Օրհանի եռաշերտ ժառանգութիւնը

ԳՈՒՐԳԷՆ ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ

  

Գրեթէ աւարտել էի Ապրիլին հրատարակուած Ալին Օհաննէսեանի աղէտի վերաբերեալ «Օրհանի ժառանգութիւնը» անգլերէն վէպի ընթերցումը՝ զմայլուած լեզուի գեղեցկութիւնից, դէպքերի դիւրասահ յաջորդականութիւնից, երկխօսութիւնների բնական զարգացումից, երբ որպէս հաճելի անակնկալ «Ակօս»ի կայքէջին յայտնուեց Գրիգոր Պըլտեանի «Աղէտի լեզուով» փորձագրութիւնը: Փորձագրութիւն նաեւ այն առումով, որ Պըլտեանը ինքը որպէս վէպերի հեղինակ, անցել է այդ փորձից ու փորձարկել է աղէտի անասելիութիւնը:

Փորձագրութեան ընթերցումից յետոյ տրամադրութիւնս փոխուեց եւ ընդհանրապէս յուսադրիչ այն խօսքերը, որ լսել, կարդացել եւ դրանց մասին մտորել էի Ցեղասպանութեան 100ամեակի նախօրէին, բոլորը միանգամայն վերածուեցին «զառթ-զուռթ»ի: Սա փորձագրութեան մէջ հնչեցուած մեծ մօր ձայնն է, որ ի տես շատ պատմողների ու խօսողների, բացագանչում է. «Ինչը՞ղ զառթ-զուրթ կը նետէք կը, մըր լեզուն առին իտօնք, տահայ ինչը՞ղ պիտի վրայ տայինք օր…»: Իրաւ էր այն ժամանակ եւ իրաւ է հիմա լեզուի հարցը, որ հասկանալ է պէտք:

Ո՞րն է կապը Օհաննէսեանի աղէտի վերաբերեալ վէպի եւ Պըլտեանի «Աղէտի լեզուով» փորձագրութեան, որոնք ակամայ զուգադիպուեցին ընթերցումով: Արդեօք կարելի՞ է այս երկուսը՝ մէկը անգլերէն, միւսը հայերէն, մէկը գեղարուեստական, միւսը «անձնական», նմանութիւն ունենան, համեմատուեն եւ առաջնորդեն տրամաբանական եզրակացութեան: Կարելի է, քանի որ մէկը տեսութիւն է, միւսը՝ այդ տեսութեան իրագործումը:

«Օրհանի ժառանգութիւնը» ունի երկու պատումներ՝ խորագրուած 1990 եւ 1915, որոնք ներկայացւում են հինգ բաժիններով, միեւնոյն խորագրերով, հերթաբար, մէկ ընդ մէջ եւ միահիւսուած: Իւրաքանչիւր բաժինը ունի խորագրեալ տարբեր ենթաբաժիններ:

Օրհանի մեծ հայրը, Քեմալ Թուրքօղլուն մեռնում է, իր ունեցուածքի խոշոր մասը կտակելով թոռանը, սակայն կտակի մէջ նշուած է, որ Սեբաստիա նահանգի, Կարօտ գիւղի բնակած իր տունը ժառանգուի Սեդա Մելքոնեանի կողմից, որ ապրում է Լոս Անջելեսի «Արարատ» տարեցների տանը: Օրհանը ճամբորդում է Լոս Անջելես, նախ իմանալու, թէ ով է Սեդան, ապա նրան համոզելու, որ կտակուած տունը փոխանցի իր անունին, որովհետեւ դա իր պապենական կալուածն է: Սա առաջին պատումն է:
Երկրորդ պատումը սկսում է նոյն Սեբաստիա նահանգի, Կարօտ գիւղի Լուսինէի (յետագային Սեդա) հօրենական տան եւ իր ընտանիքի նկարագրութիւնով, ուր Քեմալի ջուլհակ հայրը պատուէրներ էր ստանում Մելքոնեաններից եւ Քեմալը որպէս օգնական շփւում էր ընտանիքի անդամների հետ:

Խաղաղ օրերին յաջորդող ոճիրը, ինչպէս եւ Քեմալի եւ Սեդայի սէրը, կազմում են պատումի առանցքը: Ի հետեւանք տեղահանութեան, ջուլհակը իւրացնում է Մելքոնեանների ունեցուածքը:

Վէպի սկզբում մէկ էջ յատկացուած է երկու բնաբանի: Առաջինը Ուիլիըմ Ֆոլքնըրից է. «Անցեալը մեռած չէ, դա նոյնիսկ անցեալ չէ»: Իսկ երկրորդ բնաբանը Մարթին Հայդըգրից է. «Լեզուն լինելութեան բնակարանն է: Մարդ ապրում է այդ տան մէջ»: Կարճլիկ նախադասութիւններ են, որ արտայայտում են մեծ մտքեր, իսկ չմէջբերուած, իրենց իսկ տեղում, ուրիշ ի՞նչ նշանակութիւններ են փոխանցում, ստուգելի է: Թւում է առաջին բնաբանը նկատի է առնուած երկրորդ, այսինքն 1915ի, եւ երկրորդ բնաբանը նկատի է առնուած առաջին, այսինքն 1990ի պատումի համար:
Անցեալի անցեալ չլինելը առնչւում է յիշողութեան, նաեւ այս դէպքում այն հոգեվիճակին, որ աղէտը ներկայ է, շարունակւում է, կրկնւում է ամէն օր: Սա նաեւ, յատկապէս, դրժողի հոգեվիճակն է, երբ յամառօրէն փորձում է նոյնիսկ անցեալը մեռցնել, հետքը ջնջել, որ անցեալը մոռացուի, յուշը դառնայ անյուշ, այսինքն, դրժողը ստանձնում է եղեռնագործութիւնը եւ ապրում է դա: Սակայն վէպի մէջ դէպքերը այլ կերպ են զարգանում, եւ այս բնաբանը ինչ որ ձեւով բանում է ի դէմ վէպի:

Օրհանը՝ ծանօթանալով Սեդային եւ լսելով նրա պատմութիւնը, աստիճանաբար այլափոխւում է եւ գիտակցում է իր նախնիների կատարածը: Նախ պահանջատէր էր, ապա անդրադառնում է, որ իր ժառանգութիւնը իրը չէ, յետոյ ընդունելով ճշմարտութիւնը, ստանձնում-ժառանգում է եղեռնագործութեան իրողութիւնը: Այսպէս եռաշերտւում է «Օրհանի Ժառանգութիւնը», որը իմաստալից խորագիր է եւ յարմար կերպով արտացոլում է վէպի գործընթացը: Մի շարք դէպքերից յետոյ, Սեդան յօժարակամ ստորագրում է այն փաստաթուղթը, որով իր տունը փոխանցում է Օրհանին: Կատարւում է ներումի արարք: Սակայն, չկայ կը ներեմ, բայց կը յիշեմ, այլ կայ՝ կը ներեմ, բայց չեմ մոռանայ արտայայտութիւն, իսկ յիշելն ու չմոռանալը, նոյն բաները չեն:

Լեզուի եւ տան գաղափարը միահիւսուած են երկրորդ բնաբանում, ինչպէս եւ «Աղէտի լեզուով» փորձագրութեան մէջ, ուր կարդում ենք. «Գրագէտի մը համար լեզուն այն տեղն է, ուր կ՛աշխատի, անոր վրայ կը բանի, ատով կ՛ըլլայ ինք»: Ուրեմն, երբ կտրում են լեզուն, քանդւում է տունը, չի մնում բնակելի տեղ, լինելութեան վայր կամ հակառակը, երբ քանդում են տունը, կտրւում է լեզուն: Լեզուն եւ վայրը անքակտելի են, սակայն գերմանացին ինչո՞ւ պիտի մտահոգուի այս հարցով, իր լեզուն էլ կտրեցի՞ն, իր տունն էլ քանդեցի՞ն, եւ ի վերջոյ, այլ լեզուով գրել եւ խօսելը, վարձու տան մէջ ապրելու նման չէ՞:

Անշուշտ հարցը առարկայական ներկայացուեց, բայց խորքում առնչւում է խոհին ու խորհրդանշանին, առնչւում է ծագումին ու ինքնութեան՝ անկախ ազգութիւնից եւ անկախ հաղորդակցական լեզուներից: Փորձագրութեան մէջ կայ այս միտքը. «Կարծես հասկնալով հանդերձ դեռ չենք ըմբռնած զայն (բնաջնջումը), չենք հասած անոր մակարդակին կամ անոր վիհին ու յատակին», որից յետոյ կարծես միայն կարելի կը դառնայ …կարողութիւնը միտքը կազմակերպելու, եղածը խորհելու, պատկերացնելու, իմաստի կամ նշանակութեան բերելու»: Խօսելու արգելքը, վերապրողի արգելքն է, ինչպէս Սեդայի եւ շատ ուրիշների, որոնք բնաւ չեն խօսում կամ երկար լռութեանը յաջորդող հանգամանքների կտրուկ փոփոխութիւնից յետոյ է որ միայն կարողանում են լեզուի գալ: Իսկ գրելու արգելքը, գրողի արգելքն է, որ ձայնազրկւում է կատարուածի դիմաց եւ փնտռում է հնարքներ արտայայտուելու այնպէս, որ պէտք է:

Այս իրավիճակին հանդիպում ենք վէպի «Տուն» խորագրուած ենթաբաժնի մէջ, որը նկարագրութիւնն է «Արարատ» տան եւ դրա բնակիչների. «Դա ապրողների մի թանգարան է, չթաղուած անցեալի շնչաւոր մի մասունք, կառուցուած այն համայնքի միջոցով, որի համար ամէն ինչ՝ եկեղեցու զբօսախնջոյքից մինչեւ հացագործի որդու փաստաբանական քննութեան յաջողութիւնը, վերապրումի ապացոյց է»:

Նաեւ ներկայացւում են խօսելու արգելքի վերոնշեալ նմանատիպ գաղափարներ. «Իսկ միւս բնակիչները տարուել են խոստովանութեան դիւթանքով: Հնացած թէյի տոպրակի պէս թաթախւում են անցեալի պղտոր ջրերի մէջ, պատմում են իրենց պատմութիւնները կրկին ու կրկին ում, որ լսող ականջ է: Ո՞վ է կարող նրանց մեղադրել: Այս անգամ ոչ թէ զինուորների, բայց իրենց իսկ հարազատների միջոցով իրենց բնակարաններից քշուած դէպի այս վայրը, որ ճարպիկօրէն «տուն» է կոչւում, երկրորդ աքսոր է: Մասամբ Սեդան մտածում է դա առաջինից աւելի վատ է՝ սարսափելի յուշերի բառացուցակին աւելացել է վերապրելու, ապրելու անհուն ամօթը, երբ շատ ուրիշներին չյաջողուեց: Բայց եւ այնպէս, բոլորը ջերմանում են իրենց վերագտած յարմարութեան մէջ: Սակայն ամբողջ աշխարհի մարդկայն լեզուների բոլոր բառերը չեն բաւի բացատրելու թէ ինչ պատահեց»:

Ցեղասպանութեան եւ ժխտումի փաստերի ժամանակակից սահմանումները, համաչափօրէն բաշխուած են կերպարների երկխօսութիւններին: Այդ սահմանումները կիրառուած են հմտօրէն եւ համապատասխանում են իւրաքանչիւր կերպարի հոգեկան եւ լեզուական կարողութիւններին, առանց զգացնել տալու, որ արտաքին տարրեր են եւ որ ամբողջականի մէջ կազմում են պատումի պատմական կողմը:

Վէպի մէջ նաեւ հանդիպում ենք Դանիէլ Վարուժանի «Կարօտի նամակ» բանաստեղծութիւնից մէկ հատուածի, որ Սեդայի հայրը մատնանշում է, որ նա կարդայ: Սա վէպի միակ չափածոն է, ուր շեշտադրւում է տունը հայրենի: Կարօտի տուն, Արարատ տուն, հայրենի տուն, երեք բնակավայրեր՝ անբնակելի: «Եկո՜ւր, որդեա՛կ, հայրենի տունըդ շէնցուր. Դուռն են կոտրեր, մառաններն ո՛ղջ դատարկեր. կը մըտնեն ներս լուսամուտէն ջարդուփշուր. Գարնան ամբողջ ծիծառներ»: Տեսանք այդ տունը ինչ վախճան ունեցաւ, բայց յատկապէս անմեղօրէն հիասթափեցուցիչ է վէպի վերջաւորութիւնը, ուր Օրհանը վերադառնալով իր գիւղը, որպէս բարի կամքի դրսեւորում, երեւակայում է տունը վերածել թանգարանի, որ սուտը սրբագրուի, ճշմարտութիւնը բացայայտուի, ներկայացուի Մելքոնեանների եւ Թուրքօղլուների պատմութիւնը, պարզաբանուի տեղահանութիւններն ու ջարդերը որպէս ցեղասպանութիւն:

Տունը թանգարանի վերածել, վանքը թանգարանի վերածել, իսկ ամենաթանկագինը, կեանքը թաղել թանգարանի մէջ: Ի վերջոյ, թանգարանը պատմութեան գերեզմանատունն է: Քանի որ վէպը յօրինուածք է, կարող էր այլ աւարտ ունենալ, օրինակ, տունը կարող էր նորոգուել եւ Օրհանի միջոցով փոխանցուել Սեդայի ժառանգներին, որ նուազագոյնը օգտուէին որպէս ամարանոց: Դա արդէն բնաւ ընթերցողի հարցը չէ, այլ գրողինն է, որ ինչ է ուզում խորհրդանշել:

Վէպը ունի բարդ կառուցուածք եւ բազմաթիւ միահիւսուած շերտեր, որոնք իրագործուել են գերազանց. երկու պատումները զարգանում են զուգահեռ, ընթերցողին պահում են սպասողական վիճակի մէջ, եւ հասնելով գագաթնակէտի, հանգուցալուծւում են ցարդ լուռ եւ անխօս, սակայն ձայն եւ արձագանգ խորհրդանշող «Սեդա»յի խոստովանութեամբ:

Փորձագրութեան մէջ կարդում ենք. «Գրագէտը ոչ կը հերքէ, ոչ կը դատէ-կը դատապարտէ, ոչ ալ կը ներէ: Չի զբաղիր սրբագրումով ու մխիթարանքով, հոգիներու հանգիստով կամ խոցով»: Ահա աղէտի գրականութեան անյաղթահարելի խոչընդոտներ, որոնցով ճշգրտօրէն զբաղւում են վիպագրի յօրինած կերպարները, եւ զարմանալիօրէն դա չի նսեմացնում վէպը, թերեւս այն պատճառով, որ անգլերէնը եւ այդ լեզուի գրական փորձառութիւնը տարբեր է եւ թոյլ է տալիս նման մօտեցում, մինչ նոյնը, «Աղէտեալի լեզու»ի մէջ անկարելի է:

Ըստ պաշտօնական յայտարարութիւնների, «Օրհանի ժառանգութիւնը» պիտի ներկայացուի տասներկու լեզուներով թարգմանաբար: Տարօրինակ յայտարարութիւն է մի վէպի համար, որի մելանը դեռ չի չորացել, սակայն ապացոյց է, որ արտադրութեան մեքենան աշխատում է անթերի, նաեւ ապացոյց է, որ Ալին Օհաննէսեանի վիպագրական առաջին փորձը արժանացել է, եւ արժանի է, ուշադրութեան ու գնահատանքի:

«Ասպարէզ», 11 Յունիս 2015