ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ
- Արամ, վաղը նշելու ենք անկախութեան 25-ամեակը (հարցազրոյցն արուել է 20 Սեպտեմբերին): Այս տարիներին ի՞նչ ձեռքբերումներ ունեցանք, ի՞նչ կորցրեցինք:
- Ընդհանրապէս մարդկային քաղաքակրթութեան համար ձեռք ենք բերել արժէքային ամենաթանկ հասկացութիւններից մէկը` անկախութիւն, ազատութիւն: Եւ լայն իմաստով` քաղաքակրթութիւնն, իմ կարծիքով, սկսւում է հէնց այդ տարածքից: Չգիտեմ, մասնագէտ չեմ, չեմ կարող ասել, թէ մեծ հաշուով ձեռքբերումներն ու մեր կորուստները որքանով էին համահունչ մեր ժողովրդի էութեանը: Գուցէ վիճակագիրները, սոցիոլոգները, տնտեսագէտներն աւելի յստակ կարող են խօսել այդ ամէնի մասին:
- Ընդհանրապէս մարդկային քաղաքակրթութեան համար ձեռք ենք բերել արժէքային ամենաթանկ հասկացութիւններից մէկը` անկախութիւն, ազատութիւն: Եւ լայն իմաստով` քաղաքակրթութիւնն, իմ կարծիքով, սկսւում է հէնց այդ տարածքից: Չգիտեմ, մասնագէտ չեմ, չեմ կարող ասել, թէ մեծ հաշուով ձեռքբերումներն ու մեր կորուստները որքանով էին համահունչ մեր ժողովրդի էութեանը: Գուցէ վիճակագիրները, սոցիոլոգները, տնտեսագէտներն աւելի յստակ կարող են խօսել այդ ամէնի մասին:
Մենք շատ բուռն 25 տարի ենք ապրել: Երբ յետ եմ նայում ու յիշողութիւններին եմ մի քիչ տրւում, ինչ ասես չեղաւ մեզ հետ, առայսօր ինչ փորձութիւնների միջով ասես գնում ենք: Ինձ ուղղակի հիացնում, ապշեցնում ու զարմացնում է մեր ժողովրդի քաջութիւնը, որ այս ամէն ինչին դիմակայում է եւ փորձում է ապրել: Եւ գիտենք, թէ ինչ տարածաշրջանում ենք ապրում. ոչ այդքան բարւոք, թշնամական պետութիւններով շրջապատուած, որոնց խնդիրը Հայաստանի հետ մինչ օրս մեծ հաշուով չեմ հասկանում: Մի կողմ թողնենք ղարաբաղեան կոնֆլիկտը, պատմական խորը, շատ խորը պատճառներ կան, որոնք չեն թողնում, որ մեր շնչառութիւնը մի քիչ խաղաղուի, որ մի քիչ էլ ուշադրութիւն դարձնենք մեզ վրայ:
Կորուստներից... Շատ բան ենք կորցրել, բայց կորուստների գնով էլ շատ բան ենք ձեռք բերել: Երեւի ամենածանրը մեզ համար մարդկային կորուստներն են: Քանակապէս փոքր ժողովուրդ ենք, եւ մեզ համար շատ ծանր էր գիտակ, ինտելեկտուալ, խիզախ մարդկանց կորուստը եւ՛ պատերազմի ժամանակ, եւ՛ դրանից յետոյ: Բայց կեանքն այդպէս է` ինչ-որ առումով կորուստների գնով է շարունակւում:
ԱՀՌԵԼԻ ՃԵՂՔ Է ԳՈՅԱՑԵԼ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԵՒ ԻՇԽԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԻՋԵՒ
- Քո կարծիքով` անկախութիւնը որպէս գիտակցութիւն ձեւաւորուե՞լ է մեր մէջ:
- Անկեղծ պիտի ասեմ, առանց սեթեւեթանքների: Զուտ առօրեայի մասին պէտք է ասեմ, որ չեմ նկատել: Շատ ուրախալի բաներ էլ կան, քաղաքացիական պայքարներն են ակտիւացել: Գիտակցութեան հարցը երեսանց չի երեւում, բայց ուրիշ պատկերացումներով մարդիկ են յայտնուել: Գուցէ իրենք շատ չեն, բայց լաւ բանն էլ շատ չի լինում: Այն, որ իրենք ուզում են ապրել իրենց երազած երկրում եւ պայքարում են իրենց իրաւունքների համար, այդտեղ է հատիկը: Անգիտակցութեան, գուցէ ենթագիտակցութեան մակարդակում է այն, որ ունենք մեր երկիրը, մենք կարող ենք հանդէս գալ մեր անունից:
- Եւ կարողանո՞ւմ ենք պահել անկախութիւնը:
- Եթէ խօսենք 25 տարուայ իշխանական համակարգից, այն կերպը, որով ղեկավարեցին մեր երկիրը, շատ բան է բխում: Ինձ թւում է` ինչ-որ բան շատ-շատ սխալ է գնացել տասնամեակներ առաջ: Չգիտեմ` ինչո՞ւ էդպէս եղաւ, բայց դուրս եկաւ, որ դարեր շարունակ երազած, փայփայած անկախութիւնը պատմականօրէն եկաւ, գուցէ վերեւից էլ հետաքրքիր մի բան եղաւ, տրուեց մեզ, որ ապրէինք, տեսնէինք:
Ինձ թւում է, որ իշխանութիւնը շատ տարօրինակ, գիտակցական իմաստով շատ մոռացկոտ բնոյթ ունի: Երբ ինքն իրենով է տարւում, երբ սկսում են կապիտալ դիզել, մոնոպոլիաներ են ի յայտ գալիս, երբ ամէնուր ստուերն է, ագահութիւնն է, իշխանութիւնն այլեւս նման արժէքների կրողը չէ: Այն շարունակ պիտի մտածի, թէ ոնց պահի իր տեւականութիւնը: Դրա համար ահռելի ճեղք է գոյացել ժողովրդի եւ իշխանութեան միջեւ: Մենք ընդհանրապէս կապ չունենք իրար հետ: Չգիտեմ, իրենք ի՞նչն են ղեկավարում, ո՞ւմ են ղեկավարում, բայց վստահաբար կարող եմ ասել, որ, Աստուած ոչ անի, եթէ Հայաստանը կանգնի մեծ փորձութիւնների առաջ, էլի ժողովուրդն է դիմագրաւելու. տեսանք ապրիլեան քառօրեայ պատերազմում, թէ մարդիկ ինչ արեցին: Մտածում եմ` որտեղի՞ց են գտնում այդքան լոյս, խիզախութիւն, առաքինութիւն:
Մեր երկրում գերագոյն խնդիրներից մէկը փոփոխուելու հարցն է
- Արամ, որպէս գրող ինչի՞ հետ հաշտ չես ապրում մեր իրականութեան մէջ, ինչի՞ հետ ես կռւում:
- Անկեղծ, երեւի առաջին անգամ եմ ասում սա. գրականութիւնը երբեք ինքնանպատակ չի եղել ինձ համար, մանաւանդ, չէի էլ մտածում, որ կը գրեմ: 2006-ից սկսեց: Շեստովն էլ էր նոյն բանն ասում, որ սկզբնական շրջանում գրողները մանկական, հում բան են ունենում իրենց մէջ, որ մտածում են, թէ իրենց տեքստերով կարող է վերափոխուի ինչ-որ բան: Գուցէ մակերեսային է հնչում, բայց հետաքրքիր բան կայ դրա մէջ: Թէկուզ բառացի կեանքի սոցիալական կոնտեքստում, գրականութեան մէջ մի բանից խօսել, որը չի վերարտադրւում արուեստի միւս ճիւղերում, որ քեզ անհանգստացնում է, որ ուզում ես տեղ հասցնել, որովհետեւ ինչ-որ միտում կայ, որ երբ տեղ հասնի, ինչ-որ բան կը փոխուի: Ինչ-որ ժամանակ ես էլ նոյն թակարդի մէջ էի, բայց պարզւում է, որ այսօր գրականութիւնը ոչ մի ռէալ մեծ բան չի կարող փոխել, գուցէ սխալ եմ, բայց, յամենայն դէպս, գրականութիւնն այսօր կորցրել է իր առաքելութիւնը, որ, ասենք, ունէր 19-րդ դարում: Հիմա մարդկանց հետաքրքրող շատ բաներ կան, օրինակ, հեռուստատեսութիւնը, համացանցը:
Ընդհանրապէս, մարդը դժուար է փոխւում: Այդ իմաստով մեր երկրում գերագոյն խնդիրներից մէկը փոփոխուելու հարցն է, նոյնիսկ գիտակցական աստիճանի վերափոխուելու: Այսօր միմեանցից շատ բան ենք պահանջում, բայց յանկարծ յայտնաբերում ենք, որ նոյնիսկ ամենափոքր սովորութիւն փոխելը չափազանց դժուար է:
Էլ որեւէ կռիւ չկայ, միայն ցանկութիւն կայ, որ գրականութեան մէջ մեր յիշողութիւնից ինչ-որ բաներ պահպանուեն, թէկուզ 25 տարիներին կատարուածը: Հիմա, օրինակ, մտավախութիւն կայ, որ ինչ-որ դրուագ կը կորի իմ յիշողութիւնից էդ թուերից, որովհետեւ գիտենք, որ յիշողութիւնը խրոնոլոգիկ չէ, դրուագային է, եւ մենք մեծ տարիքում դրուագներով ենք յիշում: Մեծանալուն զուգահեռ յիշողութիւնը խամրում է: Դրա համար կարծում եմ, որ մեր գրականութեան կռիւը եւ առաքելութիւններից մէկը պէտք է լինի պահպանել ոչ միայն վաւերագրական, այլեւ գեղարուեստական յիշողութիւնը: Գրականութիւնը դեռ կարող է անել դա, խօսել մարդկանց կամ դրուագների, փողոցների մասին, որոնք այլեւս չկան: Գուցէ մամուլում մնացել է, բայց հէնց գեղարուեստականութեամբ ես վերարտադրում դա, սկսում է կենդանանալ: Ու կռիւս երեւի հէնց դրա հետ է կապուած: Ափսոս, որ գրականութիւնն էդքան չի փոխում:
Իւրաքանչիւր գրող իր ինքնութիւնն է փնտռում։
- Ինձ համար անհասկանալի, անիմաստ են հարցերը, երբ ստեղծագործողին հարցնում են իր ընթերցողների կամ ստեղծագործութիւնը մեկնաբանելու մասին: Մի անգամ Սամուէլ Մկրտչեանի հետ խօսում էինք, ասաց` գրողի աչքի առաջ պիտի չլինի ընթերցողը: Խօսքը կախուածութեան մասին է:
- Եթէ հասկանամ, որ ընկել եմ այդ որոգայթը, որովհետեւ, մանաւանդ, երիտասարդ գրողների համար կախուածութիւնները, խայծերը շատ-շատ են (քեզ սիրում են, քեզ ատում են, նման հարցեր), քեզ կերտում են իրենց պատկերացումների մէջ` առանց պատկերացնելու, թէ իրականում դու ով ես, սէր խնդրելը կարող է դառնալ պարզ սովորոյթ: Նոյնը իշխանական համակարգում է: Ես-ի հարցն անընդհատ դրւում է` մենք լինենք, մեր կուսակցութիւնը լինի, ինձ աւելի շատ սիրեն, աւելի շատ ունենամ... Անհասկանալի է, թէ որտեղ է տանում դա: Այդ ագահութեանը չափ ու սահման չի կարող լինել, եթէ մարդը չպայքարի դրա դէմ: Էլեաս Կանետիի «Զանգուածն ու իշխանութիւնը» գործում այս ամէնի պատասխանը կայ: Իշխանական ձգտումները, սիրուելու, ես-ի հարցը, բոլոր մարդկանց մէջ էլ կան, բայց եթէ պայքարը չլինի, ամէն բնագաւառում էլ կ՚ունենանք մի Հանրապետական կուսակցութիւն:
- Գրականութեան մէջ կա՞յ այդ երեւոյթը:
-Մի երեւոյթ եմ նկատել, չնայած շփումներս շատ քիչ են հիմա, սիրուելու, լաւը լինելու հարցը: Բայց գրողին ի՞նչ է տալու իր լաւը լինելը: Մինչեւ հիմա էլ չեմ հասկանում դա:
- Օրինակ, ինձ թւում է` Բուքովսկին չէր էլ մտածում լաւը լինելու մասին:
- Եթէ մտածենք, որ գրականութիւնը միտուած է միայն այն բանին, որ դու լաւը լինես, քեզ շատ սիրեն, քեզ շատ կարդան, իրօք, աղէտ է: Տեքստն աւելի խորը, աւելի առանձին, աւելի մենակութիւն սիրող բան է: Ինչ կապ ունեն զանգուածային բաները: Այս դէպքում, չգիտեմ, համացանցի առկայութեան դէպքում ինչ կը լինի, որովհետեւ քանի որ հիմա համացանցով շատ են կարդում, տեքստի ընկալումը փոխուել է, էկրանին գուցէ ոչ թէ մէկ, այլ 5 տեքստ են բացում, եւ բոլորը խառնւում են իրար: Յետոյ չգիտեմ ինչ կը լինի, բայց մենակութեան հարցը կարեւոր է: Այդ հարցի մասին շատ եմ տագնապում, որ կը կորի: Ընթերցողը պիտի մենակ մնայ գրքի հետ, որ էդ շշուկները, խօսակցութիւնները չխանգարեն: Եսիմ, ես էդպէս եմ սովորել, էդպէս եմ ապրել:
Վերջերս երբ յետադարձ նայում եմ, շատ դուրս չեմ գալիս, գուցէ ծայրայեղ եմ դարձել, որովհետեւ մտածում եմ` ինչ անում եմ, իմ ուզած ձեւով ստացուի, բայց կատարեալ բան չկայ: Գրողներն ուզում են տեքստը հասցնել կատարելութեան: Չգիտես` ո՞րն է կատարեալ գիրը:
Գրականութիւնը պարադոքսների աշխարհ է: Երբ ասում են, գրողն անկեղծ էր, չեմ հասկանում գրի մէջ այդ անձնական անկեղծութիւնն ինչ է: Երեւի էսթետիկական հարց է: Պիտի նայենք գրականութեան պատմութիւնը, առանց աւանդոյթի գրականութիւն չկայ: Գրականութիւնը նաեւ կրկնութիւննէր չի սիրում, մերժում է բոլոր կրկնութիւնները: Ասենք, էսօր Դոստոեւսկու նման գրելը շատ ծիծաղելի կը լինի: Դրա համար 21-րդ դարում աւելի է դժուարացել:
- Ասելիքի խնդի՞րն է:
- Իւրաքանչիւր գրող իր ինքնութիւնն է փնտռում, չի ուզում կրկնուել, ուզում է գտնել իր ձայնը: Լինում է, որ չեն գտնում, լինում է` երիտասարդական տարիքում գտնում են, յետոյ կորցնում: Մեր կեանքի պէս շատ բարդ, հակասական է:
- Գուցէ անձնական հարց է, եթէ չես ուզում, կարող ես չպատասխանել: Երբ միայնութեան տարածութեան մէջ ես լինում, կա՞յ հարց, որ քեզ տալիս ես:
- Հա, միշտ տալիս եմ էն հարցը, թէ վերջին հաշուով ինչ եմ անում, ուր են գնում այն մարդիկ, ովքեր գրում են: Լուրջ, այսօր մանաւանդ այն երկրներում, որտեղ շուկայ չկայ, գրողները 500 կամ 300 օրինակով գիրք են տպում, ի՞նչն է դրդում, ի՞նչն է անհանգստացնում մարդուն: Շատ ժամանակ կարող է վարակի նման էլ լինի, մարդը ներքուստ չհասկանայ, որ լուրջ ասելու բան ունի, մի քանի բան ասի, որն արժանանում է ինչ-որ բանի, յետոյ ինտուիտիւ շարունակի: Մարդիկ էլ կան, որ յիշողութիւնը (խօսեցի այդ մասին) ուզում են պահպանել միայն գրական տարածքում: Ի վերջոյ, առանց յիշողութեան չգիտեմ էլ ովքեր ենք, ինչ ենք: Պահ է գալիս, որ այդ մտայնութիւններից անելանելիութեան վիճակին ես բախւում: Անհասկանալի է, թէ այդ ամէն ինչն ուր է գնում, թէ արդեօք դու ճիշտ ես վարւում, պիտանի՞ ես, այդ աշխարհի՞ց ես: Գիտես, կարող է սկսես գրել ու ընկնես այդ վիճակի մէջ եւ տարիներով դուրս չգաս այդտեղից: Կամ էլ հակառակը` սկսես մտածել այդ մասին ու չգրես:
- Անպատասխան, արգելակող հարցեր են, որոնք կարող են մաշեցնել մարդուն:
-Հա, բայց շատ դէպքերում շատ կարեւոր են, որովհետեւ թոյլ են տալիս զգաստ, սթափ լինել, հասկանալ ուժերդ, վերլուծել, խոհեմ լինել, գիրդ ինքնանպատակ չսարքել: Գրականութիւնն այնքան հրաշալի բաներ է թողել, որ մեր թիկունքում է: Այդ ամէնի պատասխանատուութիւնը մի առումով մեզ վրայ է, որ պահենք, պահպանենք:
- Մտածե՞լ ես, թէ ինչի համար ես գրում:
- Չէ, էդպէս էլ չհասկացայ, բայց ինչ-որ բան ուզում էի ասել հէնց գրականութեան տարածքում: Երեւի մանկութիւնից էլ էր, որ ապրում էի մի տան մէջ, որտեղ անվերջ-անդադար գրականութիւն էին կարդում: Հայրիկս հատորներով գրքեր է կարդացել, պապիկս... Դա շատ ազդեց ինձ վրայ: Գրականութիւնը շատ հարազատ տարածք է ինձ համար: Երեւի մարդն էդպիսին է` որ աշխարհը հարազատ է, կեանքի մի փուլում ուզում է վերադառնալ այնտեղ եւ խօսել հէնց այդ աշխարհի լեզուով: Մտածում էի` հնարաւոր չէ՞ր այդ ամէնն ասել առանց գրականութեան: Յետոյ հասկացայ, որ չէ, հնարաւոր չէ, որովհետեւ շատ թանկ, երեւի ամէն ինչից առաւել աշխարհ է ինձ համար: Սա կարող եմ հանգիստ ասել: Եթէ դրանից դուրս եմ դրել կամ տեսել ինձ, որպէս մարդ շատ եմ կորցրել ինձ:
- Քո կարծիքով` անկախութիւնը որպէս գիտակցութիւն ձեւաւորուե՞լ է մեր մէջ:
- Անկեղծ պիտի ասեմ, առանց սեթեւեթանքների: Զուտ առօրեայի մասին պէտք է ասեմ, որ չեմ նկատել: Շատ ուրախալի բաներ էլ կան, քաղաքացիական պայքարներն են ակտիւացել: Գիտակցութեան հարցը երեսանց չի երեւում, բայց ուրիշ պատկերացումներով մարդիկ են յայտնուել: Գուցէ իրենք շատ չեն, բայց լաւ բանն էլ շատ չի լինում: Այն, որ իրենք ուզում են ապրել իրենց երազած երկրում եւ պայքարում են իրենց իրաւունքների համար, այդտեղ է հատիկը: Անգիտակցութեան, գուցէ ենթագիտակցութեան մակարդակում է այն, որ ունենք մեր երկիրը, մենք կարող ենք հանդէս գալ մեր անունից:
- Եւ կարողանո՞ւմ ենք պահել անկախութիւնը:
- Եթէ խօսենք 25 տարուայ իշխանական համակարգից, այն կերպը, որով ղեկավարեցին մեր երկիրը, շատ բան է բխում: Ինձ թւում է` ինչ-որ բան շատ-շատ սխալ է գնացել տասնամեակներ առաջ: Չգիտեմ` ինչո՞ւ էդպէս եղաւ, բայց դուրս եկաւ, որ դարեր շարունակ երազած, փայփայած անկախութիւնը պատմականօրէն եկաւ, գուցէ վերեւից էլ հետաքրքիր մի բան եղաւ, տրուեց մեզ, որ ապրէինք, տեսնէինք:
Ինձ թւում է, որ իշխանութիւնը շատ տարօրինակ, գիտակցական իմաստով շատ մոռացկոտ բնոյթ ունի: Երբ ինքն իրենով է տարւում, երբ սկսում են կապիտալ դիզել, մոնոպոլիաներ են ի յայտ գալիս, երբ ամէնուր ստուերն է, ագահութիւնն է, իշխանութիւնն այլեւս նման արժէքների կրողը չէ: Այն շարունակ պիտի մտածի, թէ ոնց պահի իր տեւականութիւնը: Դրա համար ահռելի ճեղք է գոյացել ժողովրդի եւ իշխանութեան միջեւ: Մենք ընդհանրապէս կապ չունենք իրար հետ: Չգիտեմ, իրենք ի՞նչն են ղեկավարում, ո՞ւմ են ղեկավարում, բայց վստահաբար կարող եմ ասել, որ, Աստուած ոչ անի, եթէ Հայաստանը կանգնի մեծ փորձութիւնների առաջ, էլի ժողովուրդն է դիմագրաւելու. տեսանք ապրիլեան քառօրեայ պատերազմում, թէ մարդիկ ինչ արեցին: Մտածում եմ` որտեղի՞ց են գտնում այդքան լոյս, խիզախութիւն, առաքինութիւն:
Մեր երկրում գերագոյն խնդիրներից մէկը փոփոխուելու հարցն է
- Արամ, որպէս գրող ինչի՞ հետ հաշտ չես ապրում մեր իրականութեան մէջ, ինչի՞ հետ ես կռւում:
- Անկեղծ, երեւի առաջին անգամ եմ ասում սա. գրականութիւնը երբեք ինքնանպատակ չի եղել ինձ համար, մանաւանդ, չէի էլ մտածում, որ կը գրեմ: 2006-ից սկսեց: Շեստովն էլ էր նոյն բանն ասում, որ սկզբնական շրջանում գրողները մանկական, հում բան են ունենում իրենց մէջ, որ մտածում են, թէ իրենց տեքստերով կարող է վերափոխուի ինչ-որ բան: Գուցէ մակերեսային է հնչում, բայց հետաքրքիր բան կայ դրա մէջ: Թէկուզ բառացի կեանքի սոցիալական կոնտեքստում, գրականութեան մէջ մի բանից խօսել, որը չի վերարտադրւում արուեստի միւս ճիւղերում, որ քեզ անհանգստացնում է, որ ուզում ես տեղ հասցնել, որովհետեւ ինչ-որ միտում կայ, որ երբ տեղ հասնի, ինչ-որ բան կը փոխուի: Ինչ-որ ժամանակ ես էլ նոյն թակարդի մէջ էի, բայց պարզւում է, որ այսօր գրականութիւնը ոչ մի ռէալ մեծ բան չի կարող փոխել, գուցէ սխալ եմ, բայց, յամենայն դէպս, գրականութիւնն այսօր կորցրել է իր առաքելութիւնը, որ, ասենք, ունէր 19-րդ դարում: Հիմա մարդկանց հետաքրքրող շատ բաներ կան, օրինակ, հեռուստատեսութիւնը, համացանցը:
Ընդհանրապէս, մարդը դժուար է փոխւում: Այդ իմաստով մեր երկրում գերագոյն խնդիրներից մէկը փոփոխուելու հարցն է, նոյնիսկ գիտակցական աստիճանի վերափոխուելու: Այսօր միմեանցից շատ բան ենք պահանջում, բայց յանկարծ յայտնաբերում ենք, որ նոյնիսկ ամենափոքր սովորութիւն փոխելը չափազանց դժուար է:
Էլ որեւէ կռիւ չկայ, միայն ցանկութիւն կայ, որ գրականութեան մէջ մեր յիշողութիւնից ինչ-որ բաներ պահպանուեն, թէկուզ 25 տարիներին կատարուածը: Հիմա, օրինակ, մտավախութիւն կայ, որ ինչ-որ դրուագ կը կորի իմ յիշողութիւնից էդ թուերից, որովհետեւ գիտենք, որ յիշողութիւնը խրոնոլոգիկ չէ, դրուագային է, եւ մենք մեծ տարիքում դրուագներով ենք յիշում: Մեծանալուն զուգահեռ յիշողութիւնը խամրում է: Դրա համար կարծում եմ, որ մեր գրականութեան կռիւը եւ առաքելութիւններից մէկը պէտք է լինի պահպանել ոչ միայն վաւերագրական, այլեւ գեղարուեստական յիշողութիւնը: Գրականութիւնը դեռ կարող է անել դա, խօսել մարդկանց կամ դրուագների, փողոցների մասին, որոնք այլեւս չկան: Գուցէ մամուլում մնացել է, բայց հէնց գեղարուեստականութեամբ ես վերարտադրում դա, սկսում է կենդանանալ: Ու կռիւս երեւի հէնց դրա հետ է կապուած: Ափսոս, որ գրականութիւնն էդքան չի փոխում:
Իւրաքանչիւր գրող իր ինքնութիւնն է փնտռում։
- Ինձ համար անհասկանալի, անիմաստ են հարցերը, երբ ստեղծագործողին հարցնում են իր ընթերցողների կամ ստեղծագործութիւնը մեկնաբանելու մասին: Մի անգամ Սամուէլ Մկրտչեանի հետ խօսում էինք, ասաց` գրողի աչքի առաջ պիտի չլինի ընթերցողը: Խօսքը կախուածութեան մասին է:
- Եթէ հասկանամ, որ ընկել եմ այդ որոգայթը, որովհետեւ, մանաւանդ, երիտասարդ գրողների համար կախուածութիւնները, խայծերը շատ-շատ են (քեզ սիրում են, քեզ ատում են, նման հարցեր), քեզ կերտում են իրենց պատկերացումների մէջ` առանց պատկերացնելու, թէ իրականում դու ով ես, սէր խնդրելը կարող է դառնալ պարզ սովորոյթ: Նոյնը իշխանական համակարգում է: Ես-ի հարցն անընդհատ դրւում է` մենք լինենք, մեր կուսակցութիւնը լինի, ինձ աւելի շատ սիրեն, աւելի շատ ունենամ... Անհասկանալի է, թէ որտեղ է տանում դա: Այդ ագահութեանը չափ ու սահման չի կարող լինել, եթէ մարդը չպայքարի դրա դէմ: Էլեաս Կանետիի «Զանգուածն ու իշխանութիւնը» գործում այս ամէնի պատասխանը կայ: Իշխանական ձգտումները, սիրուելու, ես-ի հարցը, բոլոր մարդկանց մէջ էլ կան, բայց եթէ պայքարը չլինի, ամէն բնագաւառում էլ կ՚ունենանք մի Հանրապետական կուսակցութիւն:
- Գրականութեան մէջ կա՞յ այդ երեւոյթը:
-Մի երեւոյթ եմ նկատել, չնայած շփումներս շատ քիչ են հիմա, սիրուելու, լաւը լինելու հարցը: Բայց գրողին ի՞նչ է տալու իր լաւը լինելը: Մինչեւ հիմա էլ չեմ հասկանում դա:
- Օրինակ, ինձ թւում է` Բուքովսկին չէր էլ մտածում լաւը լինելու մասին:
- Եթէ մտածենք, որ գրականութիւնը միտուած է միայն այն բանին, որ դու լաւը լինես, քեզ շատ սիրեն, քեզ շատ կարդան, իրօք, աղէտ է: Տեքստն աւելի խորը, աւելի առանձին, աւելի մենակութիւն սիրող բան է: Ինչ կապ ունեն զանգուածային բաները: Այս դէպքում, չգիտեմ, համացանցի առկայութեան դէպքում ինչ կը լինի, որովհետեւ քանի որ հիմա համացանցով շատ են կարդում, տեքստի ընկալումը փոխուել է, էկրանին գուցէ ոչ թէ մէկ, այլ 5 տեքստ են բացում, եւ բոլորը խառնւում են իրար: Յետոյ չգիտեմ ինչ կը լինի, բայց մենակութեան հարցը կարեւոր է: Այդ հարցի մասին շատ եմ տագնապում, որ կը կորի: Ընթերցողը պիտի մենակ մնայ գրքի հետ, որ էդ շշուկները, խօսակցութիւնները չխանգարեն: Եսիմ, ես էդպէս եմ սովորել, էդպէս եմ ապրել:
Վերջերս երբ յետադարձ նայում եմ, շատ դուրս չեմ գալիս, գուցէ ծայրայեղ եմ դարձել, որովհետեւ մտածում եմ` ինչ անում եմ, իմ ուզած ձեւով ստացուի, բայց կատարեալ բան չկայ: Գրողներն ուզում են տեքստը հասցնել կատարելութեան: Չգիտես` ո՞րն է կատարեալ գիրը:
Գրականութիւնը պարադոքսների աշխարհ է: Երբ ասում են, գրողն անկեղծ էր, չեմ հասկանում գրի մէջ այդ անձնական անկեղծութիւնն ինչ է: Երեւի էսթետիկական հարց է: Պիտի նայենք գրականութեան պատմութիւնը, առանց աւանդոյթի գրականութիւն չկայ: Գրականութիւնը նաեւ կրկնութիւննէր չի սիրում, մերժում է բոլոր կրկնութիւնները: Ասենք, էսօր Դոստոեւսկու նման գրելը շատ ծիծաղելի կը լինի: Դրա համար 21-րդ դարում աւելի է դժուարացել:
- Ասելիքի խնդի՞րն է:
- Իւրաքանչիւր գրող իր ինքնութիւնն է փնտռում, չի ուզում կրկնուել, ուզում է գտնել իր ձայնը: Լինում է, որ չեն գտնում, լինում է` երիտասարդական տարիքում գտնում են, յետոյ կորցնում: Մեր կեանքի պէս շատ բարդ, հակասական է:
- Գուցէ անձնական հարց է, եթէ չես ուզում, կարող ես չպատասխանել: Երբ միայնութեան տարածութեան մէջ ես լինում, կա՞յ հարց, որ քեզ տալիս ես:
- Հա, միշտ տալիս եմ էն հարցը, թէ վերջին հաշուով ինչ եմ անում, ուր են գնում այն մարդիկ, ովքեր գրում են: Լուրջ, այսօր մանաւանդ այն երկրներում, որտեղ շուկայ չկայ, գրողները 500 կամ 300 օրինակով գիրք են տպում, ի՞նչն է դրդում, ի՞նչն է անհանգստացնում մարդուն: Շատ ժամանակ կարող է վարակի նման էլ լինի, մարդը ներքուստ չհասկանայ, որ լուրջ ասելու բան ունի, մի քանի բան ասի, որն արժանանում է ինչ-որ բանի, յետոյ ինտուիտիւ շարունակի: Մարդիկ էլ կան, որ յիշողութիւնը (խօսեցի այդ մասին) ուզում են պահպանել միայն գրական տարածքում: Ի վերջոյ, առանց յիշողութեան չգիտեմ էլ ովքեր ենք, ինչ ենք: Պահ է գալիս, որ այդ մտայնութիւններից անելանելիութեան վիճակին ես բախւում: Անհասկանալի է, թէ այդ ամէն ինչն ուր է գնում, թէ արդեօք դու ճիշտ ես վարւում, պիտանի՞ ես, այդ աշխարհի՞ց ես: Գիտես, կարող է սկսես գրել ու ընկնես այդ վիճակի մէջ եւ տարիներով դուրս չգաս այդտեղից: Կամ էլ հակառակը` սկսես մտածել այդ մասին ու չգրես:
- Անպատասխան, արգելակող հարցեր են, որոնք կարող են մաշեցնել մարդուն:
-Հա, բայց շատ դէպքերում շատ կարեւոր են, որովհետեւ թոյլ են տալիս զգաստ, սթափ լինել, հասկանալ ուժերդ, վերլուծել, խոհեմ լինել, գիրդ ինքնանպատակ չսարքել: Գրականութիւնն այնքան հրաշալի բաներ է թողել, որ մեր թիկունքում է: Այդ ամէնի պատասխանատուութիւնը մի առումով մեզ վրայ է, որ պահենք, պահպանենք:
- Մտածե՞լ ես, թէ ինչի համար ես գրում:
- Չէ, էդպէս էլ չհասկացայ, բայց ինչ-որ բան ուզում էի ասել հէնց գրականութեան տարածքում: Երեւի մանկութիւնից էլ էր, որ ապրում էի մի տան մէջ, որտեղ անվերջ-անդադար գրականութիւն էին կարդում: Հայրիկս հատորներով գրքեր է կարդացել, պապիկս... Դա շատ ազդեց ինձ վրայ: Գրականութիւնը շատ հարազատ տարածք է ինձ համար: Երեւի մարդն էդպիսին է` որ աշխարհը հարազատ է, կեանքի մի փուլում ուզում է վերադառնալ այնտեղ եւ խօսել հէնց այդ աշխարհի լեզուով: Մտածում էի` հնարաւոր չէ՞ր այդ ամէնն ասել առանց գրականութեան: Յետոյ հասկացայ, որ չէ, հնարաւոր չէ, որովհետեւ շատ թանկ, երեւի ամէն ինչից առաւել աշխարհ է ինձ համար: Սա կարող եմ հանգիստ ասել: Եթէ դրանից դուրս եմ դրել կամ տեսել ինձ, որպէս մարդ շատ եմ կորցրել ինձ:
ՄԵՐԸ ՄԱՀՈՒԱՆ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԻՒՆԸ ՉԷ,
ՄԵՆՔ ՊԻՏԻ ԱՊՐԵՆՔ ՈՒ ՍՏԵՂԾԵՆՔ
- Արամ, չգիտէի, որ իրականում Սեւակ Թամամեանն ես: Ո՞վ է առաջարկել գրական անունդ:
- Այդ հարցի մասին չեմ խօսում, որովհետեւ անձնական է: Չեմ ասի, թէ ոնց եղաւ, բայց իրականում ամէն ինչ էնքան ճիշդ է ինձ համար: Բուդդիստական մի առակ կայ. լինում են մարդիկ, ովքեր մեռած են ծնւում, եւ լինում են մարդիկ, ովքեր ծնւում են եւ գնալով մեռնում են: Ինձ համարում եմ այն մարդկանցից, ովքեր գնալով ծնւում են: Անընդհատ վերափոխութիւնների մէջ եմ: Ստացւում կամ գուցէ չի ստացւում, բայց անընդհատ ցանկութիւնը, եռքը, որ ներսումդ է, անընդհատ փոխուելու, քո ուզած կեանքով ապրելու, ինչու չէ, քո ուզած մարդը լինելու, էն ձայները, որոնք լսում ես, էն աշխարհը, որը պատկանում ես, այդ ցանկութիւնը ահռելի էր իմ մէջ: Ու համընկաւ մի փուլի, որ կամ պիտի չլինէի, կամ պիտի լինէր էնպէս, ինչպէս ես եմ ուզում:
Փոփոխութիւնը կեանքի մեծ նշան է, ինչ-որ լուսաւոր կռիւ մահուան փիլիսոփայութեան դէմ: Իսկ կ'ուզէի, որ այս 25 տարիներին մերժէինք մահուան գաղափարախօսութիւնը: Դա հայերի համար չէ: Կոստան Զարեանը մի հրաշալի նախադասութիւն է ասել. «Որտեղ խփում ես քլունգը, լոյսն է»: Ինչքան ապրեցի, հասկացայ, որ այդպէս է: Մերը մահուան փիլիսոփայութիւնը չէ, մենք պիտի ապրենք ու ստեղծենք:
- Ի՞նչն է պակասում մեզ էսօր:
- Շատ եմ լսում, որ ասում են` իրար չենք սիրում: Ախր, էդ սիրելը էդքան հեշտ բան չէ, պիտի սահմանենք, թէ ինչ է: Մեզ պէտք է ինչ-որ փափկութիւն, ուրիշ լեզու (չգիտեմ, ինչ լեզու է, բայց կրօնի լեզուն չէ), որ խօսենք, վերափոխուենք, բարդոյթներից, սնապարծութիւնից ազատուենք: Կարող է անհեթեթ բան եմ ասում, բայց մեզ պակասում է ինչ-որ փափկութիւն, ինչ-որ լռութիւն, մեղմ տոներ են պէտք, որ մի քիչ հանգստանանք: Զգանք մեր տեղը, մեր վիճակը: Էնքան տխուր է, որ փողոցում հանդիպում ես հիւծուած ու տխուր մարդկանց: Էսօր քայլելուց նայում եմ, թէ միջին սերունդն ինչ տխուր վիճակում է: Էդ մռայլութիւնը մերը չէ, թէ որտեղից եկաւ փաթաթուեց…
Կ՚ուզէի, որ իշխանութիւնները հասկանային դա, շրջուէին ու տեսնէին, թէ ինչ է եղել այս 25 տարիներին: Հա, մի բանի մասին էլ նշեմ. պէտք չէ դրօշակներ թափահարելով ինչ-որ բաներ ապացուցել: Եթէ մարդը տրամադրութիւն չունի փուչիկով ու դրօշակով դուրս գալու, պիտի չանի: Գուցէ ուրիշ կերպ է ընկալում այս ամէնը, թողնենք, որ այդ կերպը մնայ: Մոտիւացիաները թողնենք իւրաքանչիւրին, յանկարծ դիտաւորութիւն չլինի ինչ-որ բաներ ապացուցելու, որովհետեւ մենք էս իշխանութեանն ապացուցելու ոչ մի բան չունենք, էդ իրենք ունեն մեզ ապացուցելու: Կա՞յ իշխանութիւնների մէջ գոնէ մէկը, որ կապիտալիստի կեանքով չապրի: Ուրիշ կեանքի ոճ ունեն, բարդոյթաւոր մարդիկ են, հազար կոմպլեքս ունեն: Հասկացանք, որ Շարժումից են եկել, ի՞նչ, ժողովուրդն ընկաւ կրա՞կը: Էդ մարդիկ իրենց լռութեան մէջ շատ բաներ են անում, ինչ-որ գեներալների ենք տեսնում, որ մարդկային դիմագիծ էլ չունեն: Չես ուզում, որ էդ տեսլականով, գռեհիկ, նողկալի բառապաշարով երեւան, էդքան տգէտ լինեն, մարդ կարող է կրթութիւն չունենայ, բայց չեն ամաչում, չեն մտածում, որ ահաւոր տհաճ են էկրանների առաջ էդպիսի բաներ խօսելիս:
- Ո՞նց պիտի փոխուի, որտե՞ղ ես տեսնում ելքը:
- Յամենայն դէպս, հանրահաւաքներով էլ չեմ տեսնում, այսինքն` դա չստացուեց: Շատ բան եմ մտածում, մտածում եմ` գուցէ ներսում ինչ-որ մի պահ հասկանան, թողնեն-գնան կամ վերափոխուեն, բայց չէի ուզենայ, որ լուրջ ցնցումների վիճակի հասնէր երկիրը, որովհետեւ ռեսուրս չունենք, մենք պատերազմի մէջ ենք, մենք բաց հարց ունենք` Արցախի հարցը, որ տանում է ամբողջ ռեսուրսը: Մի ելք պիտի գտնենք, ու էդ ելքը միայն կարող է գտնել ժողովուրդը: Թող ինքը որոշի:
Հա, էսպիսի բան առաջին անգամ եմ անում, բայց վերջում ուզում եմ շնորհաւորել հայրիկիս (Արամ Պաչեանի հայրը` Յակոբ Թամամեանը, վիրաբոյժ է, 1988-94-ին կամաւոր մեկնել է Գորիսի, Մեղրիի, Ճամբարակի, Նոյեմբերեանի, ԼՂՀ Հադրութի, Շահումեանի շրջաններ, Գետաշէն, Ստեփանակերտի հիւանդանոցում, կենտրոնական եւ ռազմադաշտային շարժական հոսպիտալներում բուժել եւ վիրահատել ազատամարտիկների ու խաղաղ բնակիչների: Արամին խնդրեցի դրուագ պատմել մանկութիւնից - Մ.Մ.):
- Երկու դրուագ կը պատմեմ. երկրաշարժի օրը` 88-ի Դեկտեմբերի 7-ին, Հադրութից (արդէն բախումներ կային, իրենց ուղղաթիռով տանում էին վիրահատելու ու բերում էին) եկել էր հայրս, վիրահատութիւնից յետոյ յոգնած, խորը քնած էր: Այդ ցնցումը որ եղաւ, ամբողջ շէնքն իմ ճչոցից դուրս թռաւ: Երեւանում 8-րդ յարկում ենք ապրում, մինչեւ հիմա պանելներից սարսափում եմ: Մեր շէնքը որ գնաց-եկաւ, պապան վեր թռաւ, իրեն գցեց միջանցք ու ասաց` երկրաշարժ է, դուրս եկէք: Կեանքիս մէջ առաջին անգամ իրեն էդ վիճակում տեսայ ու լսեցի երկրաշարժի մասին:
Պատերազմի տարիներին անընդհատ ասում էին, որ ինքը մահացել է, յետոյ հերքում էին: Մեր փոքրիկ ռադիոյով գիշերը ժամը 4-ին ես, մաման ու քոյրս լսում էինք ողջ մնացածների անունները (միայն ողջերինն էին յայտնում): Երբ Ստեփանակերտի հիւանդանոցը հրթիռակոծուեց, իրենք էնտեղ էին, սկզբից ասացին չեն փրկուել, յետոյ ասացին, որ ողջ են: Ֆանտաստիկ, անմոռանալի դրուագը, որ մինչեւ հիմա կոկորդիս է կանգնել. շատ երկար ժամանակ չէր եկել տուն, ես միջանցքում խաղում էի, դուռը բաց էր, երբ եկաւ, չճանաչեցի, շորերը, մօրուքը: Չմօտեցայ նրան, միայն երբ սափրուեց, տեսայ, որ հայրս է: Հա, մէկ էլ հայրս վիրաւորների մարմիններից հանած փամփուշտներ ու բեկորներ էր ուղարկում ինձ: Այդ տրցակը պահել եմ: Մինչեւ հիմա իմ ամենաթանկ նուէրն է նրանից ստացած:
Էսքան տարի ոչ մի բան չեմ ասել, բայց հիմա ուզում եմ շնորհաւորել իրեն, իրենց բժիշկներին ու բոլորին… Փառք իրենց, խիզախ սերունդ: Իրենք շատ հաւատով էին, երանի թէ ունենայինք մի քիչ իրենց հաւատից:
Փաստօրէն, դուրս է գալիս, որ մարդ պիտի սեփական կեանքով մտնի այդ վիճակի մէջ, որպէսզի հասկանայ, թէ ինչ է սպասումը, ինչ են այդ փամփուշտները… Շատ բան ձեռքբերեցի, իսկապէս, հասկացայ, որ պատերազմի այդ վիճակը պիտի երբեւէ չլինի, հոգեբանօրէն էլ մերժենք, որ մահն էլ, պատերազմն էլ, երկրաշարժն էլ վախենան մեզնից, հեռու քաշուեն, հերիք է, ամէն ինչը շատ է եղել, ուզում ենք ապրել մեզ համար: Մերոնք արժանի են:
«Հետք», 21 Սեպտեմբեր 2016 (hetq.am/arm/news/70974/aram-pachyan-popokhutyuny-kyanqi-mets-nshan-e-inch-or-lusavor-kriv-mahvan-pilisopayutyan-dem.html)
No comments:
Post a Comment