Հարցազրոյց պատմաբան, Լոնտոնի «Կոմիտաս» հիմնարկի հիմնադիր-տնօրէն Արա Սարաֆեանի հետ

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ

«Նոր Յառաջ» - Դուք հրատարակչական հսկայական աշխատանք տարած էք՝ «Կոմիտաս» հիմնարկի ծիրէն ներս, նաեւ օրին հրատարակիչը եղած էք «Armenian Forum» եռամսեայ գիտական անգլիատառ հանդէսին։ Նկատի ունենալով որ նման գիտական աշխատութիւններու մասին լրատուութեան պակասը զգալի է հայկական լրատու դաշտին մէջ, կը խնդրենք որ մեզ լուսաբանէք ձեր կողմէ իրագործուող այս կարեւոր առաքելութեան մասին։ Ցարդ ի՞նչ աշխատանքներ տարուած են այս ուղղութեամբ եւ ի՞նչ պէտք է ընել որպէսզի մտաւորականութեան հետ մեր համայնքներու անդամներուն կապը վերահաստատուի եւ շարունակական ըլլայ։

Արա Սարաֆեան - Այսօր «Կոմիտաս» հիմնարկի գործունէութեան կարեւոր մէկ մասը հրատարակչական աշխատանքն է։ Միշիկընի համալսարանին մէջ ուսանող եղած ատեն, ես եւ ընկերներս, նկատած էինք որ մարդիկ ունին յուշագրութիւններ, զորս կ՚ուզեն մէկտեղել գիրքի մը մէջ բայց հրատարակիչ չեն գտներ, հակառակ անոր որ այս գործը էական նշանակութիւն ունէր, որովհետեւ կրնային կորսուիլ այդ հում նիւթերը։ Այդ ժամանակ որոշեցինք հրատարակել Արալէզ գիւղէն Սուրէն Աբրահամեանի յուշերը, զոր անձամբ կը ճանչնայինք։ Ատոր համար հրատարակչութեան անուն մը կը փնտռէինք եւ նկատի ունենալով որ ես եւ ընկերներէս մէկը Քիւթահիայէն էինք եւ այդ շրջանը Կոմիտասի ապրած բնակավայրն էր, ուրեմն հրատարակչութեան համար իբրեւ խորհրդանիշ որդեգրեցինք Կոմիտաս անունը։ Այնուհետեւ ընդառաջելով այդ առնչութեամբ մարդոց պահանջներուն շարունակեցինք այդ գործը։ Այդ տարիներուն արդէն թրքական պետութիւնը կը հերքէր ցեղասպանութեան իրողութիւնը, ըսելով թէ այդ ուղղութեամբ հրատարակուած նիւթեր ու փաստաթուղթեր չկան եւ նկատի ունենալով որ այդ մարզը իմ մասնագիտութեանս հետ աղերս ունէր, որոշեցի այդ հարցերով զբաղիլ։ Անմիջապէս ըսեմ թէ այդպիսի նիւթերու հրատարակութիւնը հիմնարկին ո՛չ մէկ նիւթական շահ կ՚ապահովէ եւ մենք այդ արժէքաւոր գործերը հրատարակելով պարզապէս կ՚ընդառաջենք ժողովուրդի օրուան պահանջներուն եւ ատիկա նոյնիսկ վնաս ընելու պարագային։ Այս պատճառով ալ մեր հիմնարկը շարունակ մեկենաս կը փնտռէ եւ այս գծով կը դիմենք բարեգործական հաստատութիւններուն որպէսզի օժանդակեն մեզի։ Ահաւասիկ ակադեմական հիմնարկի մը առաքելութիւնը, որ գործը կ՚արժեւորէ գիտական գետնի վրայ։ Ըսեմ թէ մենք նիւթերը հրատարակելով զայն չենք փայլեցներ եւ հում ձեւով կը ներկայացնենք, քանի նախ եւ առաջ իմաստը կարեւոր կը սեպենք։ Այս ձեւով էր որ ճամբայ ելանք եւ յուշագրութիւններէ բացի սկսանք հրատարակել նաեւ պատմական գիրքեր կամ վէպեր։ Օրինակ վիպասան Րաֆֆիի գործերը անգլերէն թարգմանութեամբ լոյս ընծայեցինք, որովհետեւ նկատեցինք որ մեր նոր սերունդը գրեթէ կտրուած է իր արմատներէն։ Ասկէ բացի դասախօսութիւններ կը կազմակերպենք զանազան վայրերու մէջ եւ կը լուսաբանենք հանրութիւնը։ Յիշենք 2009ին Ատանայի կամ Վանի մէջ տեղի ունեցած ձեռնարկները։ Չմոռնամ ըսելու թէ Մարկ Նշանեանի անգլերէնով առաջին գիրքը մենք հրատարակած ենք։

Միւս կողմէ, դժբախտաբար յատկապէս Միացեալ Նահանգներու հայ մամուլը ընդհանրապէս արձագանգ չի հանդիսանար մեր գործունէութեան, որեւէ գրախօսական չի գրուիր մեր հրատարակութիւններու մասին եւ ատիկա մեր գործին վնաս կը հասցնէ, քանի որ ժողովուրդը անտեղեակ կը մնայ։

«ՆՅ» - Ցարդ քանի՞ անուն գիրք հրատարակած էք։

Ա.Ս. - 90-է աւելի գործեր հրատարակած, վերահրատարակած կամ թարգմանած ենք։

«ՆՅ» - Որո՞նք են ձեր վերջին հրատարակչական գործերը։

Ա.Ս. - Ռուբէն Շուգարեանի «Does Armenia need a foreign policy» կարեւոր աշխատութիւնը, Աւստրալահայ Սասուն Գրիգորեանի «Smart Nation; A Blueprint for Modern Armenia» գիրքը, Աբովեանի գործերը, Այնթապցիի մը եւ Էրզրումցիի մը յուշերը (*)։ Ես անձամբ շատ կը փափաքիմ լոյս ընծայել Սեպուհ զօրավարին յուշերը, որոնց մասին շատ քիչեր տեղեակ են եւ ասիկա մեր մտաւորականութեան յանցանքն է եւ ոչ թէ պարզ ժողովուրդի։ Մտաւորականներու առաքելութիւնն է արթնցնել մարդոց գիտակցութիւնը։ Հոս կ՚ուզեմ անպայման անդրադառնալ հայաստանեան կարեւոր երեւոյթի մը. Ազգային գրադարանի վարիչ տնօրէն Ամատունի Ամիրեան (*) վերջերս հայերէնով երեք վաւերագրական հատորներ հրատարակեց Հայոց ցեղասպանութեան մասին եւ ո՛չ մէկ անդրադարձ եղաւ այդ առնչութեամբ։ Ուղղակի լալդ կու գայ…։

Կ՚ուզեմ տեղեկացնել թէ իբրեւ հրատարակիչ աշխարհի տարածքին գոյութիւն ունեցող հայկական ամպիոններուն առաջարկած եմ՝ իրենց գիտաժողովներու նիւթերը հաւաքել, խմբագրել եւ հրատարակել իրենց անունով, որովհետեւ այդպիսով անոնց գործը դիւրացուցած կ՚ըլլամ, բայց ըստ երեւոյթին ընդունելի չէ իրենց համար։ Ես յուսախաբ ըլլալով այսօր գործունէութիւնս կեդրոնացուցած եմ միա՛յն «Կոմիտաս» հիմնարկի շրջագիծին մէջ։ Աւելցնեմ որ մենք Հրանդ Տինք հիմնարկին հրատարակութիւնները կը տարածենք մեր ցանցերու միջոցաւ։ Նշեմ թէ «Կոմիտաս»ը այլ հրատարակչատուներու մրցակիցը չէ։ Հրատարակչութիւնը գիտական մօտեցումով կ՚աշխատի։

«ՆՅ» - Դուք երկար ատեն ուսումնասիրած էք թրքական արխիւները։ Ո՞ր թուականին ձեռնարկեցիք այդ աշխատանքին։

Ա.Ս. - 1991-ին սկսայ իմ հետազօտութիւններս եւ որոնց արդիւնքներու մասին կազմակերպեցի դասախօսական երեկոյթներ, որպէսզի բացատրեմ եւ ըսեմ թէ որքան կարեւոր է անոնց հրատարակութիւնը՝ ցեղասպանութեան իրողութիւնը փաստելու առումով։ Սակայն դարձեալ մեր մտաւորականներէն եւ պատմաբաններէն ո՛չ մէկ արձագանգ ստացայ։ Ըսել է թէ ես վտանգաւոր տարր էի իրենց համար, քանի որ կրնային իրենց հեղինակութիւնը կորսնցնել հանրութեան մօտ։ Անշուշտ այդ շրջանակին մէջ բացառութիւններ ալ կան։ Հոս կ՚ուզեմ մեծապէս արժեւորել եւ ընդգծել ֆրանսահայ պատմաբան Ռէմոն Գէորգեանի հոյակապ եւ հայանպաստ գործունէութիւնը։

Ինձմէ առաջ թերեւս եղած են մարդիկ որոնք ուսումնասիրած են թրքական արխիւները, սակայն հայկական հարցերու վերաբերեալ կ՚ենթադրեմ որ առաջինն էի որ 1991-ին գերմանացի պատմաբան Քայզըրի հետ Թուրքիոյ մէջ ձեռնարկեցի այդ աշխատանքին։ Վերջը ուսումնասիրութեանս մասին յօդուած մըն ալ գրեցի եւ Թուրքիոյ մէջ հրատարակեցի։ Ասիկա ինծի համար առաջին քայլն էր նաեւ թրքական յառաջդիմական տարրերու հետ կապ հաստատելու առումով։

«ՆՅ» - Այսօր այդ արխիւներով զբաղողներ կա՞ն։

Ա.Ս. - Այո՛, օտարներ կան որ լուրջ աշխատանք կը տանին, բայց իմ տեղեկութիւններով այդ գործով զբաղող հայեր չկան, եթէ ալ ըլլան պարզապէս ուսանողներ են, բայց անշուշտ շատ կարեւոր է նաեւ այդ երիտասարդներուն աշխատանքը։ Պէտք է ըսել որ ցեղասպանութեան շուրջ տակաւին չյայտնաբերուած հսկայական աղբիւրներ կան, որոնք հետազօտութեան կը կարօտին։ Միւս կողմէ ալ նոյնիսկ եթէ այդ արխիւները գիրքի մը ձեւով հրատարակուին գնող եւ մանաւա՛նդ կարդացող չկայ…։

«ՆՅ» - Ասկէ երեք տարի առաջ ձեզի հետ ունեցած հարցազրոյցի ընթացքին դուք «ակադեմական-հանրային գործիչ» յղացքը առաջադրած էիք, ըսելով թէ համալսարանականը կամ գիտաշխատողը կրնայ միաժամանակ քաղաքական կամ ընկերային գործունէութիւն ալ ծաւալել յատկապէս Արեւմտահայաստանի հողին վրայ։ Անցնող տարիներուն ինչպիսի՞ զարգացում ունեցած են այդ քայլերը։

Ա.Ս. - Նախ ըսեմ, թէ այդ ուղղութեամբ մեր քայլերը հիմնուած են մարդկային իրաւունքներու սկզբունքներուն վրայ, որոնք մեր գիտական աշխատանքին ուղղութիւն կու տան։ Կ՚ուզենք Թուրքիոյ հողին վրայ աշխատելով հանրութիւնը լուսաբանել ցեղասպանութեան հետեւանքներու մասին, որովհետեւ անոնք տակաւին աւերներ կը գործեն։ Ջարդի բեկորները դեռ գոյութիւն ունին…, մահմետական թէ քրիստոնեայ հայ համայնք մը կ՚ապրի հոն, որ կը պահպանէ իր ինքնութիւնը, կապուած է իր արմատներուն։ Մենք կ՚ուզենք այդ հողերուն վրայ ցեղասպանութեան իրողութիւնը իրաւական դաշտ փոխադրել։ Նախ սկսանք Տիյարպաքըրէն, ուր տեղական իշխանութիւններու արտօնութեամբ ոգեկոչեցինք մեր նահատակներուն յիշատակը։ Հոն տեղւոյն մարմիններու հրաւէրով գիտաժողով մըն ալ կազմակերպեցինք։ Այնուհետեւ Բաղէշ գացինք եւ այնտեղ հայերու մասին ցուցահանդէս մը ներկայացուցինք, նաեւ յաջողեցանք տեղացիներուն հետ կապեր հաստատել եւ… այսպէս շարունակ։ Ըսեմ թէ Արեւմտահայաստանի շրջաններու գրադարաններուն գիրքեր կը տրամադրենք։ Անշուշտ պէտք է նկատի ունենալ թէ հրատարակչութիւնը պարզապէս ցանց մը ըլլալով սահմանափակ հնարաւորութիւններ ունի։ Իսկ անցեալ տարի որոշած էինք խաղողօրհնէքի առիթով դէպի Տիյարպաքըր ուխտագնացութեան երթալ եւ հոն թրքերէնով հայոց պատմութեան եւ հայ մշակոյթի մասին դասընթացքներ կազմակերպել, որպէսզի թուրքերուն կողմէ մոռացութեան մատնուած յիշողութիւնը կամաց-կամաց երեւան գայ եւ ասիկա ոչ միայն հայերու, այլ նաեւ քիւրտերու համար, որոնց մտաւորականութիւնը մեզմէ աւելի հետաքրքրուած է այս աշխատանքով։ Մտադիր էինք այս գործը տարածել նաեւ այլ շրջաններուն մէջ՝ Պիթլիս, Բաղէշ եւ այլուր…։ Բայց դժբախտաբար բոլորիս ծանօթ դէպքերու պատճառով եւ ապահովական նկատառումներով առկախ մնաց մեր ծրագիրը…։

«ՆՅ» - Ըսիք, որ քիւրտերը հետաքրքրուած են ձեր գործունէութեամբ։ Կրնայի՞ք աւելի մանրամասնել։

Ա.Ս. - Հակառակ անոր որ քիւրտերը կ՚ուզեն մեզի օժանդակել, բայց անոնց կացութիւնը տեղւոյն վրայ շատ վտանգաւոր է։ Մենք պարզապէս մեր կարելիին չափ կ՚օգնենք իրենց։ Օրինակ՝ երկու-երեք ամիս առաջ Բաղէշի եւ Մութքիի (Մոտկան) քաղաքապետերը Անգլիա հրաւիրեցինք եւ իրենց խօսք տուինք։ Քրտական պատուիրակութիւնը նաեւ ազգային առաջնորդարան եւ խորհրդարան այցելեց եւ անոր մասնակցութեամբ Հայոց ցեղասպանութեան մասին հաւաք մը կազմակերպեցինք։ Առայժմ այսքան, որովհետեւ Թուրքիոյ կացութիւնը այսօր անհաւատալիօրէն գէշ է, բայց մենք չենք հրաժարած մեր նպատակներէն եւ կը սպասենք լաւ օրերու։ Աւելցնեմ որ գալ տարի Քիւրտերու հետ Լոնտոնի մէջ կիներու նուիրուած գիտաժողով մը պիտի կազմակերպենք, որուն նմանօրինակը վերջերս տեղի ունեցաւ Հայաստանի մէջ եւ մեծ յաջողութիւն արձանագրեց։

Կը ծրագրենք ապագային մեր հրատարակչական գործերուն նուիրուած հաւաքներ կազմակերպել, որոնք դաստիարակչական բնոյթ պիտի կրեն։ Կը խորհինք նաեւ իրլանտացի բեմադիր Թերրի Ճորճի «Խոստումը» («The Promise») ֆիլմն ալ ցուցադրելով ժողովուրդի ուշադրութիւնը կեդրոնացնել ցեղասպանութեան հարցին վրայ եւ ջուրի երես հանել թրքական կողմի հերքումները։

Գիտէք, Ցեղասպանութեան 100-ամեակը անցաւ եւ ոչ ոք խօսեցաւ Տէր Զորի անապատներուն մէջ տեղի ունեցած կին-երախաներու բնաջնջումի մասին, որ թրքական վայրագութիւնը մէջտեղ հանող կարեւոր փաստ մըն է։ Մենք կ՚ուզենք նաեւ այդ հարցը հրապարակի վրայ բերել։ Քանի մը օր առաջ «Կապոյտ Գիրք»ի 100ամեակը նշուեցաւ Անգլիոյ խորհրդարանին մէջ եւ լաւ առիթ մըն էր մեր ձայնը լսելի դարձնելու համար։ Բայց դարձեալ լուռ մնացինք։ Այդ մասին ալ պէտք է խօսիլ։ Մենք տակաւին հանդիսատեսի դերի մէջ ենք, ինչ որ մեծապէս կը վնասէ մեր դատին։ Տարուող աշխատանքներուն մեր մասնակցութիւնը էական եւ հրամայական է։

«ՆՅ» - Թուրքիոյ մէջ գրասենեակ մը բանալու ձեր ծրագիրն ալ տեղքայլի մէջ է։

Ա.Ս. - Այդ նպատակէն չենք հրաժարած, բայց այժմ սառեցուցած ենք ծանօթ պատճառներով, սակայն առաջին յարմար առիթով կը հետապնդենք այդ գործը։ Բարեբախտաբար ցանցով միշտ կապի մէջ ենք եւ դուրսէն կրնանք որոշ աշխատանքներ տանիլ։

«ՆՅ» - Դուք ինչպէ՞ս կը գնահատէք աշխարհի չորս կողմը գործող հայագիտական համալսարանական ամպիոններուն գործունէութիւնը։ Անոնք ի՞նչ ձեւով կ՚առնչուին Թուրքիոյ մէջ հետազօտութիւններ իրականացնելու հարցին։

Ա.Ս. - Քիչ առաջ ակնարկեցի այդ խնդրին։ Ըստ իս, լաւ պիտի ըլլայ այդ ամպիոններուն հարցում ուղղել ըսելով՝ ընթացիկ տարուան ընթացքին հայկական հարցերու մասին ի՞նչ դասաւանդած են, քանի՞ հոգի մասնակցած են այդ դասընթացքներուն եւ այդ ամէնը ի՞նչ միջոցներով ընդհանուր ծրագրի մը կը ծառայեն։ Իմ փորձառութենէն դատելով կրնամ ըսել թէ անոնց ըրածը աւելի մասնագիտական բնոյթ կը կրէ։ Անոնք որոշ դրամագլուխ ունենալով կրնան հայ դասատուներ ունենալ, բայց ատիկա չի նշանակեր որ անպայման հոն գացող ուսանողները հայկական հարցերու ուսումնասիրութեամբ կը զբաղին։ Այսօր դժբախտաբար հայագիտական ամպիոնները միջոցները չեն ապահոված հայագէտ սերունդ պատրաստելու առումով։ Անոնք դաստիարակչական յստակ ծրագիր չունին տակաւին։ Հոս կ՚ուզեմ հետեւեալ օրինակը բերել. - Օսմանեան պետութեան 1864-ի Սահմանադրութեան տպագիր նախագիծը կարելի է գտնել 1820 թուականին եւ այնտեղ հայերէն լեզուի արդիականացման մասին յօդուած մը կայ, թէ ի՛նչպէս կարելի է գրաբարի հիման վրայ արդիականացնել լեզուն։ Պէտք է պրպտել պատմական այդ փաստաթուղթերը եւ մանրամասն ուսումնասիրել թէ ինչո՞ւ այդ բաժինը երբեք չէ գործադրուած։ Ասիկա հայագէտներու, նաեւ հայագիտական ամպիոններու պատասխանատւութեանց մաս կը կազմէ, անոնք պէտք է ուղղութիւն տան, միջոցները ստեղծեն։ Նիւթերը չեն պակսիր, կարեւորը զանոնք վերծանելն է։ Լաւ պիտի ըլլար մեկնաբանել այս բոլորը։ Միւս կողմէ ժողովուրդն ալ պէտք է պահանջէ, ճնշում բանեցնէ, որպէսզի մասնագէ՛տ մարդիկ զբաղին այդ հարցերով։ Կ՚ենթադրեմ թէ նախ մարդ պէտք է կարողութիւնը ունենայ ինքզինքը դուրսէն դիտել, իր թերութիւնները տեսնել եւ հայեցողական դիրքորոշում որդեգրել։ Ահաւասիկ այդ ժամանակ է որ կրնանք հարցերու լուծումի մասին խորհիլ։

Հոս կարեւոր կը նկատեմ ընդգծել, թէ ինչպէս ամէնուր, հայագիտական ամպիոններու պարագային ալ բացառութիւններ եւ յարգելի վարիչներ կան, զորս պէտք չէ անտեսել։

«ՆՅ» - Այսօր Հայաստան անկախ պետութիւն է, ունի համալսարանական կառոյցներ, գիտաշխատողներ, պատմութեան բաժանմունքներ։ Արդեօք անոնք վերը թուած մտահոգութիւնները կը բաժնե՞ն, թէ՞ ոչ։ Ընդհանրապէս հայրենի մտաւորականութիւնը ի՞նչ կեցուածք ունի այս կարեւոր հարցերու նկատմամբ։

Ա.Ս. - Ես ուղղակի կապի մէջ չեմ անոնց հետ։ Բայց որքան որ գիտեմ երիտասարդ ուժեր կան որոնք լրջօրէն կ՚ուսումնասիրեն այս հարցերը։ Անոնցմէ շատեր Եւրոպա կու գան ուսանելու։ Արդարեւ, մենք պէտք է կարենանք առաջնորդի դեր ունենալ եւ ուղղութիւն տալ անոնց։ Երկուստեք շփումները կարեւոր են։

«ՆՅ» - Հետեւաբար, ի՞նչպէս կը պատկերացնէք մասնագիտական մամուլին կամ ընդհանրապէս մամուլին դերը այս երեւոյթներուն նկատմամբ…։

Ա.Ս. - Նախ ըսեմ, թէ մեծ է մամուլին դերը որ չորրորդ իշխանութիւնն է։ Հետեւաբար կարեւոր է ազատ մամուլին գոյութիւնը որուն շուրջ հաւաքուած մտաւորականները եւ մասնագէտ լրագրողները էական նշանակութիւն ունին հայ կեանքին մէջ։ Հետեւաբար մամուլն է որ պէտք է հարցադրէ եւ լուծումներ առաջարկէ։ Ճիշդ է ձեր մատնանշումը եւ այդ ուղղութեամբ պէտք է լուրջ աշխատանք տարուի։ Մենք արդէն շա՜տ երկար ժամանակ կորսնցուցած ենք։ Սթափելու պահը հասած է։

«Նոր Յառաջ», 13 Դեկտեմբեր 2016

-------------------------------

(*) Ամատունի Վիրաբեան («Հայկականք»)։