«Մենք պատասխանատուութիւն ունինք ժամանակի առջեւ արեւմտահայութեան կրթական ճանապարհին»

ՔՐԻՍԹԻՆԱ ԱՂԱԼԱՐԵԱՆ

1995 թուականի Դեկտեմբեր 18էն Խաչատուր Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանին մէջ իր գործունէութիւնը սկսաւ «Սփիւռք» գիտաուսումնական կեդրոնը, որ անցած տարիներուն տարած է լայնածաւալ աշխատանքներ գիտակրթական, ինչպէս նաեւ գրամշակութային ոլորտներուն մէջ: «Սփիւռք» գիտաուսումնական կեդրոնի կրթական հիմնական ուղղութիւնը սփիւռքահայ եւ հայրենի ուսուցիչներու վերապատրաստութիւնն է, իսկ յառաջիկային արդէն՝ պատրաստութիւնը։

Կեդրոնը այս տարիներուն ընթացքին կազմակերպած է մեծ թիւով ծրագիրներ, որոնք կրած են բարեսիրական բնոյթ: Անցած տարիներուն, կեդրոնը իրականացուցած է ուսուցիչներու վերապատրաստութիւն նաեւ Սփիւռքի գաղթօճախներուն մէջ։ Կեդրոնի երաշխաւորութեամբ ՀՀ Կրթութեան եւ Գիտութեան նախարարութիւնը Եգիպտոս, Իրան, Սուրիա գործուղած է մէկ տասնեակ հայրենի փորձառու մասնագէտներ, ուր վերապատրաստուած է շուրջ 900 ուսուցիչ:

«Սփիւռք» գիտաուսումնական կեդրոնին մէջ պարբերաբար տեղի կ’ունենան յոբելենական երեկոներ, հանդիսութիւններ, գիտաժողովներ, բանավէճեր, հանդիպումներ սփիւռքահայ եւ հայրենի մտաւորականներու եւ ուսանողներու հետ:

Կեդրոնի տնօրէն Սուրէն Դանիէլեանը մեծ սիրով «Զարթօնք»ի հետ զրուցեց իրենց խնդիրներուն, ձեռբերումներուն եւ յաջողութիւններուն մասին, աւելի մանրամասն ներկայացուց իրականացուող ծրագիրները, անոնց կարեւորութիւնը եւ հայապահպանութեան ու հայազարգացման իր տեսլականը:

–Պարոն Դանիէլեան, նախ շնորհակալ եմ, որ ընդունեցիք հարցազրոյցի մեր առաջարկը: Կը ցանկայի խօսիլ «Սփիւռք»  գիտաուսումնական կեդրոնի մասին, այս տարիներուն ծաւալած գործունէութեան, ծրագիրներուն, Հայաստան-Սփիւռք կապի ամրապնդման գործին մէջ կեդրոնի դերակատարութեան ու կարեւորութեան մասին:

– Շնորհակալ եմ: Ես շատ ուրախ եմ, որ պէտք է խօսիմ «Զարթօնք» թերթի հսկայական լսարանի հետ: Սա կը նշանակէ զրոյց մտաւորականներու հետ, սա կը նշանակէ հարցադրումներու շարք, որոնք կարեւոր են: Առաջին հերթին ես պէտք է ըսեմ հետեւեալը. մօտաւորապէս 10 տարի առաջ, երբ հնարաւորութիւն կ’ըլլար հարցազրոյց տալու, ես կ’ըսէի, որ մենք առոյգ, կայտառ մանչուկի տարիք ունինք՝ 9, 10 տարեկան ենք: Իսկ հիմա արդէն հարցազրոյցի ուղղութիւնն ալ փոխուած է ու 23 տարուան հեռաւորութեան վրայ մենք կը կարծենք, որ լրջացած են մեր առջեւ դրուած խնդիրները շատ աւելի, քան մենք կը սպասէինք: Օրինակ՝ ծնողքին կը թուի, թէ ինչքան իր երեխան մեծցաւ, ինքնուրոյնացաւ, ինքնութեան խնդիրներ բացուեցան եւ դժուարութիւնները շատցան, այդպիսին է նաեւ մեր կեդրոնը: Մենք իբրեւ կեդրոն ձեւաւորուած ենք 1995 թուականի դեկտեմբերեան մառախլապատ օր մը: Մենք մեզ կը զգայինք ծովը մտնելու պատրաստ պատանի, մինչդեռ խորքին մէջ երբ առաջին թեւաբախումները եղան, մենք նկատեցինք, որ միանգամայն ծովը կրնայ ծածկել մեզ, ալիքները վրայ կու գան: Սփիւռքի ճանաչողական դաշտին վրայ այդ ալիքները իսկապէս նաեւ խեղդելու պատրաստութիւն ունէին: Մենք կը տեսնենք այն բոլոր խնդիրները, որոնք կան արեւմտահայութեան գիտական, կրթամշակութային եւ այլ դաշտերու վրայ:

– Որո՞նք են այդ խնդիրները: Այսօր շատ կը խօսուի հայապահպանութիւն թէ հայազարգացում թեմայի մասին: Ձեր կարծիքով՝ որո՞նք են այս խնդիրներու լուծման ուղիները:

– Ասոնք ռազմավարական խնդիրներ են: Ես երբեմն կ’ընկրկիմ: Ինծի կը թուի, թէ անոնք անլուծելի են: Մենք պատասխանատուութիւն ունինք ժամանակի առջեւ արեւմտահայութեան կրթական ճանապարհին: Դուք դատեցէք: Այսօր արեւմտահայ դպրոցները կամաց-կամաց կամ առհասարակ Սփիւռքի մէջ հայկական դպրոցները նահանջի մէջ են: Սարսափելի նահանջի մէջ են, որովհետեւ այսօր մենք դասական իմաստով ուսուցիչ չունինք Սփիւռքի մէջ: Ունինք խանդավառութիւն, ոգեւորութիւն, եռանդ. այսինքն՝ այն ինչ յաճախ կոչում կ’անուանենք: Աններելի քայլ էր Մելգոնեան կրթական հաստատութեան փակումը 15 տարի առաջ: Այնուհետեւ մենք սկսանք կորսնցնել արեւմտահայ կրթական օճախները, որոնք լոյս պէտք է ըլլային: Հարցադրումը երկբեւեռ է: Կը փակուին դպրոցները, որովհետեւ ծնողքը կը դժուարանայ գումար տրամադրել, մեր ընկերային, մշակութային, կրթական ծրագիրներու պատասխանատուները կը ծուլանան: Ես բան մը ըսեմ, վիրաւորական թող չհնչէ: Հոգաբարձուներու ժողովները եւ անոնց յաջորդող առատ սեղանները գրեթէ կը բռնեն ամբողջ տարուան ուսուցիչի վճարներուն գումարները: Ծանր բան է: Ուսուցիչին մենք նուազագոյն գումարը կու տանք: Երկրորդ հերթին կ’ուզեմ նշել Հայաստանի՝ որպէս հանրապետութեան, որպէս կրթական գործի պատասխանատուի վերաբերմունքը: Անհրաժեշտ է չէ՞, ընդգծել, որ Հայաստանը արեւմտահայուն համար ալ հայրենիք է ու միանշանակ է, որ Հայաստանը պատասխանատուութիւն ունի հայ ժողովուրդի կեցութեան, լինելիութեան ճանապարհին: Բայց եկէ՛ք անկեղծ ըլլանք: Մեր մօտ արեւմտահայ պատրաստութիւն կա՞յ Հայաստանի մէջ: Դուք կը հարցնէք՝ ի՞նչ խնդիրներ: Մենք քանի մը լեզուներով կը պատրաստենք մասնագէտներ, բայց, ինչպէս կ’ըսեն, աչքս կոխեցէ՛ք եւ ցոյց տուէք, թէ արեւմտահայերէնի գծով որեւէ դպրոց կա՞յ, թէկուզ արեւմտահայերէն թեքումով: Չորս անգամ նախարար դարձած էր Լեւոն Մկրտչեանը եւ ամէն անգամ երբ կը դառնար, կ’ըսէր, որ մենք արեւմտահայ կրթական պատասխանատուութիւն ունինք մեր ժողովուրդին ու ժամանակին առջեւ, բայց մէկ անգամ դպրոց չբացաւ: Ծանր է խոստովանիլը: Մենք այսօր ալ Հանրապետութեան կրթական պատասխանատուներուն առջեւ դրած ենք հիմնարար խնդիր մը՝ ունենալ դասախօսական կազմերու պատրաստութեան բաժին արեւմտահայ կրթական գծով: Որեւէ գծով ուսուցիչ պատրաստելու ցանկութիւն ու ջանք չկայ: Ինչքան գիտաժողով եղած է, մենք ահազանգը տուած ենք, բայց արձագանգ չկայ, միջոցներ չունինք: Մեր Հանրապետութեան նախկին վարչապետներէն մէկը կ’ըսէր՝ գացէ՛ք, դրամը բերէ՛ք, մենք ընենք: Կարէն Կարապետեանը կը յայտարարէր: Կ’ըսէր՝ ուրկէ կ’ուզէք, բերէք: Հիմա եկեղեցի կը կառուցենք շէյխերու նիւթական աջակցութեամբ, այնպէս որ կրնանք գտնել շէյխ մը Սէուտական Արաբիայէն կամ այլ երկրէ, որ կու գայ եւ մեր կրթութեան գործը կ’ապահովէ: Մենք անոր հնարաւորութիւնը չունինք: Ես կը հեգնեմ, կը ծաղրեմ, բայց իմ անձս կը ծաղրեմ: Մեր մշակութային զարգացումը խոչընդոտողներուն ուղղուած է իմ խօսքս:

– Պարոն Դանիէլեան, այս ցաւոտ հարցերու լուծման գործին մէջ ձեր կեդրոնին դերակատարութիւնը ինչպիսի՞ն է: Արդեօք իրականացուած կամ իրականացուելիք ծրագիրներու միջոցով կարելի կ’ըլլա՞յ որոշ չափով մեղմել զանոնք:

– Ի հարկէ: Մեր կեդրոնը 2000 թուականէն ի վեր կրթական գործունէութիւն կը ծաւալի, բայց մեր հնարաւորութիւնները սուղ են: Մեր պետութիւնը իւրաքանչիւր տարի որոշակի գումար կը տրամադրէ, որով մենք կ’իրականացնենք սփիւռքահայ ուսուցիչներու վերապատրաստումը: Նոր Հայաստանի մէջ այդ պատրաստութեան առաջին զանգակները հնչած են «Սփիւռք» գիտաուսումնական կեդրոնին մէջ: Մենք գտանք, որ ատիկա բաւարար չէ: Սկիզբը եկան շատ քիչ թիւով ուսուցիչներ, հիմա 60-70 ուսուցիչ կու գայ: Մենք ճանապարհը չենք փակեր ԱՊՀ երկիրներէ եկողներուն համար, իսկ ատիկա կը նշանակէ, որ եթէ ԱՊՀէն կու գան, արեւելահայերէնի պատրաստութեան հարցն է: Ես ասոր այնքան ալ կողմնակից չեմ: Անոնք աւելի շատ զբօսանքի կու գան: Այդ ուսուցիչներուն նկատմամբ մեր մօտեցումը որոշ իմաստներով վերապահ է: Առարկայական ցանկը բաւարար է, մանկավարժութիւն կը սորվեցնենք:  Այդ առումով Խաչատուր Աբովեանի անուան մանկավարժական համալսարանը լաւագոյն դարբնոցն է թէ՛ մանկավարժական, թէ՛ հոգեբանական, թէ՛ մշակութային առարկաներու գծով: Ուսուցիչը պէտք է տիրապետէ շատ ու շատ մասնագիտական կարելիութիւններու: Բայց մեր մօտ դարձեալ խնդիրներ կը տեսնենք՝ գրականութեան ցանկը, լեզուական ճանաչողութեան պակասը եւ այլն: Ի վերջոյ արեւմտահայերէնը շատ վտիտ է իր հարցադրումներով, խօսողներու քանակով:

– Իսկ Հայաստանէն Սփիւռք ուսուցիչներու վերապատրաստման ծրագիրներ կ’իրականացնէ՞ք եւ արդիւնաւէտութիւնը ի՞նչպէս կը գնահատէք:

-Արդիւնաւէտութիւնը շատ աւելի բարձր է, երբ այստեղէն կ’ուղարկես: Այդ պարագային ոչ թէ 10 կամ 20 հոգի կը վերապատրաստես, այլ աւելի շատ՝ 100-150: Բայց մեր գլխաւոր խնդիրն ալ կ’ուզեմ նշել՝ արեւմտահայ դասագիրքերու բացակայութիւնն է, չըսելու համար պակասը: Որ համայնքի մէջ որու խելքը որ փչեց, դասագիրք կը գրէ, իւրաքանչիւր համայնք իր առանձին դասագիրքը ունի: Մէկ կողմէ ղեկավարուող կրթական մարմին մը չկայ, որ կարենայ կանոնակարգել պահանջները, մանկավարժական մօտեցումները եւ այլն: Ասոնք անպայման լուծում պահանջող հարցեր են: Մենք տեսակ մը ինքնահոսի ճանապարհը ընտրած ենք: Ես կ’ուզէի, որ մեր երեխաները թէ՛ Արժանթինի, թէ՛ Մերձաւոր Արեւելքի, թէ ՛ Եւրոպայի մէջ կրթական մէկ ուղղութեամբ առաջնորդուին (*):

– Այս թեմայով կրնանք շատ երկար զրուցել, քննարկել, լուծումներ գտնել, թերեւս շատ պարագաներու խնդիրները բազում են, լուծումները՝ քիչ կամ ցրիւ, բայց կ‘ուզէի կեդրոնի ծրագիրներուն մասին խօսիլ: Խնդրեմ, ներկայացուցէք՝ այս ուղղութիւններով ի՞նչ կարեւոր նախաձեռնութիւններ եղած են կամ կը ծրագրուին յառաջիկային:

– Ես նշեմ, որ մենք կը նախապատրաստուինք Հայաստանի մէջ Հայաստանի ուսուցիչները եւս վերապատրաստել արեւմտահայ լեզուի ու գրականութեան ոլորտին մէջ: Գաղտնիք չէ, որ խորհրդային Հայաստանի ժամանակներուն դէպի արեւմտահայութիւն կրթական հարցադրումներ-րամշակութային ճանաչողութիւն ճանապարհը շատ թոյլ եղած է: Մեր ուսուցիչները, մեղմ ըսած, արեւմտահայերէն լաւ չեն գիտեր, եւ այդ մէկը իրենց մեղքը չէ: Մեր ուսուցիչը կը կարդայ դասական ուղղագրութիւն եւ կ’ուզէ փախչիլ անկէ, իրեն համար ծանր է, ու անկէ շատ յաճախ գիտական շփոթը կու գայ: Երբ արեւմտահայ լեզու կ’ըսեն, կը հասկնան ուղղագրութիւն, մինչդեռ այդ մէկը Շիրվանզադէի ուղղագրութիւնն է, Թումանեանի ուղղագրութիւնը եղած է, ընդհանուր եղած է: Այդ շփոթը կը չարաշահեն նաեւ անոնք, որոնք կը կարծեն՝ այդ  ուղղագրութենէն ազատուելով, ծանր բեռէ մը կ’ազատինք՝ արեւմտահայ ճանաչողութեան բեռէն: Ես վստահօրէն կ’ըսեմ, որ սա պետական վերահսկողութեան, պետական ռազմավարութեան առանձին բաղադրիչ պէտք է ըլլայ: Մենք կը կարծենք, որ անոր պէտք է երթանք ու հասնինք, այլ ճանապարհ չկայ: Անդրադառնամ մեր ծրագիրներուն: Մենք առ այսօր տպագրած ենք 40է աւելի գիրքեր՝ մենագրութիւններ, դասագիրքեր, պատմութեան վերաբերեալ, գեղարուեստական ծրագրային գործեր եւ այլն: Աւելին ըսեմ. մենք այժմ աւարտին հասցուցած ենք արեւմտահայ ընդարձակ կենսագրական բառարանը, որ իր խորքով առաջինն է: Ան կ’ընդգրկէ թէ՛ ուսուցիչը, թէ զինուորականը, թէ՛ դերասանը, թէ՛ մարդը, կ’ընդգրկէ գիտնականին եւ մտաւորականութեան լաւագոյն փաղանգը: Մենք պատրաստեցինք Գէորգ Աճեմեանի հինգհատորեակը, յաւերժական ճանապարհը: Հայ ժողովուրդի իրական ճանապարհը յաւերժութիւնն է: Յառաջիկայ ծրագիրներէն ես կ’ուզէի հպարտութեամբ ընդգծել, որ մենք կը պատրաստենք Յակոբ Օշականի երկերու գիտական հրատարակութիւնը, երկու հատորը պատրաստ է արդէն: Շուտով հրապարակ կ’իջնէ իր պատմուածքներու ժողովածուն, մեզմէ ետք մնացածը կ’ընեն միւսները: Հրատարակութիւնը կը կոչուի «Ամբողջական Օշական»:

– Պարոն Դանիէլեան, այս բոլոր ծրագիրները կ’իրականացնէք  պետակա՞ն աջակցութեամբ, թէ՞…

– Թէ... Կը կարծեմ ՝ պատասխանը աւելի ամբողջական էր երկու տառէ բաղկացած այդ բառին մէջ: Պետական աջակցութիւն ըսելով պէտք է հասկնաս պետական վերաբերմունք: Երբ հայ գրողներէն լաւագոյնները կ’ըսէին՝ Չեչնիա պիտի չդառնա՞նք,  արեւելահայու եւ արեւմտահայու միջեւ պատերազմի պիտի չվերածե՞նք հարցադրումը: Պիտի գայ շրջան, կ’ըսէ մեր գրողներէն մէկը, երբ արեւմտահայերը զինադուլ պիտի յայտարարեն, արեւմտահայերէնէն վերցուած շատ ու շատ արժէքներ պիտի դրուին արեւելահայ իմացական, ճանաչողական լեզուական ռելսերու վրայ: Ատիկա սարսափելի բան է: Ատիկա գրապայքարի վերջին հարուածն է, որ կ’ուղղուի մեզի: Մենք անոր դէմ ենք: Մենք մեր գրականութիւնը կը տեսնենք թէ՛ արեւմտահայ, թէ՛ արեւելահայ համաչափ զարգացման ճանապարհին: Թէկուզ երկու միլիոն ըլլան արեւմտահայ  խօսողները, կարեւոր չէ: Օտարինը առիւծն է, մերը՝ խոյը կամ ոչխարը: Արծիւի զաւակը գէշ է, բայց իրենն է, յարգանքի եւ ուշադրութեան արժանի է: Իսկ արեւմտահայերէնը իր շքեղութեամբ հնչեղ լեզու է: Ես կ’ըսեմ նաեւ, որ այս տարի կը լրանայ Վահան Թէքէեանի ծննդեան 140ամեակը: Մանկավարժական համալսարանը, համալսարանի նախագահը հնարաւորութիւն ընձեռնեցին մեզի շատ կարճ ժամկէտի մէջ պատրաստելու գիրք մը, որքան կարելի է շքեղ: Մէկուկէս ամսուան մէջ անիկա արդէն կ’ըլլայ ընթերցողի սեղանին վրայ: Այդ գիրքը կը նախատեսուի ընծայել աշակերտութեան: Մեր գլխաւոր նպատակը սա է՝ երեխային սիրել տալ լեզուն եւ որ փոխուի Թէքէեանի նկատմամբ վերաբերմունքը: Այս ժողովածուն եթէ լոյս տեսնէ, կը կատարենք լաւագոյն քայլը՝ Թէքէեանը աւելի մտերիմ դարձնելու գործին մէջ: Շատ շուտով մենք ուղի պիտի հարթենք նաեւ Թէքէեանի գիտական հրատարակութեան համար: Թէքէեանը պէտք է ծրագրային հեղինակ դառնայ: Ես կը կարծեմ՝ մենք կը մօտենանք մեր երազանքներու իրականացման:

«Զարթօնք», 4 Դեկտեմբեր 2018

(*) Այդ ցանկութիւնը միայն կարելի պիտի ըլլար իրագործել, եթէ Արժանթինի, Մերձաւոր Արեւելքի եւ Եւրոպայի հայ համայնքները հայերէնի իմացութեան միեւնոյն մակարդակին վրայ գտնուէին։ Սակայն, պարագան այդ չէ։ Մերձաւոր Արեւելքի մէջ պատրաստուած դասագիրքը՝ թէ՛ իր լեզուական մակարդակով եւ թէ՛ իր գաղափարական բովանդակութեամբ ու ըմբռնումներով, անմատչելի է Արժանթինի հայ աշակերտին։ («Հայկականք»)։