ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ
Երեւանի «Հայաստան» հրատարակչութենէն լոյս տեսած է
հայրենի պատմա-բանասէր, հայագէտ ու սփիւռքագէտ Արծուի
Բախչինեանի «Հայերը համաշխարհային պարարուեստում» գիրքը,
որ կը ներկայացնէ աշխարհի աւելի քան քառասուն երկիրներէ շուրջ
եօթ հարիւր յիսուն հայ կամ հայկական ծագում ունեցող պարուհիներ,
պարադիրներ եւ պարուսոյցներ:
Համաշխարհային պարարուեստին մէջ հայազգի գործիչներու մասին
այսպիսի գիրք հրատարակելու հայ հեղինակին վաղեմի
ցանկութիւնը իրականութիւն դարձած է պարարուեստի երախտաւոր,
Երեւանի պարարուեստի ուսումնարանի առաջին սփիւռքահայ
ուսանող, Լիբանանի առաջին արհեստավարժ պալէի պարուհիներէն,
այժմ գանատաբնակ պալէի ուսուցչուհի՝ Սօնա Փոլատեան-Օրճանեանի
սիրայօժար մեկենասութեան շնորհիւ:
Արծուի Բախչինեան, որ Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ ծանօթ անուն
մըն է թէ՛ իր գիրքերով եւ թէ՛ պատմա-բանասիրական
գործունէութեամբ, 2009 թուականէն ի վեր կ՚աշխատի Հայաստանի
Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիայի Պատմութեան հիմնարկի
Սփիւռքի եւ հայկական գաղթօճախներու պատմութեան բաժնին մէջ, ուր
ան սիրով հիւրընկալեց «Ժամանակ»ը, պատմեց թէ՛ իր նոր լոյս տեսած
գիրքին մասին (մակագրելով զայն) եւ թէ՛ ալ հայագէտի,
պատմա-բանասէրի այսօրուան այլեւայլ խնդիրներուն հանդէպ իր
մօտեցումները ներկայացուց։
-Արծուի՛, կը յիշեմ, որ քու հեղինակութեամբ նմանատիպ ուրիշ
աշխատութեան մը՝ «Հայերը համաշխարհային կինոյում» ծաւալուն հատորին պատրաստութիւնը տասնեակ
տարիներու աշխատանքի արդիւնքով լոյս տեսաւ: Այս մէկը որքա՞ն
ժամանակ առաւ:
-Այս մէկը նմանապէս երկար ժամանակ առած է. քսանհինգ տարի
աշխատած եմ հատորիս վրայ եւ աշխատած եմ իմ միւս գիրքերուս հետ
զուգահեռաբար: Ես ունիմ հետաքրքրութիւններ, եւ ամէն անգամ
որեւէ աղբիւր պրպտելու ժամանակ, բոլոր հետաքրքրութիւններուս
մասին տուեալները կը փնտռեմ ու կը հաւաքեմ միեւնոյն ատեն: Իսկ իմ
հետաքրքրութիւններս կարծէք, թէ անսպառ են, բայց բաւական
սահմանափակած եմ զանոնք: Առաջինը անշուշտ՝ Սփիւռքն է, անոր
նշանաւոր մարդիկը, անոր մանաւանդ անծանօթ հայրենակիցները,
անծանօթ մնացած համայնքները, որոնց ուսումնասիրութեամբ կը
զբաղիմ եւ այդ հանգամանքով նաեւ հրաւիրուեցայ աշխատելու այստեղ՝
Պատմութեան հիմնարկին մէջ: Բայց ես մեծ գեղար-ւեստասէր եմ, չեմ ալ
գիտեր՝ առաջինը շարժանկարային արուեստը ըսեմ, թէ՝
պարարուեստը. բայց այդ երկու արուեստները հաւասարապէս սիրելի
ու հարազատ են ինծի: Ի՞նչ ալ ընեմ, կ՚ընեմ որպէս հայագիտական
աշխատանք, չեմ ուզեր, որ զիս անուանեն շարժանկարային ար- ւեստի
մասնագէտ, ես պատմա-բանասէր եմ ու շարժանկարային արուեստի կամ
պարարուեստի ուսումնասիրման մէջ բանասիրական աշխատանք կը
կատարեմ. իմ աշխատանքս բանասիրական նիւթի հիման վրայ
պատմութիւն ստեղծելն է:
Մանաւանդ հայ շարժանկարային արուեստի պատմութիւնը, հայ
բեմական պարի նախապատմութիւնը, անծանօթ մնացած էջերը եւ
հայութեան նպաստը՝ համաշխարհային շարժանկարի եւ պարարուեստի
մէջ, միշտ եղած են իմ ուշադրութեան կեդրոնին:
-Իսկ ինչպէ՞ս սկիզբ առին Սփիւռքի՝ մանաւանդ անծանօթ համայնքներու հանդէպ ուսումնասիրութիւններդ:
-Ամէն ինչ սկսաւ սկանտինաւեան համայնքներէն, ուր ես քսան տարի
առաջ միայն տասը ամիս ապրեցայ եւ տեսայ, որ մեզի վերաբերող
որքան նիւթ կայ այդ երկիրներուն մէջ: Յետոյ անցայ եւրոպական այլ
երկիրներ՝ Չեխիա, Ալպանիա, Հարաւային Սլաւիա, յետոյ աւելի
հեռուները՝ Ափրիկէ, Չինաստան, Ճաբոն, ասոնք այն երկիրներն են,
որոնց համայնքներու պատմութեամբ կը զբաղիմ: Կը սիրեմ քալել
չտրորուած ճանապարհներով ու տեսնել, թէ ո՞ր երկրի հայ համայնքի
պատմութիւնը անտեսուած է, պարզապէս մարդիկ չեն իսկ մտածած, թէ
այնտեղ կրնայ ըլլալ հայկական պատմութիւն, բայց մեր ժողովուրդը
իսկապէս եղած է ամէն տեղ, կը մնայ միայն գտնել զանոնք:
Կոմիտասի տողերը յիշեմ՝ «Մտիր խորը, Գտիր նորը, Վանէ հինը, Բանէ մինը»: Ես այդ մէկը իբրեւ սկզբունք ընդունած եմ:
-Մե՞ծ եղած է հայութեան բերած նպաստը շարժանկարային եւ պարային արուեստներուն մէջ:
-Կը պարզուի, որ այո՛: Շարժանկարային արուեստի մէջ շատ մեծ
եղած է, բաւական է միայն Ռուբէն Մամուլեան մը ունենալը:
Պարարուեստի մէջ ալ բաւական եղած է, հակառակ որ առաջին
հայեացքէն այդպէս չի թուիր, որովհետեւ մեր հայրենակիցները
մեծաւ մասամբ օտար անուններով հանդէս եկած են: Բայց այն փաստը, որ
զանազան երկիրներու ազգային պարարուեստի ազգային դպրոցներու
հիմնադիրները եղած են հայերը, մանաւանդ՝ արեւելեան
երկիրներու եւ խորհրդային հանրապետութիւններու մէջ, այն փաստը,
որ աշխարհի ամենէն յայտնի դասական պարի դպրոցի հիմնադիրներէն
մէկը՝ Ակրիփինա Վականովան հայկական ծագում ունէր եւ հիմնած է
«Ակրիփինա Վականովա» անունով պարի լաւագոյն ուսուցման
դպրոցը, որ ճանչցուած է աշխարհի մէջ, ապա ասոնք բաւական են
ըսելու, որ մեծ եղած է նաեւ հայոց ներդրումը պարարուեստի մէջ:
Ակրիփինա Վականովայի՝ հայկական ծագման մասին վերջին
տարիներուն նաեւ ռուսերը սկսած են շատ խօսիլ։ Ես անշուշտ, գիրքին
մէջ որոշ թէ-ականութիւն ձգած եմ տակաւին, որովհետեւ քանի դեռ
հարիւր տոկոս համոզուած չենք, չեն ըսեր:
Եւ այսօր կը տեսնենք հետաքրքրական սքանչելիք մը, որ մանաւանդ
եւրոպական պալէի խումբերուն մէջ, յատկապէս Գերմանիոյ մէջ, չկայ
խումբ մը, որուն կազմին մէջ հայկական մականուն չըլլայ եւ կը
տեսնես, որ անոնք փայլուն արուեստագէտներ են, որոնք բոլորը դուրս
եկած են մեր Երեւանի Պարարուեստի ուսումնարանէն (որ հիմա
գոլէճ կը կոչուի): Այդ անշուք շինութիւնը, իրականութեան մէջ,
դարձած է տաղանդներու հսկայական «տանայան տակառ» մը,
որովհետեւ մենք շատ լաւ դրուածք եւ լաւ ուսուցիչներ ունինք այնտեղ:
-Դուն կը խօսիս վերջին տարիներուն Հայաստանէն գացած
պարային արուեստագէտներուն մասին, բայց անշուշտ մեծ է թիւը նաեւ
Սփիւռքի զանազան համայնքներուն մէջ ծնած եւ նշանաւոր դարձած հայ
պարողներուն:
-Ես գիրքին մէջ յստակ բաժնած եմ այդ մէկը, ի հարկէ միշտ դէմ եմ
սփիւռքահայութիւն եւ հայաստանցիներ բաժանումին, բայց գիրքին
մէջ կատարած եմ, քանի որ խօսքը զանազան երեւոյթներու մասին է՝
թէ՛ մշակութային, թէ՛ պատմական ճակատագրի առումով:
Այլ բան է, երբ ռուսական պալէի դպրոց աւարտած հայաստանցին
երթայ եւ դուրսը աշխատի ու ներկայացնէ հայկական թատերապարի
(ballet) դպրոցը, որ ռուսական հիմքի վրայ է. մինչդեռ սփիւռքահայը,
որ ծնած, մեծցած է օտար ափերու վրայ, կը սորվի տուեալ երկրի
պարային արուեստը, նաեւ՝ դասական արուեստը, որ միջազգային
լեզու է եւ անոր կապը հայ իրականութեան հետ չկայ, միայն մականունն
է հայկական:
Ատոր համար սփիւռքահայերը եւ հայաստացիները զատեցի
համաշխարհային պարարուեստի մէջ: Բայց նորէն նոյն գիրքին մէջ
հաւաքած եմ բոլորը: Թէ՛ այն հայուն, որ հայերէն չի գիտեր, թէ՛
հայաստանցիին, որ հպարտութեամբ որպէս հայ պարող կը ներկայանայ
աշխարհի մէջ:
-Աշխատանքի բերումով կ՚առնչուիս հայերու ցրուածութեան
հետ մինչեւ աշխարհի ամենէն հեռաւոր երկիրները: Ի՞նչ կ՚ըսես՝
հարստութի՞ւն է մեզի համար այդ մէկը, թէ՞ դժբախտութիւն:
-Որեւէ երեւոյթ կարելի է դիտել թէ՛ դրական, թէ՛ բացասական
կողմերէ: Թէ՛ դժբախտութիւն է այդ մէկը, թէ՝ հարստութիւն: Եթէ
այսօր ես, ըլլալով պալէի մեծ սիրահար մը, կ՚երթամ մեր պալէի
թատրոնը եւ կը տխրիմ, քանի որ լաւ մենակատարներ չկան, որովհետեւ
մեծ մասը գացած են եւ Հայաստան այցելած հիւրին չեմ կրնար
ներկայացում մը ցոյց տալ, ուր մեր աստղերը փայլին կամ գոնէ
ներկայացում մը ըլլայ, ուր մենակատար մը փայլի, այդ պահուն՝ կը
տխրիմ: Բայց երբ Իտալիոյ մէջ իմ ամենէն սիրած պալէի աստղի՝
Ռոպերթօ Պոլլէի կալա-համերգին ներկայ ըլլալով ծրագրին մէջ կը
տեսնեմ եւրոպական աստղերու անուններուն մէջ նաեւ երկու հայ տղոց
անունները, յետոյ շուրջս իտալերէնով անոնց մասին կը լսեմ՝ հայ
պարողներ, աշխարհը զանոնք կը ճանչնայ իբրեւ հայ պարողներ, այդ
պահուն հպարտութիւն կը զգամ:
Եթէ այդ տղաքն ալ պարփակուած մնային մեր օփերային թատրոնին
մէջ, ստանային չնչին ամսական եւ ամիսը մէյ մը բեմ ելլէին կամ ՝ ոչ,
այդպիսի բեմեր ու ճանաչում չէին ունենար… Հիմա ո՞ր մէկը աւելի
լաւ է… Ատոր համար իմ մօտեցումս, իմ զգացումներս այս առումով
երկակի են:
Ի հարկէ, միշտ փորձենք ձգտիլ մեր ունեցած ամէն ինչին մէջ
դրականը տեսնել եւ եթէ այսօր Սփիւռք ունինք, ուրեմն այդ մէկը թող
մեր հարստութիւնը ըլլայ եւ երանի ունենայինք ճիշդ
քաղաքականութիւն, որ Սփիւռքի ողջ ներուժը որոշ չափով ուղղուէր
դէպի Հայաստան:
-Գիրքը պատրաստելու ժամանակ աղբիւրներու հարցին մէջ
դժուարութիւններ ունեցա՞ծ ես, բա՞ց են, հասանե՞լի են այն
աղբիւրները, ուր կարելի է հայկական հետքեր փնտռել:
-Ինչպէս կ՚ըսեն. «Ով որ փնտռէ՝ կը գտնէ»: Իսկ ես ամբողջ կեանքիս
ընթացքին կը փնտռեմ, մանաւանդ հիմա, համացանցի անսպառ
հնարաւորութիւններու պայմաններուն ոչ մէկ խնդիր կայ թէ՛ կապեր
հաստատելու, թէ՛ զանազան շտերմարաններէ, գրադարաններէ
օգտուելու առումով:
Երբ սկսայ հետազօտութիւններուս, չկար թուայնացուած, առցանց
աշխարհ եւ չեմ գիտեր՝ բնազդով կամ պարզապէս կոյր որոնումներով կը
փնտռէի։ Եւ տակաւին մինչեւ հիմա ալ կան շատ աղբիւրներ, որոնք կը
մնան թուղթերու վրայ, գրադարաններու, պահոցներու մէջ, պէտք է
ետեւէն երթալ եւ գտնել զանոնք:
Օրինակ, հինգ տարի առաջ երբ Միացեալ Նահանգներ էի, Նիւ Եորքի
ամենէն մեծ գրադարանը գացի եւ կէս օր անցուցի այդ գրադարանին
մէջ՝ աշխատութիւններուս համար նիւթեր քաղելով: Ես մոռցած էի, որ
պէտք է ուտել, խմել, հանգստանալ, սանդուխը դրած կարգով կը նայէի մէյ
մը շարժանկարային արուեստին, մէյ մըն ալ պարարուեստին
վերաբերող գիրքերուն, յետոյ անցայ սփիւռքագիտութեան (Diaspora
studies) մասին գիրքերուն, կը լուսանկարէի: Առաջ այդ
հնարաւորութիւնը չկար, կը գրէի, այսօր կը նկարեմ…
-Թուրքիոյ պարարուեստին մէջ հայերու ներդրման անդրադարձ եւս կայ գիրքին մէջ: Ի՞նչ է այդ ներդրումը:
-Ըսեմ, որ Իսթանպուլը, որպէս արեւմը-տահայ մշակոյթի կեդրոն,
նաեւ առաջիններէն մին հանդիսացաւ հայ բեմական պարի
սկզբնաւորման գործին մէջ: Թերեւս պատահական չէր, որ առաջին
հայկական պալէի բեմադրութեան, մինչեւ Հայաստանի մէջ ըլլալը,
առաջին փորձը Իսթանպուլի մէջ եղած է: Հարկաւ ներկայացնողը
արեւելահայ պարուհի մըն էր՝ Ժենիա Արիստակեան-Պոլիակինա, որ
«Տրդատ եւ Հռիփսիմէ» անունով պալէէն հատուած մը ներկայացուցած էր
Իսթանպուլի մէջ:
Այս մէկը շատ կարեւոր է, որ Պոլիսը կրնանք համարել առաջին
հայկական պալէի ներկայացման վայր: Քանի որ հայկական առանձին
պալէի խումբ չէր կրնար ըլլալ, ուրեմն հայ պարողներ սկսած են աշխատիլ
տարբեր ազգերու պալէի խումբերուն մէջ, բայց հետաքրքրական է, որ
այսօր ունինք ոչ միայն յառաջատար պարողներ, մանաւանդ թրքական
ժամանակակից պարի ասպարէզին մէջ, այլեւ սփիւռքեան
իրականութեան համար անբնական, նոյն պոլսահայ համայնքին մէջ
ունինք հայերէ կազմուած ոչ թէ ժողովրդական պարախումբեր
(ժողովրդական ամէն տեղ ունեցած ենք եւ իմ գիրքիս նպատակը այդ
ներկայացնելը չէր), այլ ժամանակակից պար ներկայացնող խումբեր:
Իմ նպատակս եղած է ներկայացնել պալէի, փոփ պարի, արեւելեան
պարի (պորտապար) մէջ հայերու ներդրումը: Հայկական
պարախումբերու պատմութեամբ ուրիշը թող զբաղի, այդ մէկը իմ
ուսումնասիրութեանս մէջ չէ:
-Պարային արուեստին մէջ ի՞նչ հոգեհարազատ դարձած հայ
անուններ կը նշես, կարծեմ պիտի տաս Արմէն Օհանեանի անունը,
որուն մասին առանձին գիրք մը գրած ես՝ Վարդան Մատթէոսեանի
համահեղինակութեամբ:
-Այո, եւ այդ գիրքը հիմա անգլերէնով ալ կը պատրաստուի,
անգլերէնը տակաւին չէ տպուած, արդէն սպաներէնի կը թարգմանուի,
որովհետեւ Մեքսիքա ապրած է: Արմէն Օհանեան ինծի շատ
հարազատացած կերպար մըն է, որ չէ դադրած զարմացնելէ զիս:
Իսկապէս, հպարտ եմ, որ քսաներորդ դարու սկիզբին մենք այսպիսի մեծ
պարուհի (հակառակ արական անուն կրելուն, Արմէն Օհանեան կին էր)
մը ունեցած ենք: Իսկ այսօր շատ կը հաւնիմ արտերկրի մէջ աշխատող
մեր տղամարդ պարողները, որոնք իրենց բեմական տուեալներով
կ՚ապացուցեն, որ հայ ազգը նաեւ այդ ասպարէզին մէջ կրնայ տալ վառ
տաղանդներ եւ նաեւ կ՚ապացուցեն աշխարհին, որ սեղմատաբատ հագնիլը, պալէ պարելը միայն կանացի գործ չէ:
Այս տարի նաեւ գրքոյկ մը հրատարակեցի՝ հայր եւ որդի Նորայր եւ
Արսէն Մեհրապեաններու մասին: Արսէն Մեհրապեանը, Տիգրան
Միքայէլեանը, Արման Գրիգորեանը իմ սիրելի պարողներն են, որոնք
այսօր հպարտութիւն կը ներշնչեն եւ Հայաստանը կը ներկայացնեն
աշխարհի մէջ: Ամէն անգամ Հայաստանի մէջ անոնց ելոյթ ունենալը
կը վերածուի պալէի մեծ տօնի:
Դասական պարուհիի կերպար մըն է ինծի համար Թամարա
Թումանովան, որ մօր կողմէն հայ էր: Այսօր գործողներէն Սօնա
Խառատեանը շատ կը հաւնիմ, որ հիմա Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու
մէջ է, բայց քանի մը անգամ Երեւանի մէջ ելոյթ ունեցած է:
Շատ լաւ կ՚ըլլար, որ մեր դուրսի պարողները վերադառնային եւ այդ
պարագային մենք կ՚ունենայինք աշխարհի լաւագոյն պարային
խումբերէն մին:
-Իսկ այսօր ի՞նչ նոր աշխատանքներու մէջ ես:
-Ժողովածոյ մը պատրաստած եմ՝ «Հայ մամուլի մէջ պարը՝ վաղ
շրջանին»: Հետաքրքրական աշխատութիւն մըն է։ Նախաբանն ալ գրած եմ
հայ բեմական պարի նախապատմութեան մասին, արդէն պատրաստ է
տպագրուելու, աջակիցներ կը փնտռեմ, որպէսզի տպագրեմ: Բացի այդ,
աշխատութիւն մը կը պատրաստեմ, որ իմ յիշած պալէի առաջին
պարուհիներէն մէկուն՝ Ժենիա Արիստակեանի յուշերն են: Ան շատ
հետաքրքրական կեանք մը ունեցած է, ապրած է Ռուսաստան, Պոլիս,
Եգիպտոս, 1947 թուականին հայրենադարձներուն հետ հասած է
Հայաստան:
-Արծուի, իսկ Հայաստանի մէջ այս գործերով զբաղող
մասնագէտին աշխատանքը գնահատուա՞ծ է. ի՞նչ դժուարութիւններ կան
ուսումնասիրողի, հայագէտի ճանապարհին:
-Ես գոհ եմ, որ այսօր Ակադեմիայի Պատմութեան հիմնարկի
աշխատող եմ: Ի հարկէ, եթէ մենք ստանայինք բաւարար աշխատավարձ,
հոյակապ կ՚ըլլար, ես աւելի շատ կեդրոնացած կ՚ըլլայի այս
աշխատանքին վրայ, չէի մտածեր թարգմանութիւն ընել՝ ընտանիք
պահելու համար: Կ՚ուզէի, որ յատուկ հոգածութեան առարկայ
ըլլային այսպիսի աշխատանքները, որովհետեւ անոնք ոչ միայն կը
նպաստեն մեր ինքնաճանաչման, այլեւ մեզ ամբողջ աշխարհի հետ կապող
օղակներ կրնան ըլլալ: Ես կ՚ուզէի ոչ թէ այսօր ժամանակս վատնել
մեկենաս գտնելով, թարգմանիչ գտնելով, որ աշխատութիւններս նաեւ
օտար լեզուներով թարգմանուին, այլ զբաղէի բուն գործովս՝ նոր
գիրքերու պատրաստութեամբ:
«Ժամանակ», 13 Դեկտեմբեր 2016
No comments:
Post a Comment