Իշխան Չիֆթճեան. «Ղարաբաղի սահմանները պաշտպանող զինուորը եւ հայագիտութեամբ զբաղող գիտնականը էութեամբ չեն տարբերիր իրարմէ. երկուքն ալ սահմաններ կը պաշտպանեն»

13/16 Հոկտեմբեր 2017-ին Թաւրիզի մէջ տեղի ունեցաւ հայագիտական գիտաժողով մը, հովանաւորութեամբ եւ նախագահութեամբ Ատրպատականի Հայոց Թեմի Առաջնորդ Գերշ. Տէր Գրիգոր Սրբ. Եպս. Չիֆթճեանի, կազմակերպութեամբ Թեմական Խորհուրդին: Գիտաժողովին հայագիտութեան կալուածը շօշափող այլազան նիւթերով հանդէս եկան հայ եւ օտար հայագէտներ:

Լրատուական տեղեկութիւններէն անդին, գիտաժողովի առաջադրանքին ու անոր ընթացքին արծարծուող նիւթերուն ընթերցողները իրազեկ դարձնելու համար, Հալէպի «Գանձասար» շաբաթաթերթը հետեւեալ հարցազրոյցը ունեցած է գիտաժողովի մասնակից, Համպուրկի համալսարանի դասախօս եւ գիտաժողովի կազմակերպիչ յանձնախումբի անդամ Իշխան Չիֆթճեանի հետ:

«Գանձասար»- Ատրպատականի պատմութիւնը որքանո՞վ ուշադրութեան արժանացած է հետազօտողներու կողմէ եւ ի՞նչ նշանակութիւն կը զգենու հայագիտական նման գիտաժողովի մը կազմակերպումը յատկապէս Թաւրիզի մէջ:

Իշխան Չիֆթճեան- Կան հարկաւ հետազօտութիւններ Ատրպատականի մասին, մանաւանդ երկու վանքերուն` Ս. Թադէի եւ Ս. Ստեփանոս Նախավկայի մասին կան երկու գերմաներէն սպառիչ ուսումնասիրութիւններ, որոնք Գերմանիոյ մէջ անցեալ դարու եօթանասունական թուականներուն պաշտպանուած տոքթորական աւարտաճառեր են, թէեւ յատկապէս ճարտարապետական մօտեցումով գրուած, սակայն նաեւ կ’անդրադառնան շրջանի պատմութեան: «Պատմութիւն» ըսելով, կ’ենթադրեմ, որ նաեւ կ’ուզէք հասկնալ ճարտարապետութիւն, մամուլ, բանահիւսութիւն, գաղութի պատմութիւն եւ այլն: Կան Երուանդ Ֆրանգեանի հատորը, Աճառեանի պատրաստած Թաւրիզի ձեռագրաց ցուցակը, մամլոյ մէջ կայ բանահիւսական նիւթ, կան Էմիլ Յակոբեանի արխիւային հրապարակումներն ու ուսումնասիրութիւնները, Վարդան Եպս. Տէմիրճեանի հատորները, հաւաքագրումներն ու հրապարակումները եւ այլն: Ներկայիս Առաջնորդ Սրբազանը` Գրիգոր եպս. Չիֆթճեան, նուիրուած է բազմակողմանի ուսումնասիրութիւններու, որոնց արդիւնքը առաջին հատորով մը արդէն լոյս տեսաւ: Ատրպատականը ըլլալով պատմական Հայաստանի մաս, սահմանամերձ գօտի ու ապա սփիւռքացած հող, դարերու պատմութիւն կը կրէ իր մէջ. թեմի պատմութիւնը, իր կարգին, աւելի քան 750 տարուան կեանք ունի, այնպէս որ ուսումնասիրութիւնները սպառիչ չեն:

Հայագիտական գիտաժողովներու նշանակութիւնը նախ անոնց ներկայացուցած նիւթերուն մէջ կը կայանայ: Թաւրիզի պարագային ընդհանուր նիւթ մը չկար, որուն վրայ միայն կեդրոնանային զեկուցումները: Անոնք կը շօշափէին տարբեր կալուածներ` պատմութիւն, լեզու, ձեռագրագիտութիւն, ցեղասպանութիւն, միսիոն եւ այլն: Զեկուցումներուն նիւթերը արդէն մամուլով հրապարակուեցան: Նման առաջին հանդիպում կը նշէ շարքի մը սկիզբը, որ յուսանք որ շարունակուի: Անձամբ ինծի համար, եւ կը խորհիմ նաեւ մասնակիցներէն շատերուն համար, գիտաժողովին առընթեր հայկական հետքերու վրայ կատարուած այցելութիւններն ու շրջագայութիւնները յատուկ կարեւորութիւն ունէին: Թերեւս անկարեւոր չէ գիտնալ, թէ Արեւելեան եւ Արեւմտեան Ատրպատականներու մեծ քաղաքներուն` Թաւրիզի եւ Ուրմիոյ քաղաքապետարանները հայ ճարտարապետներու կողմէ կառուցուած են, որոնցմէ մին Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան կառավարութեան մէջ նախարար էր: Վանքերը հարկաւ ունին իրենց հմայքն ու պատմական կարեւորութիւնը իբրեւ ոչ միայն սրբոց վկայարան ու կրօնական հաստատութիւն, այլեւ իրենց բազմակողմանի նկարագրով, իբրեւ մշակութային կեդրոն, գանձատուն, դպրեվանք, ձեռագրատուն, հայ յեղափոխականներու թաքստոց, հալածեալ գիւղացիութեան ապաստանարան: Իրենց անցեալի ու ներկայի, թոյլ եւ զօրաւոր կողմերով անոնք իւրօրինակ դասատուներ են, մեր ժողովուրդի պատմութեան բաց դասագիրք: Երբ գիտաժողովը նման այցելութիւններու հորիզոնին տեղի կ’ունենայ եւ իր աւարտը կը գտնէ Նախավկայի վանքին հրաշագեղ միջավայրին մէջ, այո, կը կարծեմ, որ, ձեր բառերով` նշանակութիւն մը կը զգենու, մանաւանդ երբ անցեալէն այսօր նետուած կամուրջներով հարցեր կը ծագին մարդոց մտքին մէջ, անցեալը ինքն իր ու այսօրուան մէջ դիտելու փորձեր կը կատարուին:

«Գ.»- Հայ գիտնականին խօսքը, հետազօտական աշխատանքը, երբ կը միանայ օտար գիտնականին խօսքին, հետազօտութեան ու յատկապէս վկայութեան, ինչպիսի՞ ոյժ եւ արժէք կը ստանայ ձեր կարծիքով:

Ի.Չ.- Ես «ազգային գիտութեան» առասպելին հաւատացող մէկը չեմ: Մանաւանդ Հայաստանի մէջ կարելի է գտնել նման տիպարներ, որոնք «յանուն ազգութեան» կամ «յանուն հայութեան» գիտութիւն կը խորհին մշակել: Հայաստանի մէջ կրնաք նաեւ գտնել այնպիսի գիտնականներ, որոնք համոզուած են, որ ուրարտացիք ինծի եւ ձեզի նման հայեր էին…: Քանի մը տարի առաջ ալ Հայաստանէն պատասխանատու ակադեմական մը գիտաժողովի մը ընթացքին կը յայտարարէր, թէ «հայագիտութիւնը հայութեան կամ Հայաստանի Հանրապետութեան շահերին պէտք է ծառայի»: Այսպիսի ցնդաբանութեամբ գիտութիւն մշակելը միայն ազգավնաս կրնայ ըլլալ: Եւ եթէ գիտնաք, որ նման տիպարներու թիւը ոչ թէ փոքրամասնութիւն, այլ մեծամասնութիւն կը կազմէ Հայաստանի մէջ այսօր, կրնաք հասկնալ, թէ ինչպիսի՞ գիտական մակարդակի վրայ կը գտնուի այդ երկիրը: Յետսովետական, անկախացման շրջանի դէպի աշխարհ բացումը այնքան ծանրաքայլ ընթացք ունի ու միայն փոքր ծիլեր նետած է ցարդ, որ այս գետնի վրայ խանդավառութիւն արձանագրելը ծիծաղելի կրնայ ըլլալ միայն: Գիտութիւնը հայրենիք չունի, «հայ եւ օտար» տարբերութիւններու կրցածին չափ պէտք չէ հաւատայ. անիկա աղբիւրներ ունի, աշխատելաձեւեր ունի: Հայագիտութեան հիմնադիրներն իսկ յատկապէս օտարները եղած են, որոնցմէ գերմանացի լեզուագէտ Հայնրիխ Հիւպշմանը կարելի է առանձնացնել:

Նորութիւն չէ ըսելիքս, բայց թերեւս անհրաժեշտութիւն է: Գիտնականը այն մարդն է, որ հաւասարապէս կը տագնապի, օրինակ, Նախիջեւանի մէջ կատարուած հայկական յուշարձաններու քանդումով, Թուրքիոյ մէջ կատարուած նման արարքներով ու նաեւ ու միաժամանակ ներկայ Հայաստանի մէջ ցուցաբերուած անհոգութեամբ` երկրիդ իսկ մէջ գտնուող ու հոգածութեանդ յանձնուած յուշարձաններուն հանդէպ: Ինչպէս գրողն ու արուեստագէտը, նոյնպէս, եւ առաւել չափով մը եւս, գիտնականը, համամարդկային մօտեցումներու մարդը ըլլալու կոչուած է: Ազգայինը համամարդկայինէն մեկնած կրնայ ըլլալ միայն ու անոր դիմելու ընթացք մը ունենալու է: Չենք կրնար ըսել որ դիւրին ճամբայ մըն է այս, մանաւանդ փոքրամասնութեան ճակատագրով դրոշմուած մեր ժողովուրդին համար Սփիւռքի մէջ ու յետսովետական ամբողջ աշխարհի մը համար, ինչպէս Հայաստանին, որ ազգայինի վերագիւտը կատարելու մէջ է, Սովետական Միութեան փլուզումէն ետք: «Հայկական է` պատուական է», ըսելով, գէշն ու լաւը միաժամանակ սիրելն ու ծածկելը գիտութեան հետ կապ չունեցող մօտեցումներ են, ըստ իս: Այս խօսքերը, ըսի, նորութիւն չեն, սակայն անհրաժեշտութիւն են, որովհետեւ գիտական կարգ մը շրջանակներու իսկ կողմէ նկատի չեն առնուիր:

Մեր Ծոր-Ծորի վանք այցելութեան ընթացքին բաւական հետաքրքրական էր զրոյցը մեր սիրելի օտար հայագէտներուն հետ, որոնցմէ ֆրանսացի Պեռնար Ութիէն ծանօթ էր Յովհաննէս Ծործորեցիի թարգմանչական գործունէութեան, որ Թովմաս Ագուինացիի, Ալպերթուս Մակնուսի եւ այլոց երկերուն թարգմանութեամբ մտածողական ճամբայ բացած է հայերէնին դէպի օտար ափեր: Կաթոլիկ փրոփականտի նպատակով կատարուած այս աշխատանքին շնորհակալ ենք մենք այսօր, ինչպէս լատինադաւան Մխիթար Սեբաստացիին, Ս. Ղազար հաստատումէն 300 տարի ետք, կատարուած հսկայածաւալ աշխատանքին համար: Օտար դաւանութիւնը գէթ թարգմանաբար «ընդունելու» իրողութիւնը շնորհաբեր է:

Հայ-օտար հանդիպումը այս պատկերով տեսնուած, բաւական պտղաբեր կը տեսնեմ ես անձամբ: Այլապէս ալ, քննարկումի, կարծիքներու բաց փոխանակութեան մթնոլորտը միմիայն հարստացուցիչ է:

Կ’ուզեմ նաեւ հետեւեալը աւելցնել, քանի յաճախ «օտար»ը ժխտական նշանակութեամբ ներկայ է մեր քարացած հաւաքական գիտակցութեան մէջ: Այս օտար մասնակիցները, իրենց ուսումնասիրութեամբ, հետաքրքրութեամբ ու խանդավառ մասնակցութեամբ կարելի դարձուցին այս գիտաժողովը, մինչ մենք դրամական նուազագոյն օժանդակութիւնն իսկ կը զլանանք մեր հայագիտութեան, մեր հայկական դպրոցին, մեր հայերէնի ուսուցիչին, մեր հայկական թերթին, պատճառ դառնալով որ մերը աղքատանայ ու մաշի: Յետոյ ալ կը գանգատինք, որ, oրինակ, հայ ծնողքը հայկական վարժարան չի ղրկեր իր զաւակը: Զարմանալու ի՞նչ բան կայ: Ո՞ր ծնողքը կը փափաքի իր զաւակին անկումը: Այսօր հայ մշակոյթը, հայագիտութիւնը, հայկական վարժարանը, հայ մտաւորականը, հայ թերթը, հայ ուսուցիչը պարտութեան, աղքատութեան, լքումի, արհամարհանքի եւ անկումի գօտիներու մէջ կը գտնուին`տասնամեակներէ ի վեր մեր չկատարած աշխատանքին եւ ոչ թէ օտարութեան, Սփիւռքին կամ սփիւռքացումի պատճառով: Կացութեան պատճառները ուրիշ տեղեր չփնտռենք: Ճառախօսութիւն չէ ըրածս: Փաստերու կարիք իսկ չկայ: Ո՞վ կը գիտակցի այսօր հայ մամուլին ողորմելի վիճակին: Եւ որո՞ւ հոգն է այդ ամէնօրեայ ողորմելիութիւնը:

Երբեմն մարդիկ լուծումներ գտնելու ակնկալիքով վիզերնին եւ քսակնին դէպի Հայաստան կը դարձնեն, խորհելով որ հայրենիքը ամէն բանի լուծում բերելու կարողութիւն ունի: Այսպիսի կամաւոր բարեմիտներ չեն ուզեր անդրադառնալ այն յստակ իրողութեան, որ մենք ներկայիս կ’ապրինք ժամանակի մը մէջ, երբ մեր հայրենիքը շատ աւելի հարցերու կեդրոնի մը վերածուած է, քան թէ պատասխաններու, լուծումի կարելիութեան: Այսպիսիներ նաեւ տեղեակ չեն պատմութեան, թէ ի՛նչ պայմաններու տակ հայ մշակոյթը, արեւմտահայ մշակոյթը, արեւմտահայերէնը զարգացած են: Օրինակ, Մատթէոս Մամուրեան, անոր հանդէսն ու հրատարակչական հսկայածաւալ աշխատանքը տասնամեակներ շարունակ ի՞նչ եւ ինչպէ՞ս կրնային գործել: Նման արդիւնաւոր փորձեր կատարուած են մեր անմիջական կամ հեռաւոր անցեալին, որոնց ուսումնասիրութիւնը մեզի այսօր օգտակար կրնայ դառնալ:

Կը նշմարէք, հարկաւ, որ օտարին դրական կողմին մասին կը խօսիմ: Չի նշանակեր, որ օտարը ամբողջապէս դրական է: Սակայն, մանաւանդ այս գիտաժողովին առթիւ կը շեշտեմ, որ օտարէն մենք շատ սորվելիք ունինք, հասկնալու համար մեր «ունեցածը»: Օտարէն կարելի է եւ հարկ մըն է սորվիլ մեր, այսինքն օտարին աչքով դիտուած` օտարի՛ն մշակոյթը սիրելու եւ յարգելու առաքինութիւնները:

«Գ.»-  Ո՞ւր է որ թերացած ենք ուրեմն… Իսկ յուսադրիչ որեւէ երեւո՞յթ…:

Ի.Չ.- Թերացո՞ւմ: Միջին Արեւելքի մասին խօսելով, սակայն ինչ-ինչ կէտերով նաեւ  արեւմտեան ափերու գաղութներ նկատի առած, մեր մշակոյթը «խաղուպար»ի մակարդակին իջեցնելը, մեր միութիւններուն իսկ ձեռքով, թերացո՞ւմ կը կոչէք: Հայկական վարժարանին մէջ հայերէնին օր առ օր նահանջը թերացո՞ւմ կը կոչէք: Բացառութիւններո՞վ պիտի մխիթարուինք: Ասոնք համազգային ոճիրներ են, որոնք ոճրագործներու ձեռագործ են միայն: Երբ այս սկզբնական պայմանները չկան, հայագիտութեան մասին խօսիլը շռայլութիւն չէ՞: Միջին Արեւելքը պատերազմի գօտի է, ոչ միայն վերջերս: Տնտեսական տագնապը հարկաւ կ’ազդէ մարդոց մտայնութեան ու հոգեկան աշխարհին վրայ: Սակայն, երբ աս կացութեան մէջ շէնք շինելն ու խնճոյք սարքելը կարելի են, եւ այդ ալ` բարձրագոյն մակարդակի վրայ, հայագիտութի՞ւնն է յանցաւորը իր գոյութեան համար: Երբ կարգը հայերէնին ու մշակոյթին գա՞յ միայն տագնապները կը սրին: Միթէ մեր լեզուն ու գիտութիւնը համ չունի՞ն այլեւս: Յուսադրիչ երեւոյթներու պիտի սպասենք դեռ:

«Գ.»-  Ինչպէ՞ս կ՛արժեւորէք գիտաժողովին ներկայացուած նիւթերը:

Ի.Չ.- Ես ինծի իրաւունք չեմ տար այլազան նիւթերուն արժեւորումը կատարելու, նկատի ունենալով որ հայագիտութիւնը շատ ընդարձակ կալուած մըն է: Կրնամ ըսել, որ զգալի էին նիւթերուն հանդէպ լրջութիւնը, զեկուցաբերներուն պատրաստուածութիւնը: Նիւթերը իրարու առնչուած էին կարգ մը տեղեր եւ այդ իմաստով կարծիքներու փոխանակումը հարստացուցիչ էր: Երբ զեկուցումները հատորի մէջ ամփոփուին, ընթերցողը կրնայ իր դատումները կատարել:

«Գ.»- Գիտաժողովի թեմաներէն մէկն ալ Հայոց Ցեղասպանութիւնն էր: Ձեր իսկ խօսքով անցեալէն այսօր նետուած կամուրջներով հարցեր կը ծագին մարդոց մտքին մէջ: Ինչպիսի՞ հարցեր ծագեցան ա՛յս թեմային շուրջ:

Ի.Չ.- «Անցեալէն նետուած կամուրջներ»ը միայն ցեղասպանութեան չեն վերաբերիր: Ամէն կալուածի պարագային անցեալէն կրնան կամուրջներ նետուիլ կամ կրնանք դէպի անցեալ կամուրջներ նետել, այդպիսով ներկան առաւելապէս հասկնալու համար, գիտնալու համար, թէ ո՞ւր կեցած ենք: Մեր անցեալի դրամագլուխը այնքան հարուստ է, որ նետուած ամէն կամուրջ տեղ մը կ’իյնայ, եթէ նետենք զայն եւ համարձակութիւնը ունենանք քալելու անոր վրայէն: Հայագիտութիւնը հարկաւ կը զբաղի թէ անցեալով, թէ ներկայով, սակայն անցեալը ներկայ բերելու ճիգը օգտակար է բոլորին: Թերեւս աւելի յստականայ միտքս, եթէ ըսեմ, որ զիս շատ աւելի կը հետաքրքրեն օտար այնպիսի գիտնականներ, որոնք ոչ միայն զուտ գիտական հետաքրքրութիւն ունին, օրինակ` հայոց լեզուի այս կամ այն երեսը կ’ուսումնասիրեն, այլեւ հայ ժողովուրդի ներկայ հարցերուն հանդէպ անտարբեր չեն: Եւ այդպիսիներու հետ գործելը շատ աւելի արդիւնաւէտ է: Կրնամ ըսել, որ գիտաժողովի բոլոր մասնակիցներն ալ ունէին ներկային հանդէպ այդ հետաքրքրութիւնը:

Գալով ցեղասպանութեան, կարգ մը նիւթեր կապուած էին անոր` Մելիք-Թանգեան Սրբազանի գաղթականախնամ աշխատանքը, քիւրտերու վկայութիւնները ցեղասպանութեան մասին, ցեղասպանութեան նուիրուած վէպերու ներկայացումը, Էռնստ Եագոպ Քրիստոֆէլի գործունէութիւնը եւ այլն: Այս նիւթերէն անկախ, Արազի ափին կանգնած, Նախիջեւանը դիտելով ու տեղեկանալով Հին Ջուղայի գերեզմանատան վերջին խաչքարերուն ճակատագրին մասին, մարդիկ հարկաւ 1915-ի ցեղասպանութեան ու ազերիական մշակութասպանութեան միջեւ համեմատութիւն մը ըրին:

«Գ.»- Ողջունելի է հայագիտական գիտաժողովներու շարքը, զոր կը ծրագրէք իրականացնել: Հայագիտութեան մէջ ինչպիսի՞ կալուածներ առաւելաբար ուշադրութեան կը կարօտին ձեր կարծիքով:

Ի.Չ.- Շնորհակալ եմ ձեր հետաքրքրութեան համար: Հայագիտութիւնը շատ մեծ մարտահրաւէրներու առջեւ կը գտնուի այսօր: Սփիւռքի հայագիտական սակաւաթիւ կեդրոններն ու ամպիոնները, – որոնք յաճախ ոչ ինքնաբաւ են, ոչ ալ զարգացման լայն կարելիութիւններ ունին, ոմանք չունին նոյնիսկ տարեկան ծրագիր…- ինչպէս նաեւ գիտութեան կալուածներն իրենք` աստուածաբանութենէն սկսելով մինչեւ պատմագիտութիւն, իմաստասիրութիւն, լեզուագիտութիւն, գրականագիտութիւն, ցեղասպանագիտութիւն եւ այլն, լուրջ ուշադրութեան կը կարօտին: Արեւմտեան աշխարհի մէջ նոյնիսկ առանց լեզուիմացութեան հայագիտութիւն կ’ուսուցուի, ինչ որ ապագայի հաշուոյն շատ մտահոգիչ երեւոյթ է: Այսօր ցեղասպանագէտներ կան, որոնք հայոց ցեղասպանութեամբ կը զբաղին տասնամեակներէ ի վեր, որոնք ոչ հայերէնին, ոչ ալ օսմաներէնին կը տիրապետեն:

Հայագիտութիւնը մանաւանդ մտահոգիչ է Հայաստանի մէջ այսօր, ուր գիտութիւնը ուրիշ նպատակներու ծառայութեան լծուած է շատ մը պարագաներու: Հայաստանի մէջ հայագիտական կարգ մը կալուածներ եղկելի վիճակ մը կը պարզեն ներկայիս, առանց չափազանցութեան: Համապատասխան աղբիւրներու, մթնոլորտի եւ արեւելումի պակասը, աւելին, նոր տարածքներ յայտնաբերելու համար տեսլականի ու նիւթականի չգոյութիւնը կը գործեն աւերներ: Ցեղասպանագիտութիւնը, օսմանագիտութիւնը, թրքագիտութիւնը, արխիւագիտութիւնը տեղ մը նախնական մակարդակէ մըն ալ վար են: Թուայնացած այս դարաշրջանին մենք միջնադարեան միջոցներով կը գործենք երբեմն: Այս կացութեան մէջ, քանի՞ համալսարանաւարտ քաջալերուի եւ հայագիտութիւն մշակէ, հացը վաստկիլ երազէ անով: Խօսքը դեռ Հայաստանի՛ մասին է…: Պետական կամ անհատական կառոյցներ, յատկապէս յետանկախութեան շրջանին, կրնան կացութիւն փոխել, սակայն այդ կառոյցները ես չեմ տեսներ: Կամ կան ու բաւարար չեն, որ փոփոխութիւնը զգալի ըլլայ: Աշխարհահայեացքի փոփոխութիւնը ժամանակի ու համբերութեան կը կարօտի: Պէտք է սպասենք: Մխիթարական կը համարուին, ըստ իս, օրինակ, «Վէմ» հանդէսին մէջ լոյս տեսած կարգ մը յօդուածներ կան «Նորավանք» գիտահետազօտական հիմնարկութեան նախաձեռնութեամբ լոյս տեսած կարգ մը հրատարակութիւններ: Գնահատելի է նաեւ բաւական աշխուժութեամբ կատարուող հին հրատարակութեանց եւ մամուլի թուայնացման աշխատանքը: Բացառութիւններով գոհանալը կազդուրիչ չէ:

Արեւմտահայերէնը եւս կը գտնուի մարտահրաւէրին առջեւ ոչ թէ ապրելու կամ վերապրելու, այլեւ ակադեմական ու հայագիտական լեզուի վերածուելու: Սակայն այս ուղղութեամբ ոչ մէկ աշխատանք կը տարուի արեւմտեան հայագիտական ամպիոններու կողմէ, որոնց համար հայերէնն իսկ գիտական լեզու ըլլալէ միանգամընդմիշտ դադրած է, տարաբախտաբար, ինչ-ինչ պայմաններու բերումով: Լոպպիստ աշխատանքը արգիլուա՞ծ է յանուն հայագիտութեան կատարել: Նոյնիսկ Երեւանը միշտ պատրաստ չէ արեւմտահայերէնով աւարտաճառ ընդունելու: Թող պատմեն Երեւան ափ առած ձեր իսկ գաղութին զաւակները իրենց փորձառութեանց մասին: Բացայայտ չէ՞ միթէ մեր համազգային անտարբերութիւնը եւ ատով իսկ` անկարողութիւնը: Հասկնալի դառնալու համար պէտք է որ ըսեմ` հայը երբեմն շատ աւելի թուրք է, քան թուրքը ինք: Ոչ համաժողովներու քոքթէյլներուն շռայլութիւնը, ոչ գիտաժողովներու անպտուղ քննարկումները, ոչ ալ յաւուր պատշաճի բարձրաձայնուած քննադատութիւնները կրնան գիտութեան կամ մշակոյթին փորը կշտացնել: «Վայ քեզի քաղաք, որ թագաւորդ մանուկ է» (Ժողովող Ժ. 16), կ’ըսէ Աստուածաշունչը: Գիտահետազօտական հիմնարկներու հիմնումն ու յառաջացումը եւ համապատասխան հաստատութիւններու գոյ արխիւներու դասաւորումն ու հրատարակութիւնը կրնան հայագիտութիւնը շարժման մէջ դնել էապէս:

Ղարաբաղի սահմանները պաշտպանող զինուորը եւ հայագիտութեամբ զբաղող գիտնականը, հայ կամ օտար, էութեամբ չեն տարբերիր իրարմէ: Երկուքն ալ սահմաններ կը պաշտպանեն: Տակաւին կան մօտեցումներու` Հայաստան-Սփիւռք աշխարհընկալումի մնայուն տարբերութիւնները, որոնք երբեք կապ չունին Հայաստանին` դէպի աշխարհ բացումին, ժամանակին հետ քայլ պահելուն հետ: Այս իմաստով, Հայաստանը երբեք Սփիւռքի չի վերածուիր, ոչ ալ հակառակը:

Ատրպէճանցիներ, թոյլ տուէք անհամեստաբար ըսել` իրենց «նուազ» պատմութեամբ, գիտութեամբ ու գիտակցութեամբ շատ աւելի գործունեայ են Գերմանիոյ մէջ, ներկայիս, տարբեր հիմնարկութիւններու հետ իրենց գործակցութեամբ ու ներդրումներով, քան թէ Հայաստանն ու հայերս:

Գիտութենէն անկախ կան նաեւ քաղաքավարական տարրական տուեալներ, որոնք գիտաժողովներու ընթացքին չեն յարգուիր: Ես ներկայ եղած եմ Երեւանի մէջ գիտաժողովներու, ուր մասնակիցներուն աղմուկը երբեք չէ դադրած, եւ ուր մէկ զեկուցաբերը միւսին զեկուցումը մտիկ չէ ըրած ընդհանրապէս: Իր բաժինը ներկայացուցած ու մեկնած է:

Ակնյայտ է, որ մենք այսօր աւելի կը սիրենք շէնքեր կառուցել, քան թէ գիտութեամբ զբաղիլ: Պատասխանատու մարդիկ իրենք զիրենք հարկադրանքին տակ կը դնեն գիտութեամբ «հետաքրքրուած» ըլլալու, հատորներ հրատարակելու, շնորհանդէսներով փայլատակումներ յառաջացնելու, մինչդեռ անոնք իրականութեան մէջ չեն հետաքրքրուած միջուկով: Իսկական հետաքրքրութիւնը, բառին ստուգաբանական իմաստով մանաւանդ, շատ աւելի տարբեր պատկեր մը ունենալու է, որուն դեռ պիտի սպասենք:

Վստահ եմ որ այս ժամանակներն ալ պիտի անցնին, եւ սերունդներ պիտի փոխուին: Բայց մի մոռնաք, որ այս ընթացքով կրնան մեր ակնկալածէն շատ աւելի գէշ բաներ ալ պատահիլ: Շարք մը պայմաններ մեր կեցուածքէն կախեալ են:

«Գ.»- Շնորհակալութիւն  Ձեր սպառիչ պատասխաններուն համար:

 «Գանձասար», Բ., Նոյեմբեր 2017