«Տրոցկիստ-նացիոնալիստ գրական վիժուածք». 1930-ականների գրական մթնոլորտի շուրջ

ԼԻԼԻԹ ԱՒԱԳԵԱՆ

«Հին» գրողներն ու գրականութիւնը ժամանակավրէպ էին: Գրական գործունէութիւնն այլեւս հասանելի էր բոլորին. «Գրականութիւնն այլեւս մի քանի «ընտրեալների» գործը չէ: Գրողներ ու արվեստագետներ են դառնում երէկուայ հովիւներն ու բատրակները, որոնց համար կեանքն ստեղծել է ինտելեկտուալ աշխատանքի մարդիկ դառնալու բոլոր պայմանները: Զով լեռների ու բամբակի դաշտերի աշխատաւորները պարզ ու անկեղծ բանաստեղծութիւններով, սրտառուչ ու ինքնաբուխ երգերով փառաբանում են մեծ Հոկտեմբերը, փառաբանում են նրա կազմակերպիչներին»: «Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնը եւ նրա անմիջական ծնունդը հանդիսացող Հայաստանի Կարմիր Նոյեմբերին անմիջապէս նախորդող շրջանում հայ բուրժուական եւ մանր բուրժուական գրականութիւնն արդէն սպառել էր իր կենսական բոլոր հիւթերը եւ գնում էր դէպի անկում: Այդ գրականութեան խոշորագոյն ներկայացուցիչները՝ Թումանեանը, Շիրվանզադէն, Իսահակեանը, Նար-Դոսը դադարել էին ակտիւ ստեղծագործական աշխատանքից: Հայ բուրժուական նացիոնալիզմը Րաֆֆուց եւ Գամառ Քաթիպայից յետոյ տուեց գրական անտաղանդ եւ անարիւն էպիգոնների մի գաճաճ սերունդ: (…) Պրոլետարիատի յեղափոխական շարժման հետ կապուած հայ հեղինակները՝ յանձինս Յակոբ Յակոբեանի և Արազու, մնում էին իբրեւ խիզախ բացառութիւններ»:

«Գրական թերթ»»-ի 1935-ի այս խմբագրականը[1] խօսում է արդէն տոտալիտար եւ մի միասնական գրական կազմակերպութեան պարտադրանքի մասին։

Բայց յեղափոխութեան առաջին տարիներին եւ մինչեւ 1920֊ական թուերի վերջը այդպէս չէր։

1920-ին Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումից յետոյ հայ գրողները սկսեցին միաւորուել տարբեր գրական խմբաւորումներում: 1922-23 թթ. ձեւաւորուեցին պրոլետարական գրողների առաջին խմբակները («Մուրճ»-ը՝ Երեւանում, «Դարբնոց»-ը՝ Թիֆլիսում, «Քուրա»-ն՝ Մոսկուայում): 1922-ի Յունիսին Չարենցը, Վշտունին ու Աբովը կազմեցին «Երեքի խմբակ»-ը, 1923-ին Մկրտիչ Արմէնը Լենինականում հիմնադրեց «Հոկտեմբեր» խմբակը: 1925-ին ստեղծուեց պրոլետարական նոր միութիւն՝ «Նոյեմբեր»-ը (1921-1925), որի առանցքային դէմքերն էին Չարենցը, Բակունցը, Մահարին, Մկրտիչ Արմէնը, իսկ 1926 թ. Դեկտեմբերին՝ Հայաստանի պրոլետարական գրողների միութիւնը։ Այդ միութեանը զուգահեռ գործում էին «Հայ գրական ընկերութիւնը»՝ 1926 թուից, եւ «Հայ աշխատաւորական գրողների միություն»-ը՝ 1927 թուից։ 1929-ին ձեւաւորուեց Հայաստանի խորհրդային գրողների ֆեդերացիան:

1932 թվականին, ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի 1932-ի Ապրիլի 23-ի որոշմամբ, արգելուեցին գրական բոլոր միաւորումները, այդ թւում եւ Պրոլետարական գրողների ասոցիացիան: Բոլոր գրողները պետք է միաւորուէին մէկ ընդհանուր՝ Խորհրդային գրողների միութեան կազմում: Միութիւնն էլ իր վրայ էր վերցնում գրողների համար ստեղծագործելու անհրաժեշտ պայմանների ապահովումը: Գրական մէկ միաւորումը հեշտացնում էր վերահսկողութիւնը գրողների հանդէպ: Միութեան կազմում չլինելը նշանակում էր մեկուսացում գրականութիւնից, ընթերցողներից: Միայն ԽԳՄ անդամներն ունէին տպագրուելու, գրական աշխատանքով զբաղուելու ու վարձատրուելու, ստեղծագործական գործուղումների մեկնելու, հանգստեան տների արտօնութիւն: Միւսները եթէ այդպիսիք մնային, դատապարտուած էին թշուառութեան:

Գրականութեան վրայ գաղափարական համընդհանուր վերահսկողութեան յաջորդ քայլը կուսակցութեան կողմից մէկ ընդհանուր ստեղծագործական մեթոդի՝ սոցռէալիզմի հաստատումն էր խորհրդային ողջ գրականութեան վրայ:

Սա կուսակցութեան պահանջն էր իւրաքանչիւր գրողից: Ցանկացած շեղում մեղադրանք էր դաւաճանութեան մէջ, պատիժը՝ գնդակահարութիւն կամ աքսոր: Մնում էր պարզել թէ ով է շեղուել, եւ գրողները սկսում էին կամ միմեանց մեղադրել կամ էլ ջանք թափել ապացուցելու համար որ իրենք սոցռէալիզմին ու Կոմկուսի գծին նուիրուած են եւ անզիջում կերպով դատապարտում են այլ դրսեւրումներ։

1930-ականների գրական միջավայրի մասին առայժմ ամբողջական ուսումնասիրություն չկայ:

Մինչ օրս 20-30-40-ականներին ստալինեան բռնաճնշումներին զոհ գնացած գրողներին ընկալում ենք իբրեւ զոհեր, ողջ մնացածներին՝ նրանց դէպի մահ ճանապարհած դահիճներ: Սակայն արխիւային փաստաթղթերը, այդ տարիների մամուլը, գրողների անձնական նամակներն ու յուշերը ներկայացնում են ցաւալի մի պատկեր՝ բազմաթիւ գրողներ այս կամ այն չափով մասնակցել են միմեանց գրական ասպարէզից մեկուսացնելու, հակախորհրդային ու ազգայնական գործունէութեան մէջ մեղադրելու գործին: Գուցէ ոմանք ստիպուած են եղել ցոյց տալու իրենց շատ աւելի սոցիալիզմին նուիրուած լինելը, գուցէ հակառակ դէպքում՝ նոյն մեղադրանքները կը հնչէին իրենց հասցէին, իսկ գուցէ ոմանց էլ գրական նախանձն է թելադրել:

30-ականների մամուլից, արխիւային փաստաթղթերից, յուշերից եւ ուսումնասիրութիւններից փորձել եմ առանձնացնել մի քանի հրապարակումներ, որոնք ինչ-որ չափով հնարաւորութիւն կը տան աւելի լաւ պատկերացնել 30-ականների գրական մթնոլորտը:

Լարուածութիւնն աւելի սրուեց Աղասի Խանջեանի ինքնասպանութիւնից (սպանութիւնից) յետոյ (1936): Մինչ այդ գրողների ներքին անհամաձայնութիւններն աւելի շատ գրական բանավէճի միտում ունէին՝ առանց միմեանց կառափնարան հրելու: Կոշտ գնահատականներ հնչում էին, սակայն առաւելապէս Սփիւռքում ստեղծագործող գրողների հասցէին:

Նայիրա Բալայեանը գրում է.

«1930-ական թուականին արեւելահայ մամուլում արդէն յայտնւում են Գ. Մահարու ստորագրութեամբ անորակ, ընդամէնը յանգերով կապակցուած էպիգրամներ, որտեղ ծաղրւում է ոչ թէ այս կամ այն գրողի գրական վաստակը, այլ անձը: Այսպէս, «Արուեստի ֆրոնտում» հանդէսի N 1-ում եւ 3-ում զետեղւում են Կոստան Զարեանին, Աւետիք Իսահակեանին, Համաստեղին, Արշակ Չօպանեանին ուղղուած էպիգրամներ»[2]:

Ահա Մահարու էպիգրամն՝ ուղղուած Կոստան Զարեանին.

Կարդացի «Տատրագոմի հարսը»,
Ով դատարկ գոմի փեսայ,
Երկար փնտռեցի իմաստը,
Բայց ոչ մի իմաստ չտեսայ:
Է, գրիր, ի՞նչ ես մտածում,

Ի՞նչ մտքեր ունես հանճարեղ,

Պառնասեան փետրով տիրացու,

Բուրվառիդ որքա՞ն վճարեմ:

Սա էլ՝ Արշակ Չօպանեանին ուղղուած էպիգրամը:

Կոստան Զարեանը
Իր ուղին ունի,
Նորենցը՝ իր,
Ալեհեր պատանի,
Դու էլ քո՛ ուղին:
Լաւ է տգէտ լինել,
Լինել անմիտ,
Անուս,
Քան փոթորկոտ մեր այս դարում՝
Գիտնական Եանուս [3]:

Բալայեանը գրում է. «Սփիւռքահայ անուանի հեղինակներին քարկոծելու ձգտումը եւ հայհոյանքի տարրն առաւել է ուժգնանում հետագայ տարիներին: Առիթը չեն կորցնում Վահրամ Գաբուզեանը՝ Ալազանը, Գ. Մահարին, Զապէլ Եսայեանը, Գ. Վանանդեցին եւ ուրիշներ: Այսպէս, 1932 թուականին «Գրական թերթ»ի 27-րդ համարում Ալազանը Վազգէն Շուշանեանին համարում է դաշնակցական ցինիզմի հետեւորդ: Նոյն թերթում զետեղւում է Զ. Եսայեանի դասախօսութիւնը սփիւռքահայ գրողների մասին, որտեղ հեղինակը գրում է, թէ Շահնուրը քննադատում է անցած ազգայնական ուղեգիծը, իսկ Շուշանեանը ներբողում է ցոփութիւնը եւ զարկ տալիս պոռնոգրաֆիկ գրականութեանը («Գրական թերթ», 1933, N 9): 1935 թ. Վանանդեցին «Վէմ» ամսագրի դէմ «Դաշնակցական հին արժէքների ժառանգի դերում» խորագիրը կրող յօդուածում Ահարոնեանին համարում է միստիկ, հիվանդոտ, իսկ Շանթին դրամատուրգիան՝ անասնային բնազդը սրբագործող: Աւելին, Մահարին անգամ արգելում է Աթէնքում հրատարակուող «Այգեստան»-ին մէջբերում անել իր գործերից:

1932 թուականին իր վաստակի համար Չօպանեանը ռումինական կառավարութիւնից ստանում է շքանշան՝ իբրև երախտիքի առհաւատչեայ: Սա առիթ է դառնում Ալազանի համար. նա գրում է. «Այն Չօպանեանը, որը կուրծք էր ծեծում Խորհրդային Հայաստանի անկեղծ բարեկամութեան համար, որը երբեմն փորձ էր անում դաշնակներին «կշտամբելու» իբր թէ Խորհրդային Հայաստանը պաշտպանելու համար, այժմ հակախորհրդային ինտերվենցիայի հայրենիքում՝ ստորաքարշութեան եւ քծնանքի իր անմրցելի վարպետութեամբ շքանշաններ եւ տիտղոսներ է վաստակում: Մոսիօ Չօբանեան, զարդարեցէք ձեր սնափառ լանջը այդ արիւնոտ ու գարշելի խաղալիքովը, ռումինական «հրամանատարի» ձեր կոչումովը՝ հաւատարիմ շան նման հսկեցէք ֆաշիստների շքադռները, քծնանքով լիզեցէք համաշխարհային սպանդ կազմակերպողների, հակախորհրդային ինտերվենտների գարշապարը»[4]:

Դեռեւս 1932 թ. սովետահայ գրողները միմեանց հանդէպ համեմատաբար հանդուրժող էին թւում: Այս առումով հետաքրքիր է Նայիրի Զարեանի բաց նամակը «ընկ. Յեղիշե Չարենցին»՝ գրած 1932֊ին. «Սիրելի Եղիշէ, քո «Էպիքական լուսաբացով» դու նահանջի մի ուժգին ժեստ կատարեցիր: Անցել է երկու տարի եւ դու դեռ ոչինչ չես տուել: Ինչո՞ւ: Արդեօ՞ք հիմա քիչ են հերոսական ու վիթխարի գործերը: Արդեօ՞ք դու ընդունակ չես ըմբռնելու եւ ապրելու վերակառուցման շրջանի հերոսական էպոխան: Արդեօ՞ք դու այլեւս ոչի՞նչ չունես ասելու, ինչպէս բարբաջում են վերջերս դաշնակ գրչակներն իրենց բուլվարային թերթուկներում: Ոչ այս է եւ ոչ այն: (…) Քո նահանջի եւ լռութեան հիմնական պատճառն այն է, սիրելի Եղիշէ, որ դու նոյնպէս մի շարք գրողների հետ միասին մասսաների հետ թոյլ ես կապուած: (…) Մի մոռանար, որ քո ստեղծագործական յախուռն էներգիան շօշափելի սնունդ չգտնելով՝ կը սկսի ինքնիրեն լափել ու վերածուել ինդիվիդուալիստական ինքնայօշոտման (որպիսի սիմպտոմներ նկատւում են «Էպիքական լուսաբացում»)[5]:

Արդեն 1969-ին, ՀԿԿ կենտկոմի բիւրոյին գրած 30 էջանոց նամակում, Նայիրի Զարեանն անդրադառնում է իրեն ուղղուած մեղադրանքներին, մասնաւորապէս, Չարենցի դէմ մատնագրեր գրելուն. «Ես համաձայն չեմ այդ անհոգի տրամաբանութեան հետ, ես չեմ կարող ապրել իմ դեմ յերիւրուող բանսարկութիւնների ծանրութեան տակ: (…) Ես չեմ գրել ոչ մի մատերիալ: (…) Ես նրանցից (Բակունց, Չարենց- Լ.Ա.) պաշտպանում էի իմ ստեղծագործութիւնը, ես նրանց հետ վիճում էի գրաւոր ու բանաւոր, հրապարակով, գրողների տանը, մամուլում, եւ մեր մտքով իսկ չէր անցնում, թէ մեր գրական տեսակէտների համար կարող են մեզ բանտարկել: Ես նրանց հետ վիճում էի հրապարակով, եւ իմ մտքով չի անցել նրանց դէմ պայքարել գաղտնի»[6]:

Սակայն Զարեանի՝ միայն մամուլում 1930֊ականներին հրապարակուած յօդուածները վկայում են, որ խնդիրը միայն գրական պայքարը չէր. «Այժմ արդէն հասկանալի է, թէ ինչու 1930 թուից յետոյ, երբ մեր երկրում յաղթանակում էր սոցիալիզմը եւ էլ աւելի էր ամրանում ժողովուրդների եղբայրութիւնը, իրար ետեւից լոյս տեսած նացիոնալիստական մի շարք գրքեր՝ Ա. Բակունցի «Սեւ ցելերի սերմնացանը», Մկրտիչ Արմէնի «Երեւանը», Թոթովենցի «Կեանքը հին հռոմէական ճանապարհի վրայ»,  «Հրկիզուած թղթեր», Ե. Չարենցի «Գիրք ճանապարհի», Գ. Վանանդեցու եւ ուրիշների «Հայ գրականութեան պատմութիւնը» եւ այլն: Այդ գրքում Բակունցի նացիոնալիստական տրոցկիստական խմբակը դնում էր Հայաստանի սահմանների հարցը եւ ատելութիւն էր հրահրում դէպի թիւրքերը (Բակունց), հին` կիսաֆէոդալական Երեւանը հակադրում էր սոցիալիստական շինարարութեանը (Արմէն), քարոզում էր հայերի եւ թիւրքերի թշնամութեան ռասսայական տեսութիւնը (Թոթովենց), հայ ժողովրդի ապագան համարում էր մութ եւ անյայտ (Չարենց), հայ անցեալ նացիոնալիստական գրական գործիչներին զարդարում էր դեմոկրատիզմի լուսապսակով (Վանանդեցի, Դ. Սիմոնեան) ձեւով ազգային եւ բովանդակութեամբ սոցիալիստական կուլտուրայի ստալինեան թեզը փոխարինում էր «ազգային ձեւերի» խտացման նացիոնալիստական ֆորմուլայով, կատաղի կերպով պաշտպանում էր այն միտքը, թէ ազգային հարցը չպէտք է ենթարկուի պրոլետարական յեղափոխութեան ընդհանուր հարցին, մերժում էր մեր անցեալի կուլտուրական ժառանգութեան դեմոկրատական տարրերը եւ առաջնութիւնը տալիս բուրժուա-կղերական տարրերին»[7] :

1936-37 թթ. «խանջեանականութեան» դէմ պայքարը նոր թափ առավ՝ ՀԿ(բ)Կ ԿԿ առաջին քարտուղար Ամատունի Ամատունու, ՆԳ ժողկոմ Խաչիկ Մուղդուսու ջանքերով: Ե՛ւ Ամատունին, ե՛ւ Մուղդուսին 37-ին գնդակահարուեցին՝ որպէս հայրենիքի դաւաճաններ: Սկսուեց ամենաարիւնոտ շրջանը։

Գէորգ Աբովը, որը Չարենցի եւ Ազատ Վշտունու հետ «Երեքի խմբակ»-ի անդամ էր, 1937 թ. գրում է. «Գրաւելով Հայաստանի խորհրդային գրողների միութեան մէջ ղեկավար պոստեր եւ օգտուելով ՀԿ(բ)Կ կենտկոմի նախկին քարտուղար՝ դաւաճան տրոցկիստ-նացիոնալիստ Խանջեանի ամէն տեսակի օժանդակութիւնից, տրոցկիստ Սիմոնեանի գլխաւորութեամբ՝ մի շարք նացիոնալիստ-տրոցկիստ հակայեղափոխականներ՝ Բակունցը, Թոթովենցը, Ալազանը, Վանանդեցին, Նորենցը եւ Մահարին, մեծ վնաս հասցրին հայկական խորհրդային գրականութեանը ոչ միայն իրենց գրական գործերով, այլև կազմակերպչական միջոցառումներով:(…) Նացիոնալիստ-դաշնակ Բակունցը իր «Ծիրանի փող» պատմուածքում հակադրում է, այսպես կոչուած, Թուրքահայաստանը ներկայ Խորհրդային Հայաստանին, կոչ է անում վերադառնալ այդ երկիրը, քանի որ, նրա կարծիքով, միայն այնտեղ կարելի է գտնել աշխատանքային հանգիստ կեանք, առանց շղթաների եւ բռնութեան: Նացիոնալիզմով է յագեցուած նաեւ Թոթովենցի «Կեանքը հին Հռոմէական ճանապարհի վրայ» գիրքը: Այդ գաղափարներով է յագեցուած նաեւ Մահարու «Մանկութիւն» գիրքը: (…) Նրանք մեր գիւղը պատկերացնում էին որպէս մթին ձոր, որն ապրում է նահապետական, նախայեղափոխական կենցաղով: Յաղթանակող սոցիալիզմի դէմ մղած կատաղի դիմադրութեամբ նրանք քարոզում էին բուրժուական ինդիվիդուալիզմ եւ յոռետեսութիւն: Նրանք ոռնոց էին բարձրացնում հայ ժողովրդի անցեալի թշուառութեան, Հայաստանի անցեալի՝ իբրեւ թէ անելանելիութեան, հայ ժողովրդի ներկայի՝ իբրեւ թէ անապագայ դրութեան մասին»[8]:

Չարենցի, Բակունցի, Ալազանի «ազգայնական» գրականութիւնը չնկատելու մեղադրանք էր ներկայացուած նաեւ Դերենիկ Դեմիրճեանին, որն ընդունեց, որ կորցրել էր խորհրդային գրողի զգօնութիւնը. «Կանգ առնելով այն պայքարի վրայ, որ տարուել է անցեալում գրական կազմակերպութեան մէջ, ընկ. Դեմիրճեանն ասում է, որ ինքը խորհրդային գրողի զգօնութիւն չի ունեցել նկատելու եւ հասկանալու, որ Բակունցի, Ալազանի, Չարենցի եւ միւսների պայքարը տարւում է ազգայնական դիրքերից եւ այդ է պատճառը, որ նա իր ժամանակին պաշտպանել է նրանց»[9]:

Լեռ Կամսարը Դեմիրճեանի մասին գրառել է իր տետրերում. «Դեմիրճեան Դերենիկը, որ ընդամէնը հինգ տարի է գրեր իր կեանքին մէջ, եւ երեսուն տարի լռեր` այսօր Խորհրդային կառավարութիւնը փոխանակ անոր լռելու յոբելեանը կատարելու` գրելու երեսունհինգ ամեակը կը տօնէ։ Եւ շատ իրավունք ունի մեր կառավարութիւնը։ Մեզ մօտ բանաստեղծներու լռութիւնը շատ աւելի պէտք է քաջալերել, քան խօսելը։ Ու եթէ ես հարուստ ըլլայի` փառաւոր յիսնամեակը կը տօնէի մեր այն բանաստեղծին, որ խոստանար երբեք չգրել…»[10]:

1936 թուականին Փարիզից Խորհրդային Հայաստան վերադարձած Աւետիք Իսահակեանն արդէն 1937-ին, Բակունցի, Չարենցի, միւսների ձերբակալութիւնից յետոյ, գրում է «Իմ ազատ եւ ստեղծագործ ժողովրդի հետ» գրությունը. «Ինձ շատ մեծ վիշտ պատճառեց նաեւ մի քանի գրողների ձերբակալութիւնները, որոնց մէջ ունէի անձնական ընկերներ, բայց երբ վերադարձայ Երեւան եւ հնար եղածի չափ ծանօթացայ իրերի եւ իրադարձութիւնների հետ, տեսայ, որ մեր կառավարութիւնը (որին անպայման վստահում ենք) եւ ժողովուրդը ուրիշ կերպ չէին կարող վարուել նրանց հետ: Որովհետեւ նրանք շեղուել են ուղիղ, տրամաբանական ճանապարհից եւ ընթացել են մի դատապարտելի ճանապարհով»[11]:

Գրողների մի մասը իրենց գործընկերների դէմ զրպարտութիւններ էր գրում, որոնք ազդանշան էին դառնում ձերբակալութիւնների համար, մի ուրիշ մասն էլ ինքնապահովագրելու համար կոմկուսի գծին հաւատարմութիւն էր ցոյց տալիս, բայց ոչ ուրիշներին զրպարտելու հաշուին։ Իմ կողմից դիտարկուած նիւթերում մի քանի գրողներ կան, որոնք 1936-1937-ին ինքնապահովագրելու համար մարտնչում էին «թշնամիների» դէմ եւ Ստալինին էին փառաբանում, միեւնոյն ժամանակ գործընկերների անուններ չտալով։ Այդպիսն էր Զապէլ Եսայեանը, ահա «խանջեանականութիւնն» արմատախիլ անելու մասին գրութեան մէջ նա ոչ մի որոշակի գրողի անուն չի տալիս. «Զզուանքով ու ցասումով լցւում է ամէն մի խորհրդային քաղաքացու սիրտը, երբ մանրամասն տեղեկանում է այն ոճրագործ դիտաւորութիւններին, որ սնուցել են իրենց պժգալի ծոցում այն խմբակի մարդիկ, որոնք կոչւում են տրոցկիստական զուգահեռ կենտրոն: (…) Որպէս արթուն պահակ՝ կը հսկենք մեր մեծ երկրի ապահովութեան, կը լարենք մեր բոլոր ուժերը եւ կը ցուցաբերենք աչալրջութիւն եւ զգաստութիւն եւ ի դերեւ կը հանենք երկրից վտարուած գարշելի ֆաշիզմի աւագ գործակալ՝ դաւաճան Տրոցկու եւ նրա ներքին ու արտաքին համախոհների ոճրապարտ դիտաւորութիւնները՝ մեր մեծ ղեկավար, ժողովուրդների հանճարեղ առաջնորդ մեծ Ստալինի, նրա հաւատարիմ զինակիցների կեանքերի եւ նրանց մեծ գործի, կոմունիզմի յաղթանակի դէմ»[12]:

Զապէլ Եսայեանի՝ Խորհրդային Հայաստան վերադարձի մասին Լեռ Կամսարը 1926-ին գրել է. «Հայ բոլշեւիկները Զապէլ Եսայեանին Փարիզէն Երեւան բերին, որ լծեն իրենց «շինարարութեանը»։ Լծուած է հիմա։ Ի՞նչ կ՚ընէ` խորհրդային մարագին առջեւ կուտ կ՚ուտէ եւ իրենց փառաբանող օրական երկու յօդուած կ՚ածէ «Երեւան» թերթին մէջ, այն ժամանակ, երբ բոլոր հաւերը օրական մէկ ձու միայն կ՚ածեն։ Ահա ինչ կը նշանակէ «ռացիոնալ կերակրումը»։ Միայն բոլշեւիկները մոռցեր են ածած ձուերը բեղմնաւոր դարձնելու համար` աքաղաղ մը տրամադրել իրենց հաւին…»[13]:

Այս ամէնը չփրկեցին Զապէլ Եսայեանին, նա էլ զոհ գնաց բռնաճնշումներին։

Ստեփան Զօրեանն էլ անուններ չի տալիս, եւ իրեն ապահովագրում է «Իմ նողկանքը» վերնագրով գրութեամբ. «Այս ամէնը չի կարող խորին զզուանք ու ցասում չառաջացնել ժողովուրդների խաղաղ կեանքին նախանձախնդիր մարդկանց մէջ, եւ ես իմ նողկանքն եմ յայտնում ու պահանջում նրանց նկատմամբ ամենախիստ դատավճիռ»[14]:

Թերթի նոյն համարում յօդուած ունէր նաև Արազին՝ «Գարշանքի անդունդը» վերնագրով. «Մարդիկ, որոնք երէկ խոսում էին սոցիալիզմի անունից, պարզւում է, որ խօսում էին դիմակներով, իսկ նրա տակ հրէշաւոր հակայեղափոխական գործեր էին առաջ տանում: Այդ գործերից ամէն մէկը բաւական է գարշանք առաջացնելու Խորհրդային Միութեան ամէն մի քաղաքացու մէջ: Դաւաճանութիւն, լրտեսութիւն, վնասարարութիւն, բանակցութիւններ ֆաշիստական պետութիւնների հետ»:

Իսկ ահա, գործընկերների դէմ գործեր սարքելով էր զբաղուած Հրաչեայ Քոչարը։ Խաչիկ Դաշտենցի բանաստեղծութիւնների «Բոց» ժողովածուն՝ հրատարակուած 1936-ին, արժանացաւ Հրաչեայ Քոչարի այս գրախօսականին՝ վերնագրուած «Նացիոնալիստ տականքների հոգէորդին». «Խ. Դաշտենցի ապաշնորհ այս գիրքը տրոցկիստական-նացիոնալիստական գրական վիժուածք է: Հեղինակը չի ցանկացել թաքցնել տրոցկիստական իր երկար ականջները, որ ցցել է վեր եւ երգել իր իսկական ձայնով»[15]:

Նացիոնալիզմի մէջ մեղադրելու պատճառները աբսուրդի էին հասնում: Ահա Հրաչեայ Քոչարի հիմնաւորումը՝ ինչու պէտք է Վաղարշակ Նորենցին խիստ նկատողութիւն անել. «Նորենցն, իմ անկեղծ համոզմամբ, նացիոնալիստ է և նրա նացիոնալիզմը թափանցել է նոյնիսկ նրա ընտանեկան կենցաղի մէջ: Պատահական չէ, որ սասունցի Վաղարշակ Նորենցի տղայի անունը Սասունիկ է։ Վ. Նորենցն ու Ա.Բակունցի «Ծիրանի փող»-ի՝ Սասուն վերադառնալ ցանկացող հերոսը յիշեցնում են իրար»[16]:

Եղիշե Չարենցը, Ակսել Բակունցը ստալինեան բռնաճնշումների զոհ դարձան, այսուհանդերձ նրանք էլ են իրենց գործընկերների դէմ գործել, օրինակ, դեռ 1931֊ին, երբ տարբեր հիմնարկներից հեռացնում էին իրենց կարծիքով անցանկալի անձանց, որ կոչւում էր «զտումներ», նրանք մասնակցեցին Լեռ Կամսարին «զտելու»՝ «Պետհրատից» աշխատանքից հեռացնելու գործին:

Կամսարի թոռնուհին՝ Վանուհի Թովմասեան գրում է, որ այդ մասին 1980-ականների սկզբին իրեն պատմել է «Սովետական գրականութիւն» հանդէսի գլխաւոր խմբագիր Ստեփան Կուրտիկեանը. «Ես մասնակիցն եմ եղել երգիծաբանի ամօթալի, սարքովի «զտում»-դատավարութեանը։ Հիմա սրանով ո՛չ ապրել եմ կարողանում, ո՛չ մեռնել։

Չարենցը չէր կարողանում ներել պապիդ գրած մէկ ֆելիետոնը իր մասին։ Հաւաքելով գրողներին և մեզ` երիտասարդ աշխատակիցներիս, ասաց.

– Շատ է լեզուն երկարացրել էդ … խեղկատակը, չափը չի ճանաչում, դասեր է տալիս ողորմելի գրչակը, էն էլ ո՞ւմ, ինձ, պատկերացնո՞ւմ էք, ինձ՝ Չարենցիս, ես դրա… Կը ջնջեմ, փոշի կը սարքեմ քեզ, ընկե՛ր Լեռ Կամսար…Էնպէս ոչնչացնեմ քեզ, որ հետքդ անգամ չմնայ աշխարհիս երեսին։ Չարենցի վրայ կը կոտրուի քո օձի ատամը, несщастный клоун, խաղ ես անում ինձ հետ, վիժուածք։

Յաջորդ օրը կայացաւ մի եղկելի դատավարութիւն, որի լուռ մասնակիցն էի ես»[17]։

Այս մասին Լեռ Կամսարը 1955-ին մի նամակում գրում է. «Իմ զտումը Չարենցի իմ դէմ պատրաստած մեքենայութիւնների արդիւնք էր։ Ես ու Չարենցը երկար տարիներ մտերիմ ընկերներ էինք եւ իբրեւ գրողներ փոխադարձաբար գնահատում էինք իրար ու յարգում։

Այդ այնքան ժամանակ, երբ դեռ չէր սկսել իր այլանդակ սեռական սանձարձակութիւնները։ Իսկ այն օրուանից, երբ սեռական կեանքում այլասերուեց, խտրութիւն չդնելով մարդկային երկու սեռերի միջեւ, օրիորդների հետ սկսեց ատրճանակի լեզուով խօսել եւ սրա-նրա վրայ կրակել, յետոյ բանտարկուել` ես թողի նրա բարեկամութիւնը եւ մի ֆելիետոն գրեցի նրա մասին, որի պատճառով թշնամացանք, եւ նա ձեռքի տակի բոլոր միջոցներով աշխատեց իր վրէժը լուծել ինձանից։

Իմ զտումը կազմակերպեց եւ ինքը անձամբ դուրս գալով բազմամարդ դահլիճում, փրփուրը բերանին ինձ վրայ յարձակուեց, անուանելով ինձ «դաշնակցական», «ողորմելի գրչակ» եւ այլն, ու դրա հետ մէկտեղ հայհոյանքի այնպիսի տարափ, որ ոչ մի պատուաւոր հաւաքոյթի պատիւ բերել չէր կարող, եւ վերջում էլ նախագահողին հրամայեց զրկել ինձ վերջին խօսքից, պաշտպանուելու իմ անկապտելի իրաւունքից։

Ահա ձեզ մի տաղանդաւոր բանաստեղծ, որ իմ նկատմամբ դարձաւ տաղանդաւոր զրպարտող։ Լեռ Կամսար, 02.05. 1955թ.»[18]:

Լեռ Կամսարը նկարագրել է Պետհրատից իրեն զտելու դատավարութիւնը՝ «Մի զտման պատմութիւն» գործում, որին մասնակցել են Չարենցը, Բակունցը, Սիմակը, իւրաքանչիւր դերը առանձին նկարագրում է։ Այսպէս, Ակսել Բակունցի մասին գրում է. «Միակն իմ մեղադրողներից, որ քիչ թէ շատ կոռեկտ պահեց իրեն` Ակսել Բակունցն էր։ Բայց սա էլ օձիքէս պինդ բռնած ուզում էր, որ ես անպայման մի աշխարհայեացք ունենամ։ Ինչքան ասացի, թէ չունեմ այդպիսին` ձեռքից չազատուեցի։ Ես էլ ստիպուած, ինքզինքս անհատապաշտ յայտարարեցի։ Յայտարարեցի եւ մտածեցի` ծօ անհատն ինչ է, որ մարդ նրան պաշտի։ Չէ որ ամառ ժամանակ երեք օրուայ մեռած անհատին մօտենալիս, պէտք է թաշկինակը սեղմել քթին։ Եւ միթէ գրողին այդքան հարկաւոր է այդ «աշխարհայեացք» կոչուած բանը։ Կամ կարելի՞ է աշխարհայեացք ունենալ, առանց ճանաչելու, թէ ինչ է «աշխարհը»։ Ճիշդ է, այս բոլոր պրոլետ գրողները, լցուած ատրճանակի նման «աշխարհայեացքը» պատրաստ-կապած ման կուգան, բայց չտեսայ մի օր, որ այդ աշխարհայեացքը իրենց գրուածքների մէջ կրակէին։ Օրինակ, ինչ աշխարհայեացք կայ Ակսելի այն գրուածքների մէջ, ուր Մթնաձորի արջերը «թոնթորալով» ման կուգան օրնիբուն։ Չարենցն աշխարհայեացք ունի՞։ Ոչ, ի հարկէ։ Նրա գլուխ գործոցը «Ամբոխները խելագարուածն» է։ Եւ ինչ։ Նա 12 տարի առաջ ինչ յաջողութեամբ, որ ամբոխները խելագարացրեց, նոյն յաջողութեամբ չկարողացաւ հետագայում խելքի բերել նրանց եւ սոցիալիստական շինարարութեանը լծել, ու բոլորը կատարուեցին իր գրուածքներից դուրս»[19]։

Այսուհանդերձ, պէտք է տարանջատել 1931-ի զտումները եւ 1936-1937 տեռորը, առաջին դէպքում գործընկերոջը աշխատանքից էին հեռացնում, իսկ երկրորդում գնդակահարութեան կամ աքսորի մատնում։

Միայն այս գրութեան մեջ յիշատակուած ու հալածանքի ենթարկուած գրողների ճակատագրերը.

1937-ին Ակսել Բակունցին գնդակահարեցին, Եղիշե Չարենցին, Գուրգէն Վանանդեցուն (Փորսուղեան) սպանեցին Երեւանի բանտում։ Ձերբակալեցին Զապել Եսայեանին, 1943-ին Բաքուի բանտից հասաւ նրա մահուան լուրը՝ մինչ օրս անյայտ են մահուան հանգամանքները:

1938-ին գնդակահարեցին Վահան Թոթովենցին։

Վահրամ Ալազանը (1903-1963) 1938-ին դատապարտվել է 10 տարուայ բանտարկութեան, իսկ 1939-ին բանտարկութիւնը փոխարինել են աքսորով՝ ուղղիչ աշխատանքային ճամբարում. հանքավայր Բուդագիչակ-Կոլիմա: 1949 թ.-ին դարձեալ աքսորւում է, այս անգամ՝ Կրասնոյեարսկ: Արդարացուել է 1954-ին:

Ազատ Վշտունին (Կարապետ Մամիկոնեան, 1894-1958), 1937-1939 թթ. ազատազրկուել է:

Վաղարշակ Նորենցը (1903-1973), 1937-ին աքսորւում է, 17 տարի անց է կացրել աքսորավայրում, 1954-ին արդարացուել է:

Լեռ Կամսարը (1888-1965) 1935-1955 թթ. բռնադատուել է՝ կալանաւորուելով սկզբում Երեւանի բանտում, ապա աքսորուել Վորկուտա եւ Բասարգեչար (ներկայիս՝ Վարդենիս): 1955 թ. համաներմամբ վերադարձել է Երեւան:
Գուրգեն Մահարուն (1903-1969) ձերբակալել են 1936-ին: 1938-ին  դատապարտում են 10 տարուայ աքսորի: 1947 թ. աքսորից վերադառնում է եւ երկու տարի անց կրկին աքսորում են, վերադառնում է 1954-ին։

Խաչիկ Դաշտենցը (1910-1974) «Բոց» ժողովածուից բարձրացուած աղմուկից յետոյ ստիպուած հեռացաւ Մոսկուա եւ սովորեց Օտար լեզուների ինստիտուտի անգլերէն բաժնում, այսպիսով խուսափելով բռնաճնշումներից:

1930-ականների գրական մթնոլորտի մասին նիւթերը շատ են, չափազանց շատ, որոնք անհրաժեշտ է ուսումնասիրել միմեանց մեղադրելու դրդապատճառները, զատել համոզմունքը զրպարտութիւնից, վախը մատնագրութիւնից, նկարագրել դրանց քաղաքական արմատները,  արդեօ՞ք պիտակաւորումների եւ հայհոյանքների շարան էին, թէ՞ ինչ որ մօտեցում ունեին, օրինակ թէ ինչո՞ւ էին մէկին պիտակաւորում եւ տրոցկիստ եւ նացիոնալիստ, երկու անհամատեղելի գաղափարներ վերագրելը բանսարկութիւն եւ հայհոյա՞նք էին միաժամանակ։ Ապա նաեւ իւրաքանչիւր գրողի մասնակցութեան չափը, թէ ովքեր են գործընկերներին գիտակցուած կառափնարան ուղարկել, եւ ովքեր սեփական անձը փրկելով զբաղուել, գտնել այնպիսիներին ովքեր լռել են եւ արժանացնել Լեռ Կամսարի մրցանակին:

Առայժմ փոքր դրուագներով, յուշերով ու արխիւային նիւթերով արուած եզրակացութիւնը սա է՝ 1930-ականների ստալինեան տեռորին այս կամ այն չափով մասնակցել են բոլոր գրողները մէկ երկու բացառութեամբ, մի մասը գործընկերների դէմ անձնական ու քաղաքական հաշուեյարդար է տեսել, մի մասն էլ իրենց ապահովագրելու համար կամ վախից է մասնակցել: Հետեւանքը՝ 30-ականների վերջից թերեւս մինչեւ 60-ականների սկիզբ, գրական ամլացման շրջանն էր:

---

[1] 1935 թ., Նոյեբերի 10֊, հ.27: Խմբագրականի հեղինակը հաւանաբար Վահրամ Ալազանն է, քանի որ 1935-37 թթ. նա «Գրական թերթ»-ի խմբագիրն էր:

[2] Նայիրա Բալայեան, «30-ական թթ. արեւելահայ գրական-հասարակական կեանքը. բացասական դրսեւորումների արձագանգը Ա. Չօպանեանի «Անահիտ» հանդէսում», «Լրաբեր հասարակական գիտութիւնների», Երեւան, 2011, թ. 4 (632), էջ 195-201:

[3] Գ.Մահարի, ԵԼԺ, հ. 2, Երեւան, Անտարես, 2014 թ.։

[4] Նայիրա Բալայեան, «30-ական թթ. արեւելահայ գրական-հասարակական կեանքը. բացասական դրսեւորումների արձագանգը Ա. Չօպանեանի «Անահիտ» հանդէսում»։

[5] «Գրական թերթ», 1932 թ., հ. 2:

[6] ՀԱԱ, Մ.Արմէնի ֆոնդ, 972, ց. 1, գ. 3:

[7] Ն. Զարեան, «Ընդդէմ նացիոնալիզմի եւ տրոցկիզմի, յանուն սոցիալիստական մեծ գրականութեան»,«Գրական սերունդ», 1936 թ., Յուլիսի 17:

[8] «Գրական թերթ», 1937 թ., Մարտի 20

[9] «Գրական թերթ», 1937 թ., Մայիսի 1:

[10] «Մահապուրծի օրագիր», 1925-1935, սկզբնական վերնագիրը՝ «Խորհրդային քաղաքացու օրագիր», Երեւան, «Լուսաբաց գրատուն», 2008 թ.:

[11] «Գրական թերթ», 1937, Ապրիլի 23:

[12] «Գրական թերթ», 1937 թ., Յունվարի 31:

[13] Լեռ Կամսար «Մահապուրծի օրագիր» http://www.lerkamsar.com/writings/writings.html

[14] ՙ«Գրական թերթ», 1937 թ., Յունուարի 31։

[15] «Գրական թերթ», 1937, Մարտի 10:

[16] Դավիթ Գասպարեան, «Փակ դռների գաղտնիքը», Երեւան, 1994, էջ 574:

[17] https://elenasargsyan.wordpress.com/2013/03/13/%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B0%D5%AB-%D5%A9%D5%B8%D5%BE%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%AC%D5%A5%D5%BC-%D5%AF%D5%A1%D5%B4%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AB-%D5%A9%D5%B8%D5%BC%D5%B6%D5%B8%D6%82-2/:

[18] Առաջին անգամ հրապարակուել է Փարիզի «Յառաջ» օրաթերթում 2009-ի Մարտի 8-ին, ապա Վահան Իշխանեանի tert.am֊ի սիւնակում, որ հասանելի է այժմ նրա բլոգում

https://vahanishkhanyan.wordpress.com/2012/11/07/lerkamsar/

Լեռ Կամսարի թոռնուհու՝ Վանուհի Թովմասեանի տուեալներով՝ բնագիրը ՊԱԿ-ի արխիւում է:  Ներկայացնում է 1931 թ.-ին Կամսարի զտումը գրողների շարքերից՝ Գրողների միությունից: Գործը կազմուած է առանձին մասերից. Կամսարը զտման արարողութիւնը բնորոշել է իբրեւ միջնադարեան հաւատաքննութիւն, եւ իր դատավարութիւնը համեմատելով Յիսուսի դատավարութեան հետ՝ անդրադառնալով իր դատաւորիներին՝ Սիմակ, Բակունց, Չարենց:

[19] Նոյն տեղում:

«Ինքնագիր - գրական հանդէս» (inknagir.org), 13 Նոյեմբեր 2017