Վահան Թէքէեանի ուրոյն ու անծանօթ «Կեսարիա»ն

Պոլսոյ «Ժամանակ» օրաթերթի 100ամեակի մատենաշարը՝ «Ժամանակ-100», հարստացած է իր հերթական՝ չորրորդ հրատարակութեամբ։ Մի­սաք Գօ­չու­նեա­նի, Ե­րու­խա­նի ու Ռու­բէն Զար­դա­րեա­նի գիր­քե­րուն կու գայ միա­նալ Վա­հան Թէ­քէեա­նի (1878-1945) «Կե­սա­րիա․ երթուդար­ձի եւ բնա­կու­թեան օ­րա­գիր մը» հա­տո­րը (175 էջ)։ Ծա­նօ­թագ­րու­թիւն­նե­րով ու յատուկ ա­նուն­նե­րու ցան­կով օժ­տեալ հա­տո­րին մաս կազ­մած են նաեւ Թէ­քէեա­նի այս­պէս կոչուած կե­սա­րա­կան գոր­ծե­րը՝ պա­տա­նե­կան շրջա­նին գրի ա­ռած «Կա­ղան­դը Կե­սա­րիոյ մէջ»ը եւ «Ս․ Կա­րա­պետ Կե­սա­րիոյ» ու «Գի­շե­րուան ա­ղօթ­քը» քեր­թուած­նե­րը։ Հա­տո­րը կազ­մած ու խմբագ­րած են սփիւռ­քա­հայ ա­նուա­նի գրա­գէտ Գրի­գոր Պըլ­տեան ու բա­նա­սէր Սե­ւան Տէյիրմեն­ճեան։ «Հրա­շա­գործ Ս․ Կա­րա­պետ» խո­րագ­րեալ յա­ռա­ջա­բա­նին հե­ղի­նա­կը նոյն­պէս Գրի­գոր Պըլ­տեանն է։ Կող­քը պատ­րաս­տած է ա­րուես­տա­գէտ Ա­րէտ Կը­ճըր։

Վա­հան Թէ­քէեան «օ­րա­գիր» կամ «ու­ղե­ւո­րա­կան նօ­թեր» կո­չած է դէ­պի Կե­սա­րիա իր այս ուղեգ­րու­թիւ­նը, որ տե­ւած է հինգ ա­միս՝ 2 Սեպ­տեմ­բեր 1913-էն մին­չեւ 30 Յու­նուար 1914։ Թէքէեան իր հայ­րե­նի բնա­կա­վայ­րը մեկ­նած էր որ­պէս տեղ­ւոյն Ս․ Կա­րա­պետ վան­քին տնօրէնը։ Իր պաշ­տօնն ու կե­ցու­թիւ­նը կ՚ա­ւար­տի անս­պա­սե­լի կեր­պով, երբ բա­նաս­տեղ­ծը Ազգա­յին Ժո­ղո­վի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ կը նշա­նա­կուի Ե­րու­սա­ղէ­մի վան­քին, ուր կը մեկ­նի մի­ջոց մը Պո­լիս մնա­լէ ետք, Մարտ-Ապ­րիլ 1914-ին։

Թէ­քէեան իր ու­ղեգ­րու­թիւ­նը կամ օ­րա­գի­րը «Ժո­ղո­վուր­դի Ձայ­նը-Ժա­մա­նակ»ի մէջ հրատարակած է եօ­թը տա­րի ետք՝ 28 Մա­յիս-12 Յու­լիս 1921-ին։ Հե­ղի­նա­կը յատ­կան­շա­կան ձօն մը կցած է իր այս հրա­պա­րա­կու­մին «ի յի­շա­տակ» ա­շա­կերտ­նե­րուն, ու­սու­ցիչ­նե­րուն եւ խնամա­կալ­նե­րուն, ո­րոնք «մեծ ա­ղէ­տին ան­հե­տա­ցան», մերթ տո­ղա­տա­կե­րուն ան­ձամբ ծա­նօ­թագ­րե­լով նաեւ այն ա­նուն­նե­րը, ո­րոնք նա­հա­տա­կուած էին այդ սեւ թուա­կա­նին։

Զար­մա­նա­լիօ­րէն, Թէ­քէեա­նի այս կա­րե­ւոր ար­տադ­րան­քը ցարդ մնա­ցած է մա­մու­լի է­ջե­րուն մէջ թա­ղուած, հե­տե­ւա­բար՝ մոռցուած եւ ա­ռան­ձին ոչ մէկ հրա­տա­րա­կու­թեան ար­ժա­նա­ցած։

Թէ­քէեան 1933-ին, երբ վա­ղուց ար­դէն Պո­լի­սը լքած էր, կար­ծէք կը մտադ­րէ զայն հա­տո­րով մը տպել։ Այդ է որ կը խոս­տա­նայ «Սէր» գիր­քին մէջ, երբ տպագ­րե­լի գոր­ծե­րու ցան­կին մէջ զայն կը յի­շա­տա­կէ «Կե­սա­րիա (ու­ղե­ւո­րա­կան նօ­թեր)» խո­րա­գի­րով։ Յայտ­նի է որ չէ մոռ­ցած ու­ղեգ­րու­թիւ­նը։

Ու­ղեգ­րու­թեան մո­ռաց­ման շրջա­նը կը սկսի 1945-ին, բա­նաս­տեղ­ծին մահէն ետք։ 1950-ին, «Ամբող­ջա­կան եր­կե­ր»ու ա­նա­ւարտ շար­քին լոյս տե­սած վեց հա­տոր­նե­րուն մաս չի կազ­մեր նորէն. հա­ւա­նա­բար ան պիտի ամ­փո­փուէր տաս­նե­րորդ հա­տո­րին մէջ, սա­կայն այս ան­գամ ալ խմբա­գի­րին՝ Ար­շամ Տատ­րեա­նի մա­հը (1956) կը խա­փա­նէ ծրա­գի­րը։

Գրու­թիւ­նը շատ ան­գամ չի յի­շուիր Թէ­քէեա­նի  գոր­ծե­րուն «կա­նո­նա­կան ցան­կին» վրայ, ուր կը պա­տա­հի որ սպրդին եր­բեմն վէպ ու պատ­մուածք­ներ, եր­գի­ծա­կան ո­տա­նա­ւոր­ներ, նոյ­նիսկ յօդուածներ։ Ար­շակ Ալ­պօ­յա­ճեան այն քի­չե­րէն է որ կը նշէ ա­նոր գո­յու­թիւ­նը․ իր «Պատ­մու­թիւն Հայ Կե­սա­րիոյ» հսկա­յա­ծա­ւալ հա­տո­րին մէջ, երբ կը խօ­սի Թէ­քէեա­նի կեն­սագ­րու­թեան մա­սին, կու տայ նաեւ ա­նոր բնա­բա­նը։

Ու­րեմն, բա­նաս­տեղ­ծին այս միակ ու­ղե­ւո­րա­կան օ­րա­գի­րը ցարդ կը մնար ան­ծա­նօթ, նաեւ՝ անմատ­չե­լի։ «Ժամանակ»-ի 100-ա­մեա­կի մա­տե­նա­շա­րը լա­ւա­գոյն վայրն էր ուր կա­րե­լի էր տպուած տես­նել Թէ­քէեա­նի այս գոր­ծը, որ վստա­հա­բար ոչ միայն պի­տի գայ ամ­բող­ջաց­նե­լու մեծ գրա­գէ­տին կեն­սագ­րու­թիւնն ու եր­կե­րը, նաեւ նոր դի­տան­կիւն մը պի­տի ա­ւելց­նէ ներ­կայ սե­րունդ­նե­րուն հայ­րե­նի­քի, Ե­ղեռ­նի, ժա­մա­նա­կի ման­կա­վար­ժա­կան մօ­տե­ցում­նե­րուն վերաբերեալ ու­նե­ցած պատ­կե­րա­ցում­նե­րուն մէջ։

Վա­հան ԹԷ­քէեան ծնած է Պո­լիս, 1878-ին, բնիկ կե­սա­րա­ցի ծնող­քէ։ Ու­սու­մը ստա­ցած է Պէրպէ­րեան ու Կեդ­րո­նա­կան վար­ժա­րան­նե­րուն մէջ։ Հա­մի­տեան բռնա­տի­րու­թեան տա­րի­նե­րուն կ՚անց­նի Եւ­րո­պա ու Ե­գիպ­տոս։ Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն ետք կը վե­րա­դառ­նայ Պո­լիս, ուր ա­ւե­լի ամ­բող­ջա­կան ձե­ւով կը նուի­րուի հրա­պա­րա­կագ­րու­թեան, աշ­խա­տակ­ցե­լով նաեւ «Ժամանակ» օ­րա­թեր­թին։ 1915-ին ար­տա­սահ­ման է։ Զինա­դա­դա­րին զին­քը դար­ձեալ կը գտնենք Պո­լիս, ուր վերս­տին լծուած էր հրա­պա­րա­կագ­րա­կան, կու­սակ­ցա­կան ու մանկավարժա­կան աշ­խա­տան­քի։ Մի­ջոց մը որ­պէս խմբա­գիր կը պաշ­տօ­նա­վա­րէ «Ժո­ղո­վուր­դի Ձայ­նը-Ժա­մա­նակ»ի մէջ։ Քե­մա­լա­կան­նե­րու Պո­լիս մուտ­քէն ետք կը լքէ ծննդա­վայ­րը ու կ՚անցնի ար­տա­սահ­ման՝ Պուլ­կա­րիա, Յու­նաս­տան, Կիպ­րոս, հուսկ հաս­տա­տուե­լու հա­մար Ե­գիպ­տոս, ուր եւ կը կնքէ իր մահ­կա­նա­ցուն, 1945-ին։

Հրա­տա­րա­կած է «Հո­գեր» (Փա­րիզ, 1901), «Հրա­շա­լի յա­րու­թիւն» (Պո­լիս, 1914), «Կէս գի­շե­րէն մին­չեւ ար­շա­լոյս» (Փա­րիզ, 1918), «Սէր» (Փա­րիզ, 1933), «Հա­յեր­գու­թիւն» (Գա­հի­րէ, 1943), «Տա­ղա­րան» (Գա­հի­րէ, 1944) ժո­ղո­վա­ծո­նե­րը։ Յետ­մա­հու եւս իր­մէ տպագ­րուած են ար­ձակ ու չա­փա­ծոյ գոր­ծեր, թէեւ կի­սա­ւարտ՝ պատ­րաս­տուած է ամ­բող­ջա­կան եր­կե­րու քա­նի մը հա­տոր­ներ, հա­տըն­տիր­ներ։ «Հայ բանաստեղծութեան իշխանը» վերադիրով մկրտուած Վա­հան Թէ­քէեանը հայ գրա­կա­նու­թեան լայն ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւն վա­յե­լող հե­ղի­նակ­նե­րէն մէկն է։

Մեր ըն­թեր­ցող­նե­րուն եւ գրա­սէր հա­սա­րա­կու­թեան կու գանք ու­րա­խու­թեամբ տե­ղե­կաց­նել, որ «ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-100» մա­տե­նա­շա­րին շրջագ­ծով լոյս տե­սած է նոր գիրք մը։ Այս­պէս, ­ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի 100-ա­մեա­կի մա­տե­նա­շա­րը ըն­թեր­ցող­նե­րու սե­ղա­նին կը դնէ իր հեր­թա­կան հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը։ Մի­սաք Գօ­չու­նեա­նի, Ե­րու­խա­նի ու Ռու­բէն Զար­դա­րեա­նի գիր­քե­րուն կու գայ միա­նալ Վա­հան Թէ­քէեա­նի (1878-1945) «Կե­-սա­րիա․ եր­թու­դար­ձի եւ բնա­կու­թեան օ­րա­գիր մը» հա­տո­րը (175 էջ)։ Ծա­նօ­թագ­րու­թիւն­նե­րով ու յա­տուկ ա­նուն­նե­րու ցան­կով օժ­տեալ հա­տո­րին մաս կազ­մած են նաեւ Թէ­քէեա­նի այս­պէս կո­չուած կե­սա­րա­կան գոր­ծե­րը՝ պա­տա­նե­կան շրջա­նին գրի ա­ռած «Կա­ղան­դը Կե­սա­րիոյ մէջ»ը եւ «Ս․ Կա­րա­պետ Կե­սա­րիոյ» ու «Գի­շե­րուան ա­ղօթ­քը» քեր­թուած­նե­րը։ Հա­տո­րը կազ­մած ու խմբագ­րած են սփիւռ­քա­հայ ա­նուա­նի գրա­գէտ Գրի­գոր Պըլ­տեան ու բա­նա­սէր Սե­ւան Տէ­յիր­մեն­ճեան։ «Հրա­շա­գործ Ս․ Կա­րա­պետ» խո­րագ­րեալ յա­ռա­ջա­բա­նին հե­ղի­նա­կը նոյն­պէս Գրի­գոր Պըլ­տեանն է։ Կող­քը պատ­րաս­տած է ա­րուես­տա­գէտ Ա­րէտ Կը­ճըր։

Վա­հան Թէ­քէեան «օ­րա­գիր» կամ «ու­ղե­ւո­րա­կան նօ­թեր» կո­չած է դէ­պի Կե­սա­րիա իր այս ու­ղեգ­րու­թիւ­նը, որ տե­ւած է հինգ ա­միս՝ 2 Սեպ­տեմ­բեր 1913-էն մին­չեւ 30 Յու­նուար 1914։ Թէ­քէեան իր հայ­րե­նի բնա­կա­վայ­րը մեկ­նած էր որ­պէս տեղ­ւոյն Ս․ Կա­րա­պետ վան­քին տնօ­րէ­նը։ Իր պաշ­տօնն ու կե­ցու­թիւ­նը կ՚ա­ւար­տի անս­պա­սե­լի կեր­պով, երբ բա­նաս­տեղ­ծը Ազ­գա­յին ժո­ղո­վի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ կը նշա­նա­կուի Ե­րու­սա­ղէ­մի վան­քին, ուր կը մեկ­նի մի­ջոց մը Պո­լիս մնա­լէն վերջ, Մարտ-Ապ­րիլ 1914-ին։

Թէ­քէեան իր ու­ղեգ­րու­թիւ­նը կամ օ­րա­գի­րը «Ժո­ղո­վուր­դի Ձայ­նը-Ժա­մա­նակ»ին մէջ հրա­տա­րա­կած է եօ­թը տա­րի ետք՝ 28 Մա­յիս-12 Յու­լիս 1921-ին։ Հե­ղի­նա­կը յատ­կան­շա­կան ձօն մը կցած է իր այս հրա­պա­րա­կու­մին «ի յի­շա­տակ» ա­շա­կերտ­նե­րուն, ու­սու­ցիչ­նե­րուն եւ խնա­մա­կալ­նե­րուն, ո­րոնք «մեծ ա­ղէ­տին ան­հե­տա­ցան», մերթ տո­ղա­տա­կե­րուն ան­ձամբ ծա­նօ­թագ­րե­լով նաեւ այն ա­նուն­նե­րը, ո­րոնք նա­հա­տա­կուած էին այդ սեւ թուա­կա­նին։

Զար­մա­նա­լիօ­րէն, Թէ­քէեա­նի այս կա­րե­ւոր ար­տադ­րան­քը ցարդ մնա­ցած է մա­մու­լի է­ջե­րուն թա­ղուած, հե­տե­ւա­բար՝ մոռցուած եւ ա­ռան­ձին ոչ մէկ հրա­տա­րա­կու­թեան ար­ժա­նա­ցած։

Թէ­քէեան 1933-ին, երբ վա­ղուց ար­դէն Պո­լի­սը լքած էր, կար­ծէք կը մտադ­րէ զայն հա­տո­րով մը տպել։ Այդ է որ կը խոս­տա­նայ «Սէր» գիր­քին մէջ, երբ տպագ­րե­լի գոր­ծե­րու ցան­կին մէջ զայն կը յի­շա­տա­կէ «Կե­սա­րիա (ու­ղե­ւո­րա­կան նօ­թեր)» խո­րա­գի­րով։ Յայտ­նի է որ չէ մոռ­ցած ու­ղեգ­րու­թիւ­նը։

Ու­ղեգ­րու­թեան մո­ռաց­ման շրջա­նը կը սկսի 1945-ին, բա­նաս­տեղ­ծի մա­հուը­նէ ետք։ 1950-ին, «ամ­բող­ջա­կան եր­կե­րու» ա­նա­ւարտ շար­քին լոյս տե­սած վեց հա­տոր­նե­րուն մաս չի կազ­մեր նո­րէն. հա­ւա­նա­բար ամ­փո­փուէր տաս­նե­րորդ հա­տո­րին մէջ, սա­կայն այս ան­գամ ալ խմբա­գի­րին՝ Ար­շամ Տատ­րեա­նին մա­հը (1956) կը խա­փա­նէ ծրա­գի­րը։

Գրու­թիւ­նը շատ ան­գամ չի յի­շուիր Թէ­քէեա­նի  գոր­ծե­րուն «կա­նո­նա­կան ցան­կին» վրայ, ուր կը պա­տա­հի որ սպրդին եր­բեմն վէպ ու պատ­մուածք­ներ, եր­գի­ծա­կան ո­տա­նա­ւոր­ներ, նոյ­նիսկ յօ­դուածներ։ Ար­շակ Ալ­պօ­յա­ճեան այն քի­չե­րէն է որ կը նշէ ա­նոր գո­յու­թիւ­նը․ իր «Պատ­մու­թիւն Հայ Կե­սա­րիոյ» հսկա­յա­ծա­ւալ հա­տո­րին մէջ, երբ կը խօ­սի Թէ­քէեա­նի կեն­սագ­րու­թեան մա­սին, կու տայ նաեւ ա­նոր բնա­բա­նը։

Ու­րեմն, բա­նաս­տեղ­ծին այս միակ ու­ղե­ւո­րա­կան օ­րա­գի­րը ցարդ կը մնար ան­ծա­նօթ, նաեւ՝ ան­մատ­չե­լի։ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի 100-ա­մեա­կի մա­տե­նա­շա­րը լա­ւա­գոյն վայրն էր ուր կա­րե­լի էր տպուած տես­նել Թէ­քէեա­նի այս գոր­ծը, որ վստա­հա­բար ոչ միայն պի­տի գայ ամ­բող­ջաց­նե­լու մեծ գրա­գէ­տին կեն­սագ­րու­թիւնն ու եր­կե­րը, նաեւ նոր դի­տան­կիւն մը պի­տի ա­ւելց­նէ ներ­կայ սե­րունդ­նե­րուն հայ­րե­նի­քի, ե­ղեռ­նի, ժա­մա­նա­կի ման­կա­վար­ժա­կան մօ­տե­ցում­նե­րուն վե­րա­բե­րեալ ու­նե­ցած պատ­կե­րա­ցում­նե­րուն մէջ։

Վա­հան ԹԷ­քէեան ծնած է Պո­լիս, 1878-ին, բնիկ կե­սա­րա­ցի ծնող­քէ։ Ու­սու­մը ստա­ցած է Պէր­պէ­րեան ու Կեդ­րո­նա­կան վար­ժա­րան­նե­րուն մէջ։ Հա­մի­տեան բռնա­տի­րու­թեան տա­րի­նե­րուն կ՚անց­նի Եւ­րո­պա ու Ե­գիպ­տոս։ Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն ետք կը վե­րա­դառ­նայ Պո­լիս, ուր ա­ւե­լի ամ­բող­ջա­կան ձե­ւով կը նուի­րուի հրա­պա­րա­կագ­րու­թեան, աշ­խա­տակ­ցե­լով նաեւ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թին։ 1915-ին ար­տա­սահ­ման է։ Հրա­դա­դա­րին զին­քը դար­ձեալ կը գտնենք Պո­լիս, ուր վերս­տին լծուած էր հրա­պա­րա­կագ­րա­կան, կու­սակ­ցա­կան ու ման­կա­վար­ժա­կան աշ­խա­տան­քի։ Մի­ջոց մը որ­պէս խմբա­գիր կը պաշ­տօ­նա­վա­րէ «Ժո­ղո­վուր­դի Ձայ­նը-Ժա­մա­նակ»ին մէջ։ Քե­մա­լա­կան­նե­րու Պո­լիս մուտ­քէն ետք կը լքէ ծննդա­վայ­րը ու կ՚անց­նի ար­տա­սահ­ման՝ Պուլ­կա­րիա, Յու­նաս­տան, Կիպ­րոս, հուսկ հաս­տա­տուե­լու հա­մար Ե­գիպ­տոս, ուր եւ կը կնքէ իր մահ­կա­նա­ցուն, 1945-ին։

Հրա­տա­րա­կած է «Հո­գեր» (Փա­րիզ, 1901), «Հրա­շա­լի յա­րու­թիւն» (Պո­լիս, 1914), «Կէս գի­շե­րէն մին­չեւ ար­շա­լոյս» (Փա­րիզ, 1918), «Սէր» (Փա­րիզ, 1933), «Հա­յեր­գու­թիւն» (Գա­հի­րէ, 1943), «Տա­ղա­րան» (Գա­հի­րէ, 1944) ժո­ղո­վա­ծո­նե­րը։ Յետ­մա­հու եւս իր­մէ տպագ­րուած են ար­ձակ ու չա­փա­ծոյ գոր­ծեր, թէեւ կի­սա­ւարտ՝ պատ­րաս­տուած է ամ­բող­ջա­կան եր­կե­րու քա­նի մը հա­տոր­ներ, հա­տըն­տիր­ներ։ Վա­հան Թէ­քէեան հայ գրա­կա­նու­թեան լայն ժո­ղովր­դա­կա­նու­թիւն վա­յե­լող հե­ղի­նակ­նե­րէն մէկն է։

«Ժամանակ», 5 Հոկտեմբեր 2016