Պօղոս Խաչատրեանի կազմած հայագիտական մատենագիտութիւնը

ՎԱՆՕ ԵՂԻԱԶԱՐԵԱՆ

 

Օրերս տպագրուել է հայագիտութեան մեծ երախտաւոր Պօղոս Խաչատրեանի «Հայ հին գրականութեան մատենագիտութիւն» ստուարածաւալ աշխատութիւնը («Տիգրան Մեծ» հրատարակչութիւն, Երեւան, 2016), որը լրացրել եւ խմբագրել է ձեռագրագէտ Արշակ Բանուչեանը: Գրախօսուող գրքի մասին արդէն իսկ Հոկտեմբերի 8-ի «Չորրորդ իշխանութիւն» թերթում Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը տպագրել է «Երախտաւոր հայագէտի նոր աշխատութիւնը» յօդուածը, որն ըստ էութեան գրախօսուող գրքի առաջաբանն է:

Մեր նպատակն է արժեւորել այդ աշխատութիւնը` ի ցոյց դնելով նրա արդիականութիւնը, մեծ հայագէտի կազմածի եւ Ա. Բանուչեանի` հետագայում կատարած լրացման արժանիքները` առաջնորդուելով համադրական, վերլուծական մեթոդաբանութեամբ:

Դեռեւս 2004 թ. «Աստուածային մարդը, մեծ բանասէրը» յուշապատումի մէջ նշել էի, որ պատուարժան ուսուցչիս` Պօղոս Խաչատրեանի հայ հին գրականութեան մատենագիտութիւնը անտիպ աշխատութիւն է, որն յառաջիկայում կը տպագրուի: Պօղոս Խաչատրեանի անաւարտ մնացած այդ գիտական մտայղացումը, բարեբախտաբար, արդէն իրականութիւն է, ինչի համար շնորհակալութեան խօսք պիտի ասենք նախ եւ առաջ իր որդիներին: Յիշեալ յուշապատումի մէջ բերել եմ Պօղոս Խաչատրեանի հետ զրոյցից մի հատուած, որ աստ անհրաժեշտաբար հարկ եմ համարում կրկնել. «Իմ կեանքից գոհ եմ, լաւ երեխաներ ունեմ, յատկապէս տղաներս, ոչ թէ իմն են, դրա համար եմ ասում, այլ իսկապէս հրաշալի մարդիկ են, անզուգական զաւակներ: Լաւ թոռնիկներ ունեմ» (Եղիազարեան Վ., Աստուածային մարդը, մեծ բանասէրը, Վանաձոր, 2004, էջ 16): Իսկապէս դա այդպէս է, քանզի նրա ժառանգները մեծապէս նպաստել են գրախօսուող գրքի ստեղծման գործին:

Շնորհակալ աշխատանք է կատարել նաեւ բանասէր-ձեռագրագէտ Արշակ Բանուչեանը` մասնակիօրէն լրացնելով եւ խմբագրելով գրախօսուող գիրքը: Երախտագիտութեան խօսք պիտի ասել նաեւ յառաջաբանի հեղինակին` Լեւոն Տէր-Պետրոսեանին, ով առաջաբանում միջնադարեան գրչին յատուկ համեստութեամբ գրել է. «Չեմ կարող նաեւ գոհունակութիւնս թաքցնել ինձ ընձեռուած բարեբախտութէան առթիւ, որ հանգամանքների բերմամբ թէկուզ կողմնակի մասնակցութիւն եմ ունեցել իմ յարգարժան ուսուցիչներից մէկի` Պօղոս Խաչատրեանի այս հրաշալի աշխատութեան մտայղացման եւ հրատարակութէան գործին: Մանուկ Աբեղէանի անուան գրականութէան ինստիտուտում եւ Մաշտոցեան Մատենադարանի ընթերցասրահներում Խաչատրեանի հետ կողքկողքի աշխատելու երկար տարիների ընթացքում եաճախ եմ օգտուել նրա խորհուրդներից ու շատ բան սովորել նրանից» (Խաչատրեան Պ., Հայ հին գրականութեան մատենագիտութիւն, էջ VIII):

Գրախօսուող գիրքն ունի յապաւումների, համառօտագրութիւնների բաժին, ըստ էութեան ներկայացուել են հայ հին եւ միջնադարեան շուրջ 173 հեղինակների համառօտ կենսագրականները, հրատարակութիւնները, դրանց թարգմանութիւնները, ապա այդ հեղինակներին նուիրուած գիտական ուսումնասիրութիւնների, ինչպէս նաեւ 15 այլ մասնագիտական եզրոյթների (Գիրք թղթոց, գանձարան, շարական եւ այլն) մատենագիտութիւնը:

Մատենագիտութեան այն հատուածը, որը Պօղոս Խաչատրեանի կազմածն է, մանրակրկիտ ու հանգամանալի աշխատանք է, արժանի խոնարհումի, ինչը գնահատել է նաեւ Ա. Բանուչեանը` գրելով, որ Կ. Քիպարեանի գրքի մատենագիտութիւնը «իրեն յատուկ բծախնդրութեամբ կազմել է Պ. Խաչատրեանը, բնականաբար առաջնորդուելով միայն գրքի կառուցուածքով եւ յիշատակուած մատենագիրների անուններով» (նոյն տեղում, էջ XV): Բարձր գնահատելով նաեւ Ա. Բանուչեանի կողմից լրացուած հատուածը` պէտք է փաստենք սակայն, որ այն, ցաւօք, ամբողջական չէ: Ա. Բանուչեանը ներածութեան մէջ նշել է. «Մեր կողմից աւելացրել ենք մատենագիրների կենսագրական նախադրութիւններ եւ լրացրել միայն 1992 թ-ից յետոյ լոյս տեսած հրատարակութիւնների եւ ուսումնասիրութիւնների մատենագիտական տուեալները» (նոյն տեղում, էջ XVI), սակայն չի նշել այն սահմանը, որտեղ վերջանում է մատենագիտութիւնը: «Սոյն մատենագիտութիւնը 2015 թ-ի վերջին, ըստ էութէան պատրաստ էր հրատարակութեան: Սակայն պատասխանատուութեան զգացումն ու խմբագրումը լիարժէք անելու ձգտումը թոյլ չէին տալիս հասնել աշխատանքի աւարտուն վիճակի ներքին համոզման: Բացառելի չեն մեր հայեացքից վրիպած ուսումնասիրութիւններն ու հրատարակութիւնները, նաեւ հնարաւոր վրիպակները»,- իրաւացիօրէն գրում է Ա. Բանուչեանը (նոյն տեղում, էջ XX): Բնականաբար պիտի ենթադրել, որ Ա. Բանուչեանն իր լրացրած հատուածում պիտի ընդգրկէր մինչեւ 2015 թ. տպագրուած գիտական ուսումնասիրութիւնները: Ցաւօք, Ա. Բանուչեանը յստակ չի նշել այդ մասին, թէեւ նման մի աշխատանք կատարելը ենթադրում է յստակ թուական սահման, ինչն արել է Պ. Խաչատրեանը` նշելով իր կազմած մատենագիտութեան ժամանակային սահմանը` 1992 թ.:

Իրաւացի է Ա. Բանուչեանը, երբ գրում է. «Թւում է` ժամանակակից թուային տեխնոլոգիաների զարգացման եւ համակարգչային շտեմարանների ընձեռած տարատեսակ հնարաւորութիւնների պայմաններում աւելորդ է մատենագիտութիւն հրատարակելը: Մատենագիտութիւնը, սակայն, սոսկ հրատարակուած գրքերի ու յօդուածների ցուցակ չէ, այլ ուսումնասիրութիւն` յայտնաբերելու փնտռուած նիւթը ողջ գրական ժառանգութեան բովանդակութեան մէջ, բացայայտելու հետաքրքրող հեղինակի կամ տեքստի մասին գիտական մտքի ողջ պաշարը եւ, որպէս ուղեցոյց, շրջանառութեան մէջ դնելու նախկինում հրապարակուած բոլոր նիւթերը» (նոյն տեղում, էջ XVII):

Պ. Խաչատրեանի կազմած «Հայ հին գրականութեան մատենագիտութիւն»ն ունի բացառիկ նշանակութիւն հայ հին եւ միջնադարեան գրականութեան ուսումնասիրման յետագայ ընթացքի համար: Ցաւօք, մեզանում յաճախ գրւում են յօդուածներ եւ ուսումնասիրութիւններ, որոնցում անտեսւում է նախորդ ուսումնասիրողների վաստակը` առանց խորամուխ լինելու խնդրոյ առարկայ հարցի պատմութեան մէջ: Պ. Խաչատրեանի գրախօսուող մատենագիտութիւնը գալիս է լրացնելու նաեւ այդ բացը:

Մի խնդիր եւս: Մասնագէտների շրջանում կարող է յառաջանալ նաեւ այն հարցը, թէ ինչու Պօղոս Խաչատրեանի կազմած մատենագիտութեան մէջ տեղ չի յատկացուել Սայաթ-Նովային: Ամբողջ հարցն այն է, որ Պ. Խաչատրեանն այդ մատենագիտութիւնը կազմել է Կ. Քիպարեանի «Հայ հին գրականութեան պատմութիւն» գրքի համար, որտեղ Սայաթ-Նովան դիտուած չէ որպէս միջնադարի հեղինակ (տե՛ս Քիպարեան Կ., Պատմութիւն հայ հին գրականութեան, Վենետիկ, 1992): Ի դէպ, Սայաթ-Նովային միջնադարում կամ նոր գրականութեան մէջ դիտելու հարցի առնչութեամբ վերջերս ծաւալուեց նոր բանավէճ «Հայոց գրականութեան պատմութեան» 3-րդ հատորի տպագրութեան առիթով (տե՛ս Հայոց գրականութեան պատմութիւն, հ. 3, Ե., 2015): Այդ բանավէճին այստեղ անդրադառնալու նպատակ չունենալով` փաստենք, որ Սայաթ-Նովային ոչ միայն Կ. Քիպարեանը, այլեւ նրան նախորդող ոչ մի հայագէտ չի դիտել որպէս միջնադարի հեղինակ: Այսպէս` հայ հին գրականութեան պատմութիւններում Սուքիաս Սոմալեանը (տե՛ս Սոմալեան Ս., Quadro della storia letteraria di Armenia, Վենետիկ, 1829), Ֆրեդերիկ Նոյմանը (տե՛ս Նոյման Ֆ., Փորձ հայոց գրականութեան պատմութեան, Լայպցիգ, 1836) (*), Յովսէփ Գաթըրճեանը (տե՛ս Գաթըրճեան Հյր. Յ., Պատմութիւն մատենագրութեան հայոց, Վիեննա, 1851) չեն յիշատակել Սայաթ-Նովային, քանի որ նա դեռեւս անյայտ էր հայագիտութեանը: Այն բանից յետոյ, երբ 1852 թ. Գ. Ախվւերդեանը տպագրում է Սայաթ-Նովայի խաղերը (տե՛ս Ախվերդեան Գ., Սայաթ-Նօվա, Մոսկուա, 1852), 1865 թ. Վենետիկում տպագրւում է Մխիթարեան միաբան Գարեգին Զարբհանալեանի «Պատմութիւն հայերէն դպրութեանց» գրքի առաջին հատորը` 4-13-րդ դարեր (տե՛ս Զարբհանալեան Գ., Պատմութիւն հայերէն դպրութեանց, Ա., Վենետիկ, 1865), ապա 1878 թ.` երկրորդ հատորը` 14-18-րդ դարեր (տե՛ս Զարբհանալեան Գ., Պատմութիւն հայերէն դպրութեանց, Բ, Վենետիկ, 1878), որտեղ եւս Սայաթ-Նովան չի յիշատակւում: Աւելին` 1885 թ. Եղիշէ Դուրեանի «Պատմութիւն հայ մատենագրութեան ի վաղ ժամանակաց մինչեւ մեր օրերն» գրքում եւս Սայաթ-Նովան բացակայում է (տե՛ս Դուրեան Է., Պատմութիւն հայ մատենագրութեան ի վաղ ժամանակաց մինչեւ մեր օրերն, Կ. Պոլիս, 1885): Մանուկ Աբեղեանի «Հայոց հին գրականութեան պատմութեան» մէջ եւս Սայաթ-Նովան չի համարուել միջնադարի բանաստեղծ (տե՛ս Աբեղեան Մ., Երկեր, հ. Դ, Ե., 1970):

Կ. Քիպարեանից յետոյ էլ 1971 թ. Նորայր եպիսկոպոս Պողարեանի «Հայ գրողներ, Ե-ժԷ. դար» գրքում Ծովականը հայ գրականութեան պատմութիւնն սկսում է Մեսրոպ Մաշտոցից եւ աւարտում 17-րդ դարի վերջին հեղինակ Դաւիթ Սալաձորեցիով (տե՛ս Պողարեան Ն., Հայ գրողներ, Ե-ժԷ. դար, Երուսաղէմ, 1971):

Պարզ է, որ Պ. Խաչատրեանը մատենագիտութիւն է գրել Կ. Քիպարեանի գրքի համար, որում չկար Սայաթ-Նովան: Այլ հարց է, թէ Պօղոս Խաչատրեանն ի՞նչ կարծիք ունէր խնդրոյ առարկայ բանավէճի մասին, իսկ Պ. Խաչատրեանը Սայաթ-Նովային համարել է միջնադարի բանաստեղծ` իր կազմած «Գանձարան հայ հին բանաստեղծութեան» ժողովածուի մէջ ներառելով նաեւ Սայաթ-Նովային (տե՛ս Գանձարան հայ հին բանաստեղծութեան, աշխ. Պ. Խաչատրեանի, Ե., 2000, էջ 860-874):

Գրքի վերջում ներկայացուած է նաեւ յաւելուած, որում զետեղուած է Պօղոս Խաչատրեանի յուզիչ ինքնակենսագրութիւնը` «Իմ մասին» վերնագրով, ապա նաեւ կազմուել է Պօղոս Խաչատրեանի աշխատութիւնների մատենագիտութիւնը. սկզբում նշուել են թուով 8 գրքերը, այնուհետեւ 19 յօդուածները, 1 գրախօսութիւնը, հեղինակակցութեամբ կատարած 7 գիտական աշխատանքները, խմբագրած 17 գրքերը եւ իր մասին այլոց գրած 9 տարաբնոյթ նիւթերը: Հարկ ենք համարում նշել, որ հեղինակակցութեամբ կատարուած աշխատանքներից դուրս է մնացել Արշալոյս Ղազինեանի համահեղինակութեամբ կազմուած եւ 1970 թ. «Լոյս» հրատարակչութեան տպագրած «Ծրագիր հայ գրականութեան ֆակուլտատիւ պարապմունքների (9-10-րդ դասարանների համար)» աշխատանքը, ինչպէս նաեւ «Ազարիա Սասնեցու կեանքը եւ գործը» եւ «Յովհաննէս Կոզեռնին վերագրուող "Տեսիլը"» անտիպ յօդուածները, որոնց մասին մենք տեղեակ ենք Պօղոս Խաչատրեանի կազմած գիտական աշխատանքների ցուցակից, որը 1970 թուականին ստորագրել են Պօղոս Խաչատրեանը եւ գրականութեան ինստիտուտի գիտքարտուղար Հ. Քենդերեանը:

Կարծում ենք` մեծ հայագէտ Պողոս Խաչատրեանի հայագիտական վաստակն արժանի է նաեւ առանձին գիտական ուսումնասիրութեան, եւ յաւելուածում տեղ գտած նրա աշխատութիւնների մատենագիտութիւնը լաւագոյնս կը ծառայի այդ նպատակին:

Յակոբ Անասեանը ձեռնարկել էր հայագիտութեան մատենագիտութեան բազմահատոր աշխատութեան մի ինքնատիպ փորձ, որի երեք հատորն արդէն գրապատմական իրողութիւն է (տե՛ս Անասեան Հ., Հայ մատենագիտութիւն, Ե-ժԸ. դդ., հ. Ա., Ե., 1959, հ. Բ., Ե., 1976, հ. Գ., Ե., 2002): Պ. Խաչատրեանի գրախօսուող մատենագիտութիւնը, ինչպէս Ա. Բանուչեանն է նկատել, «ըստ էութեան, Անասէանի ծրագրի մի միջանկեալ հանգրուան է» (Խաչատրեան Պ., Հայ հին գրականութէան մատենագիտութիւն, էջ XX):

Ամփոփելով փաստենք, որ Պողոս Խաչատրեանի կողմից կազմած հայ հին գրականութեան մատենագիտութիւնը, որն ընդգրկում է մինչեւ 1992 թուականը, մանրակրկիտ կատարուած մատենագիտական լուրջ ուսումնասիրութիւն է, որն Արշակ Բանուչեանի` 1992-2015 թթ. ընկած ժամանակաշրջանի` թերութիւններով լրացուած հատուածներով հանդերձ մեծապէս կը նպաստի հայ հին գրականութեան ուսումնասիրման գործին` դառնալով հայագէտների ամենագործածական գիրքը:

Պօղոս Խաչատրեանի «Հայ հին գրականութեան մատենագիտութիւն»ն ունի աղբիւրագիտական, բնագրագիտական, բանասիրական չափազանց մեծ արժէք եւ հայ հին գրականութեան մատենագիտութեան ամբողջական հանրագիտարան է` այսուհետ մշտապէս բացուած հայագէտների աշխատասեղանին, եւ մեծապէս կը նպաստի հայագիտութեան զարգացմանը:

«Ազգ», 28 Հոկտեմբեր 2016