Նամակ «Պայքար» շաբաթաթերթին

Ֆորթ Լի (Նիւ Ճըրզի), 17 Յունուար 2017

Յարգարժան խմբագրութիւն

«Պայքար» շաբաթաթերթի

Պոստըն

Յարգելի հայրենակիցներ,

Կ՚ուզեմ գնահատանքս յայտնել «Պայքար»ի վերհրատարակութեան առիթով, որ կու գայ դարմանելու 90-ական թուականներու անոր շիջումով յառաջացած բացը, ու նաեւ հանդիսանալու վերջին տարիներուն յեղյեղուող արեւմտահայերէնի տագնապին հանդէպ լռելեայն հակազդեցութիւն մը։

Լաւ է, որ թերթի երկրորդ թիւին՝ 8 Յունուարի խմբագրականը, տրամադրուած է արեւմտահայերէնի ճակատագրի աւելի քան փշոտ հարցին, որ անքակտելի է արեւելահայերէնի ճակատագրէն։ Հոն, սակայն, կարգ մը վիճելի հաստատումներ կատարուած են, որոնց մասին կ՚արժէ խօսիլ։

Խմբագրականը կը գրէ. «Անկախութեան առաջին տարիներուն խաչակրութիւն մը սկսած էր լեզուի աղճատումին դէմ՝ գլխաւորութեամբ Ռաֆայէլ Իշխանեանի որ սկսած էր նաեւ դասական ուղղագրութեամբ հրատարակել “Ուրբաթ” անուանուած իր թերթը։ Իշխանեանի մը մոլեռանդ մաքրասիրութիւնը շատ հաւանաբար հակադարձ մը յառաջացուց մամուլի ու գրականութեան մէջ՝ կարծէք դիտումնաւոր կերպով մորթ[ո]տելու համար լեզուն, ինչպէս հակադարձութիւն մը ստեղծած էր ատենին մեր Մխիթարեան հայրերու լեզուական մաքրութիւնը»։

Արդ, լեզուի աղճատումին դէմ «խաչակրութիւն»ը (բառը ընդհանրապէս հալածանքի իմաստով կը գործածուի, ուրեմն... կարծէք թէ լեզուն աղճատողները անարդարացիօրէն կը հալածուէին) շատ աւելի հին էր, քան անկախութեան սկիզբը։ Ինչո՞ւ չյիշել Պարոյր Սեւակի եւ այլոց յօդուածները 1960ական թուականներուն, որոնց շարունակութիւնը եղած է երախտաշատ Ռաֆայէլ Իշխանեանի (եւ այլոց) գործունէութիւնը գէթ 1980ականներէն։ Ի դէպ, հանգուցեալ բանասէրին կողմէ լոյս ընծայուած շաբաթաթերթը «Լուսաւորիչ» կը կոչուէր եւ ո՛չ թէ «Ուրբաթ« (նոյն շրջանին լոյս տեսած ուրիշ շաբաթաթերթ մը)։

Այն ենթադրութիւնը, որ Ռ. Իշխանեանի լեզուական մաքրասիրութիւնը հակադարձութիւն ստեղծած է (ի դէպ՝ Մխիթարեաններուն լեզուական մաքրասիրութեան հակազդեցութիւնը չէ՛ եղած արեւմտահայերէնի ողողումը օտարաբանութիւններով) կ՚անտեսէ այն իրողութիւնը, որ արեւելահայերէնը ԺԹ. դարէն ընդհանրապէս եղած է շատ աւելի հանդուրժող՝ օտար լեզուներէ փոխառութիւններու հանդէպ, եւ շատ աւելի նուազ հակամէտ՝ բառաստեղումի, քան արեւմտահայերէնը։ Համոզուելու համար, կը բաւէ Գրիգոր Արծրունիի դիմանկարը կարդալ՝ Յակոբ Պարոնեանի գրիչով, կամ 1880-1920 շրջանի կովկասահայ մամուլը թերթատել։ Կացութիւնը տարբեր չէ այսօր, երբ արեւելահայերէնը ողողուած է ռուսերէն եւ անգլերէն տեղի ու անտեղի (մանաւանդ՝ վերջինը) բառերով։

Կարեւոր է նաեւ անդրադառնալ ուրիշ վիճելի պարբերութեան մը. «Արեւելահայ արդի ուղղագրութեան որդեգրումը ամբողջութեամբ սովետի վզին փաթթելը այդքան ալ ճիշդ չէ. Մանուկ Աբեղեան դեռ 1900ական թուականներուն Ս. Էջմիածնի «Արարատ» պարբերաթերթին մէջ կատարած է իր նախափորձերը, որոնք ի վերջոյ որդեգրուեցան 1922ի տեքրէթով։ Ինչ որ տեքրէթով մէկ օրուան մէջ օրէնք դարձաւ՝ կարելի չէ նման տեքրէթով ալ մէկ օրէն շրջել ապրուած եւ ամրագրուած իրականութիւն մը»։

Այստեղ շփոթուած են կարգ մը փաստեր։ Աբեղեանը 1913ին (ո՛չ թէ 1900ականներուն) զեկուցում մը կարդացած ու «Արարատ» ամսագրին մէջ հրատարակած է։ («Նախափորձեր» բառը այն տպաւորութիւնը կը ձգէ, որ «Արարատ»ը տեղ բացած է Աբեղեանի կողմէ առաջարկուած ուղղագրութեամբ շարադրանքներու)։ Զեկուցում տպուած է, վիճարկուած եւ մէկ կողմ մնացած՝ ժամանակի պարագաներու բերումով։ Խորհրդային իշխանութիւնը Յունուար 1921ին ուղղագրութեան խնդիրը վերակենդանացուցած եւ Աբեղեանը զեկուցելու հրաւիրած է։ Զեկուցումէն տարի մը ետք՝ Մարտ 1922ին, Լուսաւորութեան կոմիսար Պօղոս Մակինցեան հռչակաւոր հրովարտակը հրատարակած է, անխորհուրդ, իւրացնելով Աբեղեանի առաջարկները առանց հեղինակը տեղեակ պահելու իսկ։ Պէտք չունիմ յիշեցնելու, որ ուղղագրութեան փոփոխութիւնը անցումային քայլ մըն էր՝ լատինական այբուբենը որդեգրելու համար, ըստ Մակինցեանի՝ մամուլով եղած խոստովանութեան (1924), եւ որ նոյնինքն Աբեղեանը քննադատած է նոր ուղղագրութեան որդեգրումը (1925)։ Ուրեմն՝ «սովետի վզին փաթթելը» իրաւացի է. առանց կառավարական միջամտութեան՝ Աբեղեանի նախագիծը պիտի մնար պատմութեան փոշիներուն տակ։

Ինչպէս նշած եմ ժամանակին, Ատրպէյճանը երկու անգամ այբուբեն (ո՛չ թէ ուղղագրութիւն) փոխեց 1990ական թուականներուն՝ Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ետք, «մէկ օրէն շրջել[ով] ապրուած եւ ամրագրուած իրականութիւն մը»։ Իսկ մե՞նք։ Մենք մինչեւ այսօր սարսափահար կը կրկնենք, որ ժողովուրդը անգրագէտ պիտի դառնայ, եթէ օ, է, ւ, յ տառերու աւանդական գործածութեան վերադառնանք։ Կարծէք սպասէինք, որ աւանդական ուղղագրութիւն գործածողները վերնան, որպէսզի այդ «փորձանք»էն ազատինք։

Արդարեւ՝ ճիշդ է ձեր մատնանշումը, թէ աւանդական ու խորհրդային ուղղագրութիւններու մասին կը վիճինք, «երբ լեզուն ինքը ձեռքէ կ՚ելլէ»։ Աւելորդ չէ յիշել, թէ ան ձեռքէ կ՚ելլէ մե՛ր իսկ մեղքով։ Առաջին հերթին՝ մեր ազգային բոլոր կառոյցներուն ամէնօրեայ մեղքով։ Բայց ատիկա այլ խօսակցութեան նիւթ է։

Յարգանօք՝

ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ

«Պայքար», 29 Յունուար 2017