Արեւմտահայերէնը ապրող, բազմասնուող եւ կենսատու լեզու

ԼՈՒՍԻՆԷ ԱՒԵՏԻՍԵԱՆ

Գրական երկու լեզուների շուրջ մտորումները օրինաչափօրէն ուղեկցւում են ուղղագրութեան խնդրին դէմառդիմումով, ասես ամէն անգամ յիշեցնելով, որ լեզուի ձայնագրութեան կերպը նոյնքան կարեւոր հանգամանք է՝ մասնաւորապէս երկուորեակ հայերէնները համազուգակցող իր նշանակութեամբ, եւ յատկապէս Սփիւռք-հայրենիք յարաբերութիւնները կիզակէտող դերով։

Անշուշտ, պետութիւնը կարեւոր, թէեւ ոչ միակ պայմանն է լեզուի զարգացման, լեզուի նկարագրի պահպանութեան համար։ Դրան հակառակ՝ գրեթէ միաժամանակ մեր երկու գրական լեզուները ծանր ցնցումներ ապրեցին, արդիւնքում մէկը կորցրեց իր հողն ու հայրենիքը, միւսը՝ արհեստական պահանջ-պայմանների մամլիչի ներքոյ՝ իր դիմագիծը, ինչը նոյնպէս, ըստ էութեան, համազօր էր հայրենիքի մասնակի «կորուստի», թէեւ միաժամանակ այդ «կորուստը» պահանջուած փրկագինը եղաւ սպառնացող աւելի վատթար վտանգից[1]... Այդ պահերից ի վեր պարտադրուած ուղղագրութիւնը տարբեր եղանակներով յանգեցրեց գիտակցութեան մէջ բառարմատ-գաղափարների եղերական կորուստի՝ կա´մ դրանք ածանցների վերածելով, ինչպէս՝ օրէն(ք)՝ կերպ, կարգ - ազատորեն, ազնվորեն, կա´մ խեղուած ձեւի մէջ տարրալուծելով եւ իսպառ անհետացնելով արմատը, ինչպէս՝ ի+օրին+ել (յօրինել, որն, ըստ էութեան, յիշեցնում է տիեզերքի եւ ամէն նոր յղացումի արարչական սկիզբ՝ անօրինակ մի բան օրինակ դարձնելը, օրէնքի ու կարգաւորման բերելը, յարդարելը) - հորինել, կա´մ համահունչ արմատները միակերպելով, ինչպէս՝ հանգ (հանգ` շէջ, յանգ՝ եզր), հոտ (հոտ՝ բոյր, հօտ՝ ոչխարի բազմութիւն), սեր (սեր՝ կաթի, սէր՝ զգացմունք), հեղ (հեղ՝ լցնել, թափել եւ յեղ՝ շրջել, փոխել), գետ (աստղագէտ, Մեղրագետ), կա´մ առաջացնելով համաձեւ նոյնանուններ՝ արտաքնապես համընկնող քերականական տարբեր ձևեր, ինչպէս՝ -ա+վանդ-ավանդ (կրծքավանդակ-բարձրաւանդակ), -ա+վար-ավար (նաւավար-ռազմաւար), կա´մ  եւ այլն։ Մինչդեռ այս զեղչումներին հակառակ՝ գրաբարում ի սկզբանէ իմաստային միեւնոյն դաշտից ծագած բառերը ժամանակի ընթացքում նշանակութեան եւ հնչական մակարդակներում միմեանցից հեռանալով՝ ստանում էին իրենց առանձնայատուկ նշանային պատկերը՝ այդպիսով հարստացնելով լեզուն, ընդարձակելով մտածողութեան ոլորտները, ծնելով ու բազմացնելով իմաստասիրութեամբ շողացող բառամարմիններ, կերտելով զուտ ազգային լեզուամտածողութեան իւրայատկութիւններ։ Տեղին եմ համարում ներկայացնել գրաբարեան մէկ բառազոյգի մասին իմ մտորումը, որ վերը ասածիս դիպուկ օրինակ է։ Նկատի ունեմ «հաշտ» եւ «յաշտ» բառերը։ Նման բառազոյգերը բնորոշող լեզուաբանական մի եզր կայ՝ յարաբերակից, առնչակից, որ ֆրանսերէն բառով կոչւում է corrélatife։ Այդպէս են անուանում միեւնոյն լեզւում երկու այնպիսի հնչիւնական յաջորդականութիւնները, որոնց կապը միմեանց հետ լեզուի ներկայ փուլում ոչնչով չի հիմնաւորւում եւ համարւում է երբեմնի գործող ձայնական ընդհանրութեան վերապրուկ կամ մնացորդ։ Այս բացատրութեամբ նկարագրուող գրաբարում առկայ «հաշտ» (համերաշխ, խաղաղ, ներող եւ այլն) և «յաշտ» (զոհ, նուէր, ձօն, «յաշտ առնել»՝ զոհ մատուցել) բառային զոյգը սկզբնապէս, ամենայն հաւանականութեամբ, ծագել է միեւնոյն իմաստային դաշտից, իսկ հետագայում տարբերակումը շարունակ մեծացել է։ Ի վերջոյ ի՞նչ է հաշտութիւնը, եթէ ոչ իւրատեսակ զոհաբերութիւն։ Եւ զոհաբերումը, որ հոգեկան եւ ֆիզիկական գործընթաց-ծէսի նկարագրութիւն է, անհրաժեշտ եւ բաւարար պայմանն է հաշտութեան, իսկ հաշտութիւնը ինքնին արդիւնքն է զոհաբերութեան։ Անգամ ինքնահաշտութիւնն է պահանջում զոհաբերութիւն՝ գաղափարի՝ յանուն աւելի մեծի, ձգտումի՝ յանուն աւելի բարձրի, մարմնի՝ յանուն հոգու... Բայց միշտ յանուն աւելիի։ Ուստի ասուածն էլ բաւարար է՝ հիմնաւորելու, որ արմատների զեղչումը բերում է գաղափարների կորուստի։

Արմատների եւ գաղափարների կորուստից բացի՝ պարտադրուած ուղղագրութիւնը յաջողութեամբ նպաստեց երկու գրական լեզուները կրողների միջեւ անդունդի հետզհետէ մեծացմանը... 1913 թուականին հրապարակած իր «Մեր ուղղագրութեան մասին» ծաւալուն յօդուածում Մ. Աբեղեանը գրում է. «Միանգամ ընդմիշտ պիտի հրաժարուել ուղղագրութեան մէջ հիմնական փոփոխութիւններ մտցնելու ամէն ծայրայեղ մտքից, որով ցանկանում են (ընդգծումը՝ Լ. Ա.) մեր ուղղագրութիւնը խիստ հնչաբանական դարձնել, որովհետեւ այդպիսի մտքի գործադրութիւնը հաւասարազօր է մեր մեծ ջանքերով ձեռք բերած գրական լեզուներից հրաժարուելուն, առնուազն գոնէ երկու այնպիսի գրական լեզու ունենալուց, որոնք իրարուց անչափ հեռու կը լինին»[2]։ Նոյն յօդուածում աւելի վերը ասուած է. «Ուղղագրութիւնը միութիւն պիտի ունենայ, որպէս զի նոյն լեզուն խօսող մարդիկ կարողանան մէկմէկու գրած հեշտութեամբ վերծանել։ Բացի այդ՝ բառերի պատկերները դարէ դար էլ չպիտի մեծ փոփոխութիւնների ենթակայ լինին, որպէս զի յաջորդ սերունդները չկտրուեն նախորդների հետ գրի միջոցով մտաւոր հաղորդակցութիւն ունենալուց։ Եթէ չլինի ուրեմն ուղղագրութեան այս ընդհանուր եւ տեւական միութիւնը, չի կարող գոյութիւն ունենալ եւ մի ընդհանուր գրական լեզու։ Հայերէնի համար աւելի մեծ է այս պայմանի նշանակութիւնը, քանի որ մենք ունենք այսօր երկու գրական լեզուներ, որոնք նոյնանում են գոնէ միակերպ ուղղագրութեամբ։ Ուստի հենց սկզբից պիտի ասեմ, որ եթէ որ եւ է փոփոխութիւն պէտք է մեր ուղղագրութեան մէջ աւելի խառն դրութիւն մտցնի եւ մեր գրական լեզուներն իրարուց աւելի հեռացնի, աւելի լաւ է, որ չլինի»[3]։ Համոզուած լինելով, որ որոշակի մանր փոփոխութիւններ անհրաժեշտ է կատարել ուղղագրութեան մէջ, այնուամենայնիւ նա հաւաստիացնում է, որ այդ փոփոխութիւնները պէտք է անել գործնական նպատակներով, բոլորը գիտական հիմունքներով, նաեւ՝ որ դրանք պիտի համապատասխան լինեն երկու գրական լեզուներին ու ընդհանուր ընդունելի... Կատարուեց ճիշտ հակառակը... Լաւ, հասկանալի է, որ պարտադրաբար խախտուեց ուղղագրութեան ընդհանրութիւնը։ Սակայն այսօր սա այն խնդիրն է, որ հնարաւոր է օր առաջ լուծել, եւ շատ լեզուաբանների ու գրականագէտների պատճառաբանութիւնները անհիմն են հնչում, թէ հսկայական գրականութիւն ստիպուած պիտի լինենք վերստին վերածելու դասական ուղղագրութեան, թէ անգրագիտութեան նոր ալիք է բարձրանալու Հայաստանում եւ այլն։ Մի՞թէ ստիպուած չենք եղել Ղ. Աղայեանի, Րաֆֆիի, Յովհ. Թումանեանի ժառանգութիւնը, արեւմտահայ հարուստ գրականութիւնը, եւ, առհասարակ, շուրջ 1600-ամեայ մինչխորհրդային հսկայածաւալ գրականութիւնը վերածել աբեղեանական ուղղագրութեան, եւ մի՞թէ մի քանի տասնամեակում մի քանի անգամ ժողովուրդը ստիպուած չի եղել անգրագիտանալ՝ մինչեւ «Յերեվան»ը վերջապէս դարձել է «Երևան»։ Նոր ուղղագրութեան տեւումը չի արդարանում նման պատճառաբանութիւններով, մանաւանդ եթէ նկատի ունենանք, որ վերադարձի արդիւնքում մեծապէս օգտուած ենք դուրս գալու, քանի որ աւելի մեծ արժէք ենք ձեռք բերելու. այն է՝ մեր արմատները վերագտնելուց զատ՝ մէկ քայլով եւս մօտեցումը Սփիւռքին, աւելի ճիշտ՝ մեր ինքնութեանը, պառակտման արհեստական պատճառներից մէկի ջնջում, ինչն էլ ենթադրում է հարազատացում ու մերձեցում, զոհաբերութիւն յանուն աւելիի... Աւելորդ եմ համարում այստեղ խօսել այն մասին, որ միասնական ուղղագրութեան անցնելու դէպքում երկուստեք դժուարութիւններ ենք յաղթահարելու, քանի որ անհրաժեշտութիւն է առաջանալու օրինակ՝ օտար անունների տառադարձման միօրինակացումի եւ այլն։ Սակայն այսպիսի հարցերը համատեղ լուծելն աւելի դիւրին կը լինի։

Տեղին ու կարեւոր եմ համարում ընդգծել, որ լեզուն ցանկացած ազգի մեծագոյն արժէքն է, եւ ամէն գնով այն պահպանելու խնդիրը ոչ միայն մշտապէս լինելու է օրակարգում, այլեւ կարելի է ստեղծել հնարաւորութիւն՝ այն աւելի ճոխացնելու եւ կատարելագործելու։

Խօսքը մտքի արտայայտութիւնն է։ Մինչդեռ լեզուն կատարեալ արտայայտութիւնն է մտածողութեան, այն բացայայտում է իրերի եւ երեւոյթների առնչութիւնների խորքում թաքնուած, ոչ ակնյայտ կապերն ու օրինաչափութիւնները։ Մտածողութիւնը իր մարմնաւորման համար պահանջում է դրսեւորման որեւէ համակարգ՝ լեզու։ Այն, որ ազգի ինքնագիտակցութեան մէջ առաջին ու ամենակայուն արժէքը լեզուն է, հաստատում է նաեւ Աստուածաշունչը՝ ցոյց տալով տարբեր ազգերի ծագման իր վարկածը, որը շարադրուած է Բաբելոնի աշտարակաշինութեան առասպելում։ Ազգը ծագում եւ գոյութիւն է ունենում շնորհիւ լեզուի... Եւ այդուհետ ցանկացած ազգի ամենաապահով ապաստարանը նրա լեզուն է, որը ձայնագրիչն է նրա մտածողութեան եւ բրիչը նրա հոգեկերտուածքի... Պատմութիւնը հաւաստում է, որ եթէ հազարամեակներով պետականազուրկ եւ հայրենազուրկ ազգերը չեն վերացել պատմութեան թատերաբեմից, ապա գոյատեւել են նախ եւ առաջ իրենց լեզուի շնորհիւ։ Վառ մի օրինակ է հրեան... Ասորիները նոյնպէս այսօր ցրուած են աշխարհով մէկ՝ Իրաքում, ԱՄՆ-ում, Սիրիայում, Շուէդիայում, Գերմանիայում, Յորդանանում, Ռուսաստանում, Իրանում, Աւստրալիայում, Լիբանանում, Թուրքիայում, Հայաստանում։ Նրանք, ինչպէս եւ հրեաները, շուրջ  2 հազար տարի զրկուած են իրենց հայրենիքից։ Սակայն իրենց ծննդավայրի լեզուին զուգահեռ՝ պահպանում են իրենց մայրենի լեզուն՝ ասորերէնը, իսկ 1840-ականներին Ուրմիայի շրջանի բարբառի հիման վրայ ստեղծել են իրենց գրական լեզուն։ Ունեն սեփական գիրը, հրատարակում են թերթեր, գրքեր։ Գործում են դպրոցներ, փոքր համայնք ունեցող բնակավայրերի դպրոցներում նրանց համար յատկացուած են ասորերէնի դասաժամեր։ Ասորերէնը կենդանի լեզու է. ասորիները այն պահպանում են իրենց համայնքներում, եւ ոչ ինքնանպատակ, այլ թերեւս հաւատով, որ մի օր վերադարձնելու են իրենց հայրենիքը... Յիշում եմ, թէ մի ասորուհի իրենց տան ամենաապահով վայրից ինչպիսի երկիւղածութեամբ դուրս բերեց ինձ համար անծանօթ լեզուի երիցս անծանօթ տառերի շարագրութեամբ զարդարուն գիրքը... Երրորդեմ, որ ազգի գոյատեւումի առաջին երաշխիքը նրա լեզուն է։ Պետութիւնից զրկուած ազգերի օրինակներ յիշելով՝ փորձեցի կասկածամիտներին ցոյց տալ, որ առանց պետութեան ու հայրենիքի էլ կարելի է լեզուն պահպանել, որ քանի դեռ լեզուն կայ, կայ նաեւ հաւանականութիւնը կազմակերպուելու եւ պետութիւն ստեղծելու, ինչպէս հրեաների պարագայում եղաւ։ Մինչդեռ մենք ե´ւ պետութիւն ունենք, եւ առ այժմ լեզուն գործածողը, ում անհրաժեշտ է ամէն միջոցով խրախուսել չկորցնել ունեցածը. մենք դեռ վերադարձնելու հայրենիք ունենք... Այո, մենք շատ աւելի շահեկան դիրքում ենք, շատ ու շատ աւելի...

Հայերէնը անկասկած կենդանի ու կենսունակ լեզու է՝ իր երկու գրական ճիւղերով, որոնցից մէկին բախտ վիճակուեց չկտրուել իր բնաշխարհից եւ զարգանալ որպէս պետական լեզու։ Սակայն արեւմտահայերէնի վտանգուած լինելու ահազանգերն ու կոչնակները այս ենթապատկերում անհիմն են։ Միաւորուած Ազգերի կրթութեան, գիտութեան եւ մշակոյթի կազմակերպութիւնը՝ ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ն, արեւմտահայերէնը ընդգրկել է «Աշխարհի վտանգուած լեզուների քարտէզագիրք»ում՝ «հաստատապէս վտանգուած» կարգավիճակով։ Վիճակագրութիւնը հիմնուած է նախ եւ առաջ լեզուի բանաւոր օգտագործման տուեալների վրայ։ Այո, Սփիւռքում հետզհետէ նուազում է արեւմտահայերէն խօսողների ու կարդացողների թիւը, եւ դրա պատճառ-հետեւանքը միայն առարկայական հանգամանքները չեն։ Ճիշտ է, ընթերցողների թուի նուազումը յանգեցնում է թերթերի փակման, ինչպէս Փարիզի «Յառաջ»ը, կամ վարչական գործառնութիւններում առաւելապէս անցում է նկատւում երկրորդ լեզուին, նոր սերունդն այլեւս իր նախնիների լեզուն գործածելու կարիք չի զգում... Անշուշտ, սրանք լուրջ մտահոգութիւններ են։ Սակայն կան եւ ենթակայական պատճառներ, որոնք կախուած են մեզանից եւ նախ եւ առաջ մեր պետութիւնից։ ՀՀ ԳԱԱ Հր. Աճառեանի անուան լեզուի ինստիտուտի տնօրէնը յայտարարում է, որ ինչպէս արեւելահայերէնը, այնպէս էլ արեւմտահայերէնը Հայաստանի Հանրապետութիւնում ունի պետական լեզուի կարգավիճակ։ Սակայն ակնյայտ է, որ այն գործնականում չունի այդ կարգավիճակը, խորհրդային մի քանի տասնամեակների ընթացքում առաջացած պատնէշն էլ դեռ լիովին չի փլուզուել, եւ անգամ մինչ օրս նրա հանդէպ համարժէք հոգածութիւնը չկայ՝ չնայած, որ Խ. Աբովեանի անուան մանկավարժական համալսարանում, գիտութիւնների ակադեմիայի լեզուի, պատմութեան եւ գրականութեան ինստիտուտներում բացուել եւ գործում են Սփիւռքի հարցերով եւ գրական եր­կու ճիւ­ղե­րի կա­նոնա­կարգման եւ բառամ­թերքի հարստաց­ման խնդիրներով զբաղուող բաժիններ։ Խ. Աբովեանի անուան մանկավարժական համալսարանի Սփիւռքի բաժինը կազմակերպում է Սփիւռքի ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներ։ Մնում է կարճ ժամանակում համոզուել, թէ իսկապէս արդիւնաւէտ եւ նպատակայարմար են այդ դասընթացները։ Ինչեւէ, այս ուղղութեամբ ցանկացած գործունէութիւն խրախոյսի եւ աջակցութեան է արժանի, եւ գուցէ այս ամէնի արդիւնքում ի վերջոյ սաստուեն նրանք, ովքեր ենթակայական անթաքոյց վերաբերմունքով երբեմն յայտարարում են, թէ արեւմտահայերէնը կանոնական լեզու չէ, թէ լեզուի համար նա բաւականաչափ համակարգուած չէ, մանաւանդ թէ ճակատագրի բերումով եւ բնական ընթացքով դատապարտուած է մահուան... Ժամանակին Գ. Ջահուկեանը յայտարարում էր, թէ լեզուական հարցերով պէտք է զբաղուի միայն Հայաստանը, որովհետեւ Սփիւռքը չունի լեզուն հովանաւորող պետական հիմնարկ եւ գիտական հաստատութիւն...

Սակայն բոլոր ջանքերը մէկտեղելու ժամանակն է վաղուց։ Այս առումով, երկու գրական լեզուների մերձեցման հարցերին նուիրուած գիտաժողովում, որ 2015 թուականի յուլիսի 29-ին համատեղ կազմակերպել էին Սփիւռքի նախարարութիւնը եւ ՀՀ ԳԱԱ Լեզուի ինստիտուտը, որոշուեց երեք աշխատանքային խմբերի միջոցով լուծել խնդիրները։ Առաջին խումբը պէտք է ստեղծի արեւմտահայերէնի զարգացման ծրագիր՝ դպրոցներում դասարան բացել, դասագրքեր տպել, ուսուցիչներ պատրաստել։ Երկրորդը զբաղուելու է երկու ճիւղերի մերձեցման հարցերով՝ բառամթերքի որդեգրում, լեզուների հարստացում, օտարաբանութիւններից մաքրում։ Երրորդ խմբին յանձնարարւում է զբաղուել ուղղագրութեան խնդիրներով։ Այդ խմբերում պիտի աշխատեն մասնագէտներ նաեւ Սփիւռքից։ Անշուշտ, հարկ է, որ աշխատանքները չսահմանափակուեն միայն որոշումներով։

Բայց, այս ամէնով հանդերձ, նկատելի է արեւմտահայերէնը Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններում ուսումնասիրելու եւ պահպանելու միտումը։ Մինչդեռ այսօր հրատապ խնդիրներ են երկու լեզուների երկխօսութիւնը, հայրենիքից դուրս արեւմտահայերէնի հիմնաւոր ամրացումը, ի հեճուկս առարկայական պատճառների՝ նրա պահպանումը որպէս աշխարհասփիւռ արեւմտահայի մտածողութեան լեզու եւ նրա ազգային ինքնագիտակցութեան խօսուն վկայ։   

Նկատելով հանդերձ, որ ընդունուած որոշումները կարող են եւ մեծ նպաստ բերել, եթէ գործի դրուեն, այդուհանդերձ համոզուած եմ, որ Սփիւռքի հայի նոր սերունդների համար մի որոշակի ու ընդգծուած հեռանկար պէտք է յստակ ու տեսանելի դարձնել, եւ ոչ թէ քարոզել արեւմտահայերէնի պահպանումը, որ յաճախ կարող է ընկալուել որպէս լոկ ինքնանպատակ մի գործ։ Ջանքերը չպիտի նմանուեն մեռնողին հոգեդարձելու երեւոյթին, քանի որ մեր նպատակը ոչ թէ մի քանի տասնամեակով կեանքը յուսահատօրէն երկարեցնելն է, այլ նրանում պարփակուած կենսական ուժերն ու աւիշը արթնացնելը, ակամայ անտեսուած ու լուսանցքում յայտնուած նպատակը ցուցանելը։ Մենք լեզուն արհեստականօրէն պահպանելու խնդիր չունենք, մենք այն բնական ճանապարհով կենսունակ պահելու եւ աւելի զարգացնելու խնդիր պէտք է լուծենք։

Ակնյայտ է, որ արեւմտահայերէնի բառապաշարը աւելի ճոխ ու հարուստ բնական ապարների միջով բխած աղբիւր է։ Այն վարպետօրէն կարողանում է կերտել նորաբանութիւններ՝ առանց ճիգի ստեղծելով տեխնիկայի նոր պահանջներին համապատասխանող գեղեցիկ եւ յատկապէս հայերէն եզրեր, որոնցից այսօր արդէն օգտւում է նաեւ արեւելահայերէնը՝ փոխարէնը իրենից որոշ հարստութիւն փոխանցելով արեւմտահայերէնին։ Արդէն նկատելի է օտար շատ բառերի փոխարինումը արեւմտահայերէն վայելուչ տարբերակներով, ինչպէս ենթակայական (սուբյեկտիւ), առարկայական (օբյեկտիւ), խորհրդապաշտ (միստիկ), խորհրդանշապաշտ (սիմվոլիստ), տպաւորապաշտ (իմպրեսիոնիստ)։ Օրինակները շատ են, բայց կենցաղում անգամ նախկին բառերին փոխարինում կամ նրանց կողքին որպէս հոմանիշ կիրառւում են ճերմակ, շիտակ, պատուհան, ձայնասփիւռ, ալեհաւաք, նորավէպ, սակրաւոր, հրասայլ, սառնանուշ, օդակայան եւ այլ բառեր։ Եւ դեռ որքան գեղեցկութիւններ կան, որոնք արեւելահայերէնի շեմին՝ ներս հրաւէրի են սպասում։ Մեհենադրոշմ (հիերոգլիֆ), ենթապատկեր (ֆոն), մտառել (հասկանալ), նուագավար (դիրիժոր), սահիկ (սլայդ), փապուղի (թունել) եւ այլն։ Անշուշտ մերձեցումը իրատեսական է լեզուական այնպիսի համակարգերի փոխթափանցումով, որոնք համեմատաբար ճկուն են ու փոփոխութիւնների հանդէպ զգայուն։ Այդպիսին է բառապաշարը։ Երկու գրական լեզուները կենսական առողջ ուժեր կարող են փոխանակել՝ այդպիսով առաւել ճկունութեամբ օժտելով միմեանց։ Այնինչ, քերականութիւնը, լինելով լեզուական ամենակայուն համակարգը, պարզ է, որ չի կարող փոփոխութեան ենթարկուել՝ գոնէ ներկայ փուլում։ Եւ առհասարակ, իմ համոզմամբ, լեզուական բոլոր փոփոխութիւնները, բառապաշարային ու արտայայտչական փոխթափանցումները միայն բնական շփման, կենդանի զարգացման ընթացքում կարող են տեղի ունենալ, իսկ երկու լեզուները գեղարուեստական կատարելութեան ու յղկուածութեան կարող են հասցնել գրողներն ու բանաստեղծները միայն։ Արեւմտահայերէնը իրենց գրականութեամբ բիւրեղացրել են մեր արեւմտահայ բանաստեղծները՝ մասնաւորապէս Վարուժանը, Սիամանթոն, առաւել եւս քսանհինգամեայ Ինտրան, որի ինքնատիպ արուեստը արտացոլանքն է հայերէնի ողջ պերճանքի ու հմայքի, արեւմտահայերէնը անկրկնելի յղկուածութեան հասցրած մի հիւսուածք, լեզուի բոլոր ներքին, չգործարկուած հնարաւորութիւնները ցուցանող նուիրական երգարան, լեզուի ինքնաճանաչում՝ իմաստասիրութեան, բանաստեղծութեան ու գիտութեան այն համաձուլուածքում, որ երազում էր ստանալ «ալքիմիկոս» բանաստեղծը։ Չրաքեանի բոլոր խորհրդածութիւններում արեւմտահայերէնը լայնօրէն յայտածում է իր ներուժը, այնպէս, ինչպէս ոսկեդարի գրաբարն էր արտածում իր համապարփակ էութիւնը Մաշտոցի ու նրա աշակերտների գրչի ներքոյ... Իսկ նրա իմացականութեան ու գեղագիտութեան բառարանը, ստեղծուելով գրաբարի եւ արեւմտահայերէնի պատուական ատաղձից, պէտք է դեռ իր լայն շրջանառութիւնը գտնի ոչ միայն արեւելահայերէնի, այլեւ նախ՝ արեւմտահայերէնի երակներում։ Նա համոզուած էր, որ անհեռատես էին լեզուաբանները, երբ լքում էին գրաբարեան բարդութիւնները՝ գոհանալով աշխարհաբարեան պարզ ու ռամկական բառարանով, մինչդեռ գրաբարը ճոխ լեզու է, հոյակերտ բառերի ու դարձուածքների լեզու, որը ճոխ մտքի է պատշաճում, որովհետեւ հասարակ լեզուով անհնար է բարձր մտքեր յայտնել։ Ահա ընկերոջը գրած մի նամակից լեզուի մասին Տ. Չրաքեանի մի քանի մտքեր, որոնք կատարելապէս պատշաճում են այս նիւթին.

«Պարզապէս յիմար, խեղճ բան է տաշուած, մեղմացած լեզու ունենալ, մինչդեռ իմաստները վայրի են»։

«Բարձր միտքով մը դոյզն բան կարելի չէ արտադրել, ճոխ միտքով մը՝ աղքատ, ժողովրդային բան գրել»։

«Եթէ միտքերն են, որ լեզուն կը շինեն, լեզուն ալ միտքերը կը շինէ»։

«Գրականութիւնը ժողովրդային դաստիարակութիւն չէ»։

«Վերջին աշխարհաբարեանները չեն ունեցած բաւականաչափ նրբութիւն՝ լեզու կազմակերպել հաւակնելու համար»։

«Գրաբարին այս կամ այն առաւելութիւնները մէկդի ձգելով, լքելով, չէ՞ մի որ ոճեր (այսինքն՝ գաղափարներ), կերպեր, ձայներ (այսինքն՝ դարձեալ մտածումներ) կը լքէին կոր աշխարհաբարեանները. անոր բառերը, մեծ հոյակերտ բարդութիւնները լքելով մի՞թէ ճշմարիտ ուժեր չէ, որ զանց կ'առնէին կոր աւանակները»։

«Թերեւս մեզի իյնայ բարձրացնել աշխարհաբարը գրաբարին ճոխութեան, որ արդէն միտքի ճոխութիւն կը նշանակէ, մտածելու բազմաձեւութիւն»[4]։

 Չրաքեանի բառաստեղծական արուեստի խօսուն վկաներից են՝ դէմհանդիմանութիւն (ինտուիցիա)[5], ներմարդ, սեպհախտ (իդիոպատիա), հոյապակի (վիտրաժ), բարձրախոհանք (անագլիֆ. ծաւալային մտածողութիւն),  ծանրապարոյր պտոյտ (ծովալիքի մասին), մշշածփում, հրճուահեղցում (հրճուանքի մէջ խեղդուելը), խօլածաղկում (խենթօրէն ծաղկելը. սեղմուած ժամանակով ծաղկման շարժապատկերի երեւոյթ ունի), արաբոլորուել, իջոստոստել, հրաշավիպական, դիւաստուածային (ծովի մասին), հիասոսկում (ոչ հիացում եւ սոսկում, այլ դրանց միաժամանակութիւնը), սլացառկախ, խոյանշարժ (սլացքի մէջ առկախուած, խոյացումի մէջ անշարժացած. գոթական ճարտարապետութեան տարրերին բնորոշիչ շքեղ ածականներ), երազգալ (երազով զգալ. պայծառատեսելու, հեռազգայելու, կանխազգալու հոմանիշ բառ է իրաւամբ), անջատակցել, երազմայլ, ալպավայրի (կարելի է ընկալել որպէս ալպիական նախաստեղծութիւն. Չրաքեանի վկայութեամբ՝ Եղիա Տեմիրճիպաշեանը հիացած էր այս բառով՝ ասելով. «Ալպիաները ամբողջ կ'երեւակայէ մարդ այս բառին մէջ»), հետակորոյս (ոչ թէ անհետ կորած, այլ հետքը կորցրած, կամ իրերի յետեւ կորսուած, որ աստուածամենուրեքութեան (պանթէիզմ) գաղափարական տեղագրութիւն է) եւ այլն։

Այսօր եւս Սփիւռքի գրագէտները Չրաքեանի եւ նրա ժամանակակիցների գործի շարունակողն են գրական լեզուի մշակոյթում։

Արեւմտահայերէնը ոչ միայն մեռած կամ վտանգուած լեզու չէ, այլեւ կարող է դառնալ արեւելահայերէնը համաշխարհային մշակոյթով սնուցող լեզու. դրա բոլոր պատկերացնելի եւ դեռ չերեւակայած հնարաւորութիւններն ունի։ Այս է, իմ կարծիքով, նպատակներից մէկը, դէպի ուր կարող ենք ընթանալ։ Անհրաժեշտ է պետականօրէն հոգ տանել, որ աշխարհի չորս ծագերում պատմականօրէն սփռուած հայութիւնը զգայ, որ պետութիւնը նրա կարիքն ունի, որ առանց նրա՝ ներկայ հայրենիքի մշակոյթը աղքատ է։ Դա կարելի է, հնարաւոր է։ Անկասկած, սփիւռքահայ աշակերտը, ուսանողը, գիտնականը օտար գեղարուեստական եւ մասնագիտական գրականութիւնները ուսումնասիրում են իրենց երկրորդ լեզուով, քանի որ մեծ մասամբ դրանց թարգմանութիւնը չկայ, մանաւանդ որ նրանց համար դիւրին ու լիովին ընկալելի է նիւթը օտար լեզուով։ Սակայն կարելի է կազմակերպել այնպէս, որ երկուստեք շահեն մշակոյթները, աւելի ճիշտ մեր ընդհանուր մշակոյթը։ Պատկերացնել կարելի է, թէ ներամփոփ թարգմանիչների ինչպիսի ահռելի բանակ կայ հայրենիքից դուրս, եւ արեւմտահայերէնը զարգացնելու ինչպիսի հզօր շարժիչ, որ պէտք է գործի դնել։ Միայն գործնական ամենօրեայ կիրառութեամբ կարելի է պահպանել եւ զարգացնել լեզուն։ Կարծում եմ, դրա համար մեծ երաշխիք է ոչ միայն գեղարուեստական, այլեւ ժամանակակից արուեստաբանական, փիլիսոփայական, հոգեվերլուծաբանական, աստղագիտական, գրականագիտական, լեզուաբանական եւ միւս բոլոր ոլորտների արժէքաւոր երկերի թարգմանութիւնը... Նա՝ արեւմտահայի նոր սերունդը, լինելով ամենաքիչը երկու՝ իր ծննդավայրի եւ իր պահպանած լեզուների կրողը, վերջինիս շնորհիւ արեւելահային կարող է հնարաւորութիւն տալ ճակատագրով իրեն բաժին հասած աշխարհի մշակոյթին ծանօթանալ։ Այսօր ստեղծուած է մեր երկու գրական լեզուների թարգմանիչ ծրագիր, նոյնիսկ նպատակ կայ արեւմտահայ գրականութիւնը թարգմանել արեւելահայերէն, ինչը ամենամեծ անհեթեթութիւնն է։ Չգիտեմ, թէ ինչով է հիմնաւորւում արեւմտահայերէնը արեւելահայերէնի եւ հակառակը թարգմանելու անհրաժեշտութիւնը, որի համար մեծ ջանքեր ու միջոցներ են տրամադրուել եւ տրամադրւում են, երբ իրականում հայը հային հասկանալու խնդիր գրեթէ չունի կամ գոնէ չպէտք է ունենայ։ Եւ ոչ նուազ միջոցներ են ներդրւում ու դեռ ներդրուելու են (անշուշտ՝ ոչ ի զուր), որպէսզի արեւելահայ բանասէրը գերազանցապէս իւրացնի որեւէ օտար լեզու՝ վերջինից անխոչընդոտ ու հարազատ հայերէն թարգմանութիւն կատարելու համար։ Եւ դեռ հարց է, թէ կարող է այդ թարգմանութիւնը լինել բնօրինակին նոյնքան հարազատ, որքան ունակ է կատարել օտար լեզուն մայրենիին հաւասար բոլոր նրբութիւններով իմացող հայը։ Եւ դեռ չեմ ասում, թէ թարգմանչի համար որքան կարեւոր է ճանաչել թարգմանելիք գրականութիւնը ստեղծողի լեզուամտածողութիւնը, որ գործնականում այնքան էլ դիւրին չէ՝ առանց նրա միջավայրում ապրելու։ Նաեւ արեւելահայերէն գրականութիւնը օտարին ճանաչելի դարձնելու գործում Սփիւռքը մեծ դեր խաղացել է եւ կարող է խաղալ՝ թարգմանելով այն իր երկրորդ մայրենի լեզուով։ Այս առումով մենք մեծ հարստութիւն ունենք, որը արդիւնաւէտ չենք օգտագործում, եւ որը գործնականում առաւելագոյնս փայլելու հնարաւորութիւն ունի, եթէ ճիշտ կազմակերպուի գործը։ Ուրեմն անհրաժեշտ է վերանայել մեր թարգմանչական գործը եւ այն խրախուսելով՝ լայնօրէն յանձնարարել Սփիւռքի մեր մտաւորականներին։ Բոլոր ոլորտների մասնագէտները կարող են իրենց գիտելիքներն ու կարողութիւնները օգտագործել ի նպաստ ազգային մշակոյթի զարգացման, եւ դա անել յատկապէս արեւմտահայերէնի եւ այլ լեզուի կրողը լինելու ճակատագրօրէն եւ կենսականօրէն իրենց բաժին ընկած բացառիկ մենաշնորհով։ Իսկ մենք հայրենիքում արեւմտահայերէնը գերազանց ճանաչելու հարցը պիտի լուծենք, որին հրաշալի կերպով կ'օգնի նաեւ օտար գրականութիւններին արեւմտահայերէնով ծանօթանալու արդէն նշածս հնարաւորութիւնը։ Մինչեւ Խորհրդային Միութեան փլուզումը եւ կայունութեան օրէնքով՝ մինչ օրս, համաշխարհային մշակոյթի հետ արեւելահային կապող միակ միջնորդ լեզուն ռուսերէնն է եղել, իսկ օտարալեզու գրականութեան թարգմանութիւնը հիմնականում ոչ բնօրինակից, այլ ռուսերէնից։ Միայն վերջերս հրատարակչութիւններն սկսեցին գրքերի վերատպութիւն արդէն որպէս բնօրինակից կատարուած թարգմանութիւններ։ Որքան տեղին պիտի լինի, եթէ մեր եւ աշխարհի միջնորդ լեզուն լինի արեւմտահայերէնը։ Այսպիսիով, ոչ թէ մէկ, այլ մի շարք կարեւոր խնդիրներ հնարաւոր կը լինի լուծել. համաշխարհային գրականութեանն ու առաջաւոր մտքին հայերէնով հնարաւորինս աւելի վաղ ծանօթանալ, քան դա հնարաւոր էր լինում նախկինում, արեւմտահայերէնը Հայաստանի Հանրապետութիւնում դարձնել արեւելահայերէնին հաւասարազօր ամենօրեայ ընթերցումի եւ գիտութեան լեզու, արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութիւնների գործուն թարգմանութիւն օտար լեզուներով եւ այլն...

Այո, արեւմտահայերէնի հանդէպ չկայ կամ նուազ է պետական հոգածութիւնը... Արեւմտահայերէնը հարազատ զաւակի պէս վստահօրէն պիտի մտնի դպրոցական ծրագրեր, պիտի լինի ոչ միայն բանասիրական ֆակուլտետի կարճատեւ ուսումնասիրութեան առարկան, այլեւ դրուի թարգմանչական նոր դպրոցի ստեղծման հիմքում եւ իր միջոցներով հարստացնի մեր ընդհանուր գիտութիւնն ու հոգեւոր մշակոյթը...

Մեր ոսկեդարի սիւները թարգմանիչները եղան, եւ մեր լեզուն իր շքեղ ճառագումի տարերքը ապրեց հենց այդ ժամանակ...

13.12.2015, Երեւան

---

[1] Յայտնի է, որ 1919 թ.-ին Պօղոս Մակինցեանը՝ որպէս ՌԽՖՍՀ լուսաւորութեան ժողկոմատի ազգային փոքրամասնութիւնների բաժնի վարիչ, հանդէս է եկել մի նախաձեռնութեամբ, որը չի կարողացել հասցնել աւարտին. փորձում էր հայերէնի գրութիւնը դարձնել լատինատառ, ինչպէս որոշուած էր Խորհրդային Ռուսաստանի բոլոր ազգային փոքրամասնութիւնների համար: Ի դէպ, տեղին է նկատել (դժուար է չնկատել) այդ մտադրութիւնն առանց դժուարութեան, կայուն քայլերով ու ջերմեռանդօրէն իրականացնում է այսօր հայերի գերակշռող մասը՝ տեղեկատուական եւ կապի միջոցների «շնորհիւ», իհարկէ, ակամայ։
1921 - 1922-ին Պ. Մակինցեանը եղել է Հայաստանի լուսաւորութեան ժողկոմ, եւ նրա պաշտօնավարման օրօք էլ ընդունուել է Մ. Աբեղեանի առաջարկած ուղղագրական «բարեփոխման» օրէնքը, ինչին կտրականապէս դէմ է արտայայտուել նաեւ Յովհաննէս Թումանեանը՝ Թիֆլիսից Պ. Մակինցեանին գրած նամակում (Պօղոս Մակինցեանին, նամակ, Յովհ. Թումանեան, ԵԼԺ, հ. 10, Երեւան, 1999, էջ 414): Սակայն նրան՝ հայ գրողին եւ Հայ գրողների միութեան նախագահին, չյաջողուեց կասեցնել ուղղագրութեան խեղաթիւրումը։
Ոչ միայն Խորհրդային Հայաստանի մտահոգ մտաւորականները, այլեւ աշխարհի բոլոր անկիւններից Սփիւռքն էր աղաղակում կատարուող աններելի քայլի դէմ։ Այդ մասին Կոստան Զարեանը 1927 թուականի «Հայրենիք» օրաթերթի օգոստոսի 28-ի համարում գրում է. «Ահա հինգ տարիից ի վեր է, որ արտասահմանեան հայ թերթերի էջերում, գիտուն եւ անգիտուն հայրենակիցներ աղաղակում են երեւանեան անապատի դէմ։
Ուղղագրութեան հարցը դարձել է ցաւոտ մի հարց, մի տեսակ մղձաւանջ, որ մերթ ընդ մերթ, գալիս խանգարում է ազնիւ հայրենակիցների հանգստաւէտ քունը։ Մարդ չմնաց, որ այդ մասին իր կարծիքը չարտայայտեր, արիւն եւ քրտինքի մէջ մտան, բողոքեցին, զայրացան, բարկացան, օդի մէջ սպառնացող սուրեր շարժեցին՝ թղթէ, բոց ու կրակ տեղացին՝ հեռուից, ու հիմա էլ լռել են եւ սպասում են։ Ի՞նչ են սպասում։ Սպասում են, որ երեւանեան ուղղագրական յանձնաժողովը՝ անդամալոյծ այդ կրիան՝ բարեհաճի յայտնել հայ ազգին իր «հեղինակաւոր» եւ վերջնական որոշումը։ Սակայն նրանք, որ ճանաչում են յանձնաժողովի անդամներին եւ այն տարօրինակ մթնոլորտը, որի մէջ տեղի են ունենում այդ պատուական եւ վեհերոտ ակադեմիականների աշխատանքները, քաջ գիտեն, որ մրոտած թղթերի, բացատրութիւնների, պատասխանների, վերլուծումների այդ լեռը պիտի ծնի մուկն չնչին եւ այն էլ հիւանդ։ Ու բնական է, որ այդպէս լինի, որովհետև ուղղագրական խնդիրը սերտօրէն կապուած է ամբողջ մի մտայնութեան հետ, որից եթէ խորհրդայնականները հրաժարուեն՝ պարզապէս կ'ընկնեն հակասութեան մէջ, կը դաւաճանեն այն մակերեսային սիստեմին, որը կազմում է իրենց գոյութեան հիմնական նպատակը ու կը դադրին կատարել այն դերը, որի համար կոչուած են ապրելու»։

[2] Մանուկ Աբեղեան, Մեր ուղղագրութեան մասին, «Արարատ» ամսագիր, Էջմիածին, 1913 թ., թիւ 11, էջ 1058։

[3] Անդ՝ էջ 1047-1048։

[4] Տիրան Չրաքեան, նամակ Միքայէլ Կիւրճեանին, Իսկիւտար, 1900 թ., 16 հոկտեմբերի, ԳԱԹ, Տ. Չրաքեանի ֆոնդ, թիւ 6։ Ի դէպ, հենց այս օրն է աւարտել «Ներաշխարհ»ի գրութիւնը։

[5] Ինտրան համոզուած է, որ ճշմատութեան ճանաչողութեան ամենավերին աստիճանը ինտուիցիան է՝ դէմհանդիմանութիւնը։ Նրա գործածած այս եզրը առաջին հայեացքից «ինտուիցիային» չհամապատասխանող բառ է։ Բայց դէմհանդիմանապաշտ ֆրանսիացի փիլիսոփայ Անրի Բերգսոնի (1859-1941) մի բացատրութեան մէջ ասւում է. «Ինտուիցիան հենց ինքն իրեն հայող կամքն է»։ Եւ ակնյայտ է, որ այս բացատրութիւնը Ինտրայի բառի ճշգրիտ շարադրանքն է նախադասութեամբ։

«Հետք», 22 Դեկտեմբեր 2015 (hetq.am/arm/news/64673/arevmtahayereny-aprox-bazmasnuox-ev-kensatu-lezu.html)