ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յի, չէի ըլ­­­­­լար այն, ինչ որ այ­­­­­սօր եմ։ Ո՛չ կրնամ մոռ­­­­­նալ իր զօ­­­­­րակ­­­­­ցութիւ­­­­­նը, ո՛չ ալ կրնամ հա­­­­­տու­­­­­ցել։ Յար­­­­­գանքով կը խո­­­­­նար­­­­­հիմ իր յի­­­­­շատա­­­­­կին առ­­ջեւ։

«Ակօս», 7 Օգոստոս 2019

--------------------------

(*) Ընդհանրապէս, հանգուցեալ Վահագն Տատրեանի ծննդեան տարեթիւը 1926 գրուած է («Հայկականք»)։