Գէորգ Եղիազարեան եւ Քիւթահիայի յախճապակիներու արուեստին վերստանձնումը

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ

 

«Նոր Յառաջ».- Մեր զրոյցի թեման բնականաբար կը վերաբերի յախճապակիներու արհեստագիտութեան, թերեւս ալ՝ արուեստին։ Նկարիչ էք, նախապէս կը զբաղէիք խեցեգործութեամբ, բայց հիմա կ՚աշխատիք յախճապակիներու վրայ։ Այդպէ՞ս է։

Գէորգ Եղիազարեան - Յախճապակիների կալուածը ինքնին մշակոյթ է եւ այստեղ նիւթը կարեւոր չէ, էականը գաղափարն է։

«ՆՅ» - Բայց ձեզ մօտ ինչպէ՞ս յառաջացաւ այդ գաղափարը, ի վերջոյ դուք նկարիչ էք։

Գ.Ե. - Մի քանի անգամ խօսել եմ այդ մասին, բայց նորից ասեմ. մի օր Ուաշինկթընի թանգարանի գիտաշխատողին հարցրեցի, թէ ինչո՞ւ հայկական մշակոյթը ներկայացուել է իսլամական արուեստի բաժնի մէջ։ Նա պատասխանեց, թէ ինք տարիներ առաջ Ճամբորդել է Արեւելք՝ թանգարանի համար արուեստի նոր նմոյշներ հայթայթելու նպատակով։ «Այդ առումով Թուրքիայի մէջ գտայ արուեստի գործեր, բայց Հայաստանի մէջ մէկ նմոյշ անգամ չգտայ», նշեց նա…։ Այս խօսքերը պատճառ դարձան, որ ես Հայաստան վերադառնալով նուիրուեմ հայ մշակոյթը զարգացնելու եւ աշխարհին ներկայացնելու գործին, որովհետեւ ճիշդ է որ մենք միշտ խօսում ենք ցեղասպանութեան մասին, բայց նոյնքան կարեւոր է հայկական մշակոյթը, որ նոյնպէս «ցեղասպանութեան» է ենթարկուել եւ չի վերածնւում։ Այդ գաղափարն էր, որ ինձ՝ իբրեւ հայ մարդ, ստիպեց աշխատել այդ ուղղութեամբ։

«ՆՅ» - Այդ կալուածին մէջ որո՞նք էին ձեր նախաքայլերը։

Գ.Ե. - Նախ մեկնեցի Երուսաղէմ, որտեղ ապրում էր Պալեանների ընտանիքը, որ պատմականօրէն ժառանգորդն էր Քիւթահիայի յախճապակիների արուեստին։ 40 օր մնացի այնտեղ եւ ուսումնասիրութիւններ կատարեցի նշեալ ընտանիքի արուեստանոցի մէջ։ Հայաստան վերադառնալով սկսեցի փորձեր անել, բայց շուտով անդրադարձայ, որ բան չի ստացւում եւ ոեւէ մէկը արուեստի այդ ճիւղի մասին գաղափար չունի։ Յետոյ հինգ անգամ ճամբորդեցի Թուրքիա, հետազօտութիւններ կատարեցի եւ ինձ շատ օգնեցին տեղի հայերը։ Այնուհետեւ, Հայաստանի մէջ սովորեցի խեցեգործութիւնը։ Եւ այսպէս շուրջ երեք տարի փորձերով զբաղուեցի եւ կարող եմ ասել որ այդ մարզին մէջ բոլորովին նոր արուեստ յայտնաբերեցի։

Մի խօսքով այս աշխատանքի մեկնակէտը պարզապէս Ուաշինկթընի թանգարանի մէջ զգացած իմ սրտի ցաւն էր…

Յետոյ սկսեցի այդ արուեստը ծանօթացնել հանրութեան՝ հրատարակութիւններով, հարցազրոյցներով, զեկոյցներով, բայց դժբախտաբար լսող ականջ չգտայ…։ Ի վերջոյ անդրադարձայ, որ այդ գործը յաջողացնելը իմ ճակատագիրն է եւ պէտք է առանց վհատելու շարունակեմ։

«ՆՅ» - Քանի՞ տարիէ ի վեր այս աշխատանքով կը զբաղիք։

Գ.Ե. - Արդէն 15 տարի է, որ աշխատում եմ այդ ուղղութեամբ։ Աշխարհի աւելի քան 30 թանգարանները այցելած եմ եւ տեսած՝ որ ցուցադրուած Քիւթահիայի  մշակոյթի գործերը մեծ մասամբ հայկական են եւ դա կարելի է ապացուցել…։

«ՆՅ» - Ինչպէ՞ս։

Գ.Ե. - Քիւթահիայի մշակոյթի մէջ օգտագործուած հիմնական զարդապատկերները ունեն առանձնայատկութիւններ, որոնց մի մասը առնուած է մանրանկարչութիւնից, որոնք կերամիկային (յախճապակիին) փոխանցուել են այլ գոյներով ու գծային ծաւալներով։ Այդ առանձնայատկութիւններից մէկը պատկանում է միա՛յն հայերին, որոնք կարողացել են գորգագործութեան տարրերը կամ սկզբունքները օգտագործել զարդապատկերների մէջ։ Իսկ այդպիսի նմոյշներ շատ կան։ Բացի դրանից գոյութիւն ունեն հայերէն ձեռագրերով ստեղծագործութիւններ, ինչպէս նաեւ քրիստոնէութեան հետ կապուած գործեր, որոնք դարձեալ յատուկ են հայերին։ Ուրեմն հայերն են, որոնք մահմետականների համար արուեստի նմոյշներ են ստեղծել։

«ՆՅ» - Իսկ հնագիտական պեղումներու ընթացքին հայկական արուեստը յայտնաբերելու առումով մասնայատուկ աշխատանքներ տարուա՞ծ են։

Գ.Ե. - Անշուշտ ուսումնասիրութիւններ եղած են այդ ուղղութեամբ։ Չմոռանամ աւելացնելու թէ Քիւթահիայի պատմական ծառը սկսում է նաղաշներով եւ այդ մէկը նոյնինքն թուրքերի կողմից էլ փաստուած է, ուրեմն պէտք չկայ շատ հեռուները երթալու, քանի որ նաղաշները հայեր են եղել։ Բայց միւս կողմից ուրիշ փաստեր շատ չկան, որովհետեւ այդ տարածաշրջանում ապրող Հայերը նոյնիսկ հայերէն խօսելու իրաւունք չեն ունեցել։ Ասեմ, որ Հայաստանում նման օրինակների ես անձամբ չեմ հանդիպել։ Իմ տեղեկութիւններով՝ Քիւթահիայի արուեստի նմոյշներ կարող ենք տեսնել միա՛յն Երուսաղէմի Ս. Յակոբ եկեղեցիի պատերի վրայ։ Իսկ եթէ այլ տեղեր էլ կան ես տեղեակ չեմ։ Ես աշխատել եմ մեր ազգագրութեան հիմնարկում եւ այնտեղի գիտաշխատողներից եմ տեղեկութիւններ հաւաքել։ Իմ նպատակն է եղել ճշդել ինչ որ հայկական է։

«ՆՅ» - Ընդհանրապէս՝ մզկիթներու զարդարուեստի ոճէն հետքեր չկան հայկական եկեղեցական կառոյցին մէջ, հակառակ անոր, որ հոն յաճախ կը հանդիպինք հայ ճարտարապետներու անուններուն։

Գ.Ե. - Եթէ նկատի չունենանք չորս աւետարանիչների եւ 12 առաքեալներին վերաբերող թեմաները, կարող եմ ասել, որ մեր եկեղեցին շատ ինքնուրոյն է եղել եւ միշտ մնացել է զուսպ, ի տարբերութիւն կաթողիկէ եկեղեցւոյ, որտեղ նկարազարդումների մէջ տեսնում ենք որոշ հետքեր եւ ազդեցութիւններ։ Իմ կարծիքով այս պարագան մեր կրօնական մտածողութեան հետեւանք է։

«ՆՅ» - Ձեր կատարած աշխատանքները ո՞ւր հասած են։ Արդեօք տակաւին փորձառական շրջանին մէ՞ջ կը գտնուիք։

Գ.Ե. - Փորձառական՝ թերեւս մեր ներքին ուսումնասիրութիւնների ուղղութեամբ, սակայն մշակութային առումով կարելի է արդէն կայացած համարել մեր գործունէութիւնը։ Այսինքն մենք շարունակում ենք մեր հետազօտութիւնները եւ ցարդ տարուած աշխատանքը արդէն ապացուցուել է եւ փաստերի կարիք չունի։ Մենք ունենք բազմաշերտ ճենապակիների նոր որակներ, նոր ներկեր, նոր միջոցներ։

Մշակութային կալուածի մէջ ունենք նաեւ ուսումնասիրուած սեփական ձեռագիր, որ թերեւս կարելի է տարածել, քանի որ ամբարել ենք գիտելիք եւ փորձառութիւն։

Բայց այս բոլորով հանդերձ «շուկայ»-ի մէջ ներկայացուած չենք, նկատի ունենալով որ մեզի միա՛յն մշակոյթն է հետաքրքրում։ Մենք ստեղծող ենք եւ շուկայական հարցերով չենք զբաղւում։

«ՆՅ» - Եթէ մշակութային առումով դիտենք հարցերը՝ այսօր հայութեան հայեացքը ուղղուած է դէպի Արեւմուտք։ Այս գործընթացին մէջ արդեօք ձեր օրինակին հետեւելով ընդհանրապէս հանրութեան մօտ յետադարձ նայուածք մը կա՞յ արմատներ վերագտնելու։

Գ.Ե. - Ինչ կը վերաբերի մեր աշխատանքին, ապա Քիւթահիայի մշակոյթի վերականգնումը շատ փոքրիկ մէկ հատուածն է առջեւում գտնուող հսկայականգործին։ Դժբախտաբար հայի արմատները վերագտնելու մարզը լայնօրէն չի ուսումնասիրուել, ինչ որ շատ կարեւոր է, որովհետեւ պէտք է իմանանք թէ մենք ո՛վ ենք…։ Մենք ունենք լեզուամտածողութիւն, անցեալին վերաբերող պատմական եւ հերոսական յիշողութիւններ, բայց այս բոլորի մասին շատ քիչ փաստարկներ կան, բացի մի շարք ձեռագրերից եւ նմոյշներից որոնք մեր անցեալի փառքի վկաներն են։ Միւս կողմից Քիւթահիայի մշակոյթի մասին մեր հետազօտութիւնները մեր առջեւ բացին նոր հորիզոններ, որոնք աւելի խոր ուսումնասիրութիւնների են կարօտում։ Մենք պէտք է մեծ ազգերին ցոյց տանք, որ բարձրորակ մշակոյթ ենք ունեցել։

«ՆՅ» - Ձեր նշած «վերականգնում» բանաձեւումը շատ տեղին է եւ կը համապատասխանէ մեր մշակոյթի բոլոր բնագաւառներուն՝ լեզու, թատրոն եւ ընդհանրապէս հայ արուեստ։ Բայց այսօր այդ կալուածները մոռցուած եւ աչքաթող եղած են։ Ինչպէ՞ս կը բացատրէք այս երեւոյթը։

Գ.Ե. - Ազգի մը գոյութեան առաջին պայմանը իր մշակոյթն է։ Այսօր այնպիսի մի իրավիճակ է տիրում, որ կարծէք ամբողջ աշխարհը լեցուած է մի կաթսայի մէջ, որտեղ մշակոյթները հետզհետէ բնաջնջւում են։ Բայց այդ մեծ կաթսան որակների կարիք ունի, «համ»-ի կարիք ունի։ Եւ այն ազգը կամ ժողովուրդը, որը գիտակցում է թէ այդ մեծ կաթսայի մէջ ինք կարող է ինքնուրոյն լինել՝ յատկապէս իր որակով, նա է որ ի վիճակի կը լինի այդ հնձանի մէջ փաստելու իր կարեւորութիւնը։ Այս առումով խնդիրը շատ լուրջ է, որովհետեւ այս ընթացքով մօտ ապագային երեւան կը գան անդիմագիծ ժողովուրդներ։ Հետեւաբար մշակոյթի պահպանումը մեր գոյութեան խնդիրն է։

«ՆՅ» - Բայց ատոր համար ապահովուա՞ծ են պայմանները։

Գ.Ե. - Գիտէք, պատմութեան ընթացքին մեր ժողովուրդը շատ աւելի ծանր պայմանների մէջ է յայտնուել, բայց պահպանել է իր մշակոյթը եւ մշակութային արժէքներ է ստեղծել։ Կարեւորը ո՛չ թէ պայմաններն են, այլ՝ գիտակցութիւնը, ներկայի պահանջների վերաբերեալ արթուն լինելու ունակութիւնը։ Այսօր հարուստ լինել չի նշանակում կայացած լինել, ուզում եմ ասել որ աշխարհում կան շատ հարուստ երկրներ, որոնք մշակոյթ չունեն։ Ամերիկայի օրինակը բերելով կարելի է ասել թէ այդ երկիրը ըստ իս տոլարից ու համպըրկըրից բացի ուրիշ մշակոյթ չունի, բայց նաեւ այդ տոլարով ու համպըրկըրով մեզ է կերակրում։ Այսօր Հայաստանում համպըրկըր են ուտում, որ ուտելու բան չի, քանի որ ուտելիքի ամէնից վատ տեսակն է։ Պէտք է կարողանանք մեր մշակո՛յթով կերակրել ամերիկացիներին, որոնք դրա կարիքն ունեն։ Կարելի է նաեւ Թուրքիայի օրինակը բերել, որ հսկայական միջոցներով փորձում է իր չունեցած մշակոյթը իբրեւ մշակոյթ ներկայացնել։ Նոյնն էլ կարելի է ասել ազէրիների համար։ Ես չեմ խօսում պարսիկների մասին, որոնք մշակոյթ ունեցող ժողովուրդ են եղել։

Աւելացնեմ, որ մշակոյթ չունեցող ազգերը ուրիշներից են գողանում։ Իսկ մեր պարագային՝ մեր պաշտպանուելու միակ միջոցը մեր մշակոյթն է։

«ՆՅ» - Կայ պետութեան կողմէ մշակութային քաղաքականութիւն որդեգրելու հարցը…։

Գ.Ե. - Մենք պետութիւն չենք, պետութեան ենթականեր էլ չենք։ Մեզնից իւրաքանչիւրը ինք պետութիւն է ներկայացնում, եթէ մենք ճիշդ մտածենք պետութիւնն էլ ճիշդ կը մտածի։ Պետութիւնը կազմող անձերը մենք ենք։ Պետական քաղաքականութիւն նշանակում է, որ ամէն մարդ պէտք է գիտակցի իր անելիքի մասին։ Անշուշտ որ կան լաւ եւ վատ Հայեր, բայց նրանք բոլորն էլ Հայ են։

Պէտք է վեր ելնել անձնական մտածողութիւնից, հարկաւոր է լայն նայել կեանքին։ Ճիշդ է, որ գոյութիւն ունեն «տգէտ» պետական այրեր, բայց պետութիւնը պատկանում է հայ ժողովրդին։ Պէտք է մտածել որ այս հողը ի՛մն է, ես այս հողի ծնունդն եմ։ Աւելի՛ն, մենք աշխարհով մէկ տարածուած ազգ ու պետութիւն ենք եւ պէտք է գիտակից լինենք այս խնդրին։

«ՆՅ» - Նախքան այս հարցազրոյցը՝ մենք առիթը ունեցանք խօսելու ձեր ուսումնասիրութեան բնագաւառին մէջ տարբեր կեդրոններ իրարու առնչելու գծովընկերակցութիւն մը հաստատելու ծրագրին մասին։ Ո՞ւր հասած են այդ աշխատանքները։

Գ.Ե. - Այդ գաղափարը տակաւին սաղմնային վիճակի մէջ կը գտնուի, որովհետեւ դեռեւս չի հասունացել այս նիւթի մասին միասնաբար մտածելու պահը։ Իմ կարծիքով մենք պէտք է այնպիսի բեմահարթակում յայտնուենք, որ մեզ լսողներ լինեն։ Իսկ մինչ այդ՝ մենք չենք բեկուելու։ Մենք ծառայում ենք հողին եւ այդ սկզբունքով ենք ապրում։

«ՆՅ» - Ճիշդ է, որ հողը կարեւոր է, բայց խնդիր է նաեւ ոգեղէնը, որպէսզի հողը բեղմնաւորուի։ Միայն ազգային մշակոյթ, ազգային մարդ-կերպար ստեղծելու խնդի՞ր է…։

Գ.Ե. - Ի հարկէ որ այդպէս է։ Բայց տիեզերական մարդը չի կարող ազգային լինել։ Հայ ժողովուրդը տիեզերական առումով աստուածային բնոյթ ունի…։ Անկեղծօրէն ասեմ, որ ձեր արծարծած նիւթը շատ ընդարձակ եւ բարդ բնոյթ ունի եւ ես դրա յստակ պատասխանը չունեմ։

«ՆՅ» - Ձեր հիմնադրած արհեստանոցին մէջ այսօր քանի՞ հոգի կ՚աշխատի։

Գ.Ե. - Շուրջ 15 հոգի են աշխատում այստեղ, որոնք բոլորն էլ հազուագիւտ մասնագէտներ են։ Ընդգծեմ, որ մեր աշխատանքը որեւէ ձեւով «պիզնէս»-ի հետ կապ չունի, մենք «պիզնէս» չենք անում, մեր գործը կապուած է մշակոյթին։ Մեր նպատակը հայկական հին մշակոյթի վերականգնումն է։ Ա՛յսքան։

«Նոր Յառաջ», 10 Դեկտեմբեր 2016