Սեր­տար Տին­չէ­րի հե­տազօ­տու­թիւննե­րով պատ­մութեան նոր էջ մը կը բա­ցուի. «Թուրքիան կը ծա­ռայէ գեր­մա­նական ծաւալապաշտ քաղաքականութեան»

Պատմաբան Սեր­տար Տին­չէ­րի «Թուրք-գեր­մա­նական զի­նուո­րական գոր­ծակցու­թիւնը եւ հա­յերը» խո­րագ­րեալ թրքերէն գիր­քը նոր լոյս կը սփռէ պատ­մա­կան շարք մը իրա­կանու­թիւննե­րու վրայ, որոնց մա­սին հան­րութիւ­նը շատ քիչ բան գի­տէ կամ գրե­թէ ան­տե­ղեակ է։ Հե­ղինա­կը՝ հիմ­նուելով գեր­մա­նական պաշ­տօ­նական փաս­տա­թուղթե­րու վրայ, կը մեկնաբանէ, թէ ինչպէ՞ս Գեր­մա­նիան Առա­ջին Աշ­խարհա­մար­տին առաջ­նորդած է Օսմանեան կայսրու­թիւնը եւ թէ այդ եր­կի­րը ի՞նչ դեր ու­նե­ցած է հա­յոց տե­ղահա­նու­թիւնը եւ ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը գոր­ծադրե­լու առու­մով։ Այս առի­թով «Նոր Յառաջ» թարգմա­նաբար հրատարակած է Ալին Օզի­նեանի (CivilNet) հար­ցազրոյ­ցը Սեր­տար Տին­չէ­րի հետ։

Ալին Օզի­նեան - Ինչպէ՞ս որո­շեցիք գրի առնել «Թուրք-գեր­մա­նական զի­նուո­րական գործակցու­թիւնը եւ հա­յերը» հա­տորը։

Սեր­տար Տին­չէր - Իմ ընտրած թե­ման կա­րեւոր է Թուրքիոյ հա­մար, որով­հե­տեւ այդ երկրին յա­ւիտե­նապէս սպառ­նա­ցող զի­նուո­րակա­նու­թիւնը եւ զայն սնու­ցա­նող ցեղապաշտութիւնը ժառանգորդներն են թեմայով ակնարկուածին։ 2006ին հրատարակեցի «Գեր­մա­նիան՝ ձմեռ­նա­յին հէ­քեաթը եւ տրա­մաբա­նական բա­նաս­տեղծ Հեն­րիխ Էյ­նը» խորագրեալ հա­տորը, որ­մէ ետք սկսայ ու­սումնա­սիրել Ա. Աշխարհամարտը, անոր հե­տեւող տա­րինե­րը եւ Հա­յոց դա­տը։ Ան­կա­րելի է հասկնալ այդ ժա­մանա­կաշրջա­նի Թուրքիոյ պատ­մութիւ­նը առանց նկա­տի ու­նե­նալու Հայ­կա­կան Հարցը։ Ես այս գոր­ծին վրայ կ՚աշ­խա­տէի երբ սպան­նուեցաւ Հրանդ Տին­քը, որուն նուիրեալ ու անա­չառ ըն­թերցողն էի։

Իր սպա­նու­թիւնը զիս խո­րապէս ցնցեց եւ ես ամօ­թի զգա­ցում ու­նե­ցայ, որու հե­տեւան­քով ալ Հայ­կա­կան Հար­ցը իմ պրպտումնե­րուս մէջ հիմ­նա­կան տեղ գրա­ւեց։ 2007ին հանդիպեցայ Վոլֆկանկ Կուսթին, որուն գիր­քը եւ Armenocide.net կայ­քէ­ջը հե­տաքրքրու­թիւնս արթնցու­ցին, որ­պէսզի սկսիմ Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան վե­րաբե­րեալ փաստաթուղթեր թարգմա­նել, այս պատ­ճա­ռով է որ դի­մեցի Գեր­մա­նիոյ Ար­տա­քին Գոր­ծոց նա­խարա­րու­թեան քա­ղաքա­կան ար­խիւնե­րուն եւ մեծ զար­մանքով այնտեղ գտայ նոյն նիւթին վե­րաբե­րող հա­րիւ­րա­ւոր թղթած­րարներ։

Ապա դի­մեցի այս ար­խիւնե­րու զի­նուո­րական, ծո­վային, տնտե­սական, ար­տա­քին քաղաքա­կանու­թեան, եր­կա­թու­ղիի, սննդա­պահեստնե­րու բա­ժին­նե­րուն, ուրկէ ընտրե­ցի փաս­տա­թուղթեր, որոնք բաղ­դա­տեցի նա­խապէս բա­ցայայ­տածնե­րուս եւ հոս պատ­կե­րը դար­ձաւ աւե­լի ամ­բողջա­կան։ Աւել­ցուցի հրա­տարա­կուած տար­բեր գիր­քե­րէ ու­րիշ վա­ւերագ­րեր եւ այս բո­լորին որ­պէս ար­դիւնք մէջ­տեղ եկան եր­կու գիր­քեր՝ «Թուրք-գերմանական զի­նուո­րական գոր­ծակցու­թիւնը եւ հա­յերը» (հրա­տարա­կուած 2011ին), «Քրուփ եւ Պալ­քա­նեան ան­վերջա­նալի պա­տերազ­մը, աք­սոր եւ ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» (լոյս տե­սած 2014ի ամ­րան)։

Ա. Օ. - Գեր­մա­նիոյ Ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խարա­րու­թեան ար­խիւ­նե­րը ու­սումնա­սիրե­լով կ՚եզ­րա­կաց­նէք, որ ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը գոր­ծադրուած է խմբա­կի մը կող­մէ, ուր տարբերու­թիւն չի դրուիր թուրք կամ գեր­մա­նացի ինքնու­թեան, եւ որ այդ խմբա­կը իր քայլ առ քայլ ծրա­գիր­նե­րը սկսած է մշա­կել 1915էն տա­րիներ առաջ։ Ի՞նչ էր պատ­ճա­ռը այս միաս­նութեան, այս միացեալ ծրագ­րա­ւորու­մին եւ ընդհան­րա­պէս այս միատեղ­ման։

Ս. Տ. - Գեր­մա­նացի ղե­կավար­նե­րը կը հե­տապնդէին աշ­խարհա­կալա­կան իրենց ծրա­գիրը, իսկ Էն­վէր-Թա­լէաթ զոյ­գի մտա­տան­ջութիւ­նը իրենց կայսրու­թեան գո­յատե­ւումն էր եւ Միջին Ասիա հաս­նե­լու իրենց երա­զը։ Գեր­մա­նացի իշ­խա­նու­թիւննե­րը կը մտա­ծէին որ Թուրքիա կրնայ օգ­տա­կար ըլ­լալ՝ իրենց ծրա­գիր­նե­րը իրա­գոր­ծե­լու եւ Հնդկաս­տա­նի ու Եգիպ­տո­սի դռնե­րը բա­նալու առու­մով։

Այս էր պատ­ճա­ռը որ անոնք մին­չեւ վերջ ամ­բողջա­կան զօ­րակ­ցութիւն ցու­ցա­բերե­ցին Ապտիւլ Հա­միտին եւ կա­ռու­ցանե­ցին Պաղ­տա­տի եր­կա­թու­ղին, մինչ հա­րիւ­րա­ւոր թուրք բա­նակա­յին սպա­ներ իրենց զի­նուո­րական կրթու­թիւնը կը ստա­նային Փրու­սիոյ բա­նակին մէջ։ Քրուփ, Էր­հարթ, Մաու­զէր եւ այլ զի­նագոր­ծա­կան ըն­կե­րու­թիւններ դար­ձան Օսմանեան բա­նակի զէն­քի միակ մա­տակա­րար­նե­րը։

Այս ծրագ­րի գա­ղափա­րախօս­նե­րէն Փօլ Ռո­հր­պախ 1902ին ար­դէն կը գրէր որ հա­րիւր քի­լոմեթր եր­կա­թու­ղին ու­նի խոր­տա­նաւի մը կա­րեւո­րու­թիւնը, այսպէ­սով կանխագուշակելով վե­րահաս հա­մաշ­խարհա­յին պա­տերազ­մը։

Չկա­րողա­նալով առաջ­քը առ­նել Ապ­տիւլ Հա­միտի ան­կումին, Գեր­մա­նիա յա­ջողե­ցաւ դաշինք կնքել Երիտ. Թուրքե­րու հետ եւ կա­սեց­նել այն քա­ղաքա­գէտ­նե­րուն ու բա­նակի սպա­ներուն նկրտումնե­րը, որոնք կը ջա­տագո­վէին Անգլիոյ, Ֆրան­սա­յի եւ Ռու­սաստա­նի հետ բա­րեկա­մական կա­պերու հաս­տա­տու­մը։

Երիտ. Թուրքե­րու այս նա­խընտրու­թեան մէջ հիմ­նա­կան դեր խաղ­ացին Օս­մա­նեան կայսրու­թեան մէջ Գեր­մա­նիոյ դես­պան Մար­շալ Վոն Պի­պըրշթայ­նը, զի­նուո­րական կցորդ Սթրէմ­փը­լը եւ աւե­լի ուշ ծո­վային կցորդ Հանս Հու­մա­նը։ Մար­շալ Վոն Պի­պըրշթայն այն անձնա­ւորու­թիւնն է որ յե­տագա­յին Ատա­նայի ջար­դե­րէն ետք Պեր­լին հե­ռագիր պի­տի ուղարկէր ըսե­լով՝ «Հա­յերը աշ­խարհի ամե­նէն ստոր ազ­գե­րէն մէկն են»։

Գեր­մա­նացի­ները կը քա­ջալե­րէին Էն­վէր եւ Թա­լէաթ փա­շանե­րը՝ զի­նուո­րական հա­րուած կատարե­լու։ Քա­միլ փա­շան - որ ծա­նօթ էր իր «անգլիացի» կեղ­ծա­նու­նով եւ որ իր կրթութիւնը ստա­ցած էր Ֆրան­սա - ինչպէս նաեւ զի­նուո­րական նա­խարար Նա­զիմ փաշան - որ ծա­նօթ էր հա­յերու հետ իր մօ­տիկ կա­պերով - չէ­զոքա­ցուե­ցան 1913ի Պա­պը Ալիի զի­նուո­րական յե­ղաշրջու­մով։ Գեր­մա­նացի­ները կը քա­ջալե­րէին անոնց այդ քայ­լե­րը։

Գեր­մա­նական ար­խիւնե­րը մե­զի կը բա­ցայայ­տեն որ այս յե­ղաշրջու­մը հո­վանա­ւորուած էր Պե­տական դրա­մատան (Deutsche Bank), ինչպէս նաեւ Պաղ­տա­տի եր­կա­թու­ղիի շի­նու­թեան վար­չութեան (որ նաեւ կը պատ­կա­նէր նոյն դրա­մատան) կող­մէ, մինչ կցորդ Սթրէմ­փը­լը Պո­լիսէն պար­զա­պէս կը քա­ջալե­րէր այս ծրա­գիր­նե­րը։

Այս յե­ղաշրջու­մէն վեց-եօթը ամիս ետք Մահ­մուտ Շեւ­քէթ փա­շան, որ Էն­վէր-Թա­լէաթի ծրա­գիր­նե­րը խո­չըն­դո­տողն էր, կը սպան­նուէր եւ Էն­վէր-Թա­լէաթ-Ճէ­մալ եր­րորդու­թիւնը կը հաս­տա­տէր իր մե­նատի­րու­թիւնը երկրին վրայ։

1913ի վեր­ջե­րուն, Լի­ման ֆոն Սան­տերսի գեր­մա­նական զի­նուո­րական առա­քելու­թեան Պո­լիս հաս­նե­լէն քա­նի մը շա­բաթ առաջ, Ահ­մէտ Իզ­զէթ փա­շան - որ դար­ձեալ կը հակադրուէր Էն­վէ­րին ու Թա­լէաթին - հե­ռացուեցաւ բա­նակի հրա­մանա­տարի իր պաշ­տօ­նէն եւ Էն­վէր փա­շան նշա­նակուեցաւ ռազմական նա­խարար։

Ա. Աշ­խարհա­մար­տի շղթա­յա­զեր­ծումէն ետք, գեր­մա­նացի­ները սկսան ճնշում բա­նեց­նել եւ լռու­թեան մատ­նել Իթ­թի­հատի կա­ռավա­րու­թեան բո­լոր այն ան­դամնե­րը, որոնք պատերազ­մի դէմ էին եւ կամ չէին փա­փաքեր Թուրքիոյ պա­տերազ­մին մաս­նակցու­թիւնը։ Գեր­մա­նիոյ դես­պա­նը 1914 Հոկ­տեմբեր 14ին ղրկուած տե­ղեկագ­րի մը մէջ կը մանրամասնէ Էն­վէ­րի հետ մշա­կուած ծրա­գիրը եւ այսպէս կը գրէ.-

«Վե­րեւ յի­շուած զար­գա­ցումնե­րը մե­զի կը տրա­մադ­րեն բա­ւարար թափ՝ զի­նուո­րական յեղաշրջու­մով մը Թուրքիան պա­տերազ­մին մաս­նա­կից դարձնե­լու համար։ Այ­սու­հան­դերձ, չեմ կար­ծեր որ թրքա­կան բա­նակի Սեւ Ծո­վու ափե­րէն տա­րան­ջա­տու­մը բա­ւարար պի­տի ըլ­լայ Հնդկաս­տա­նի, Պարսկաս­տա­նի եւ Եգիպ­տո­սի մէջ ապստամ­բութիւններ հրահ­րե­լու։ Միւս կող­մէ, անըն­դունե­լի պի­տի ըլ­լար չօգ­տուիլ Թուրքիոյ ներ­կայ զի­նուո­րական տրամադ­րութեան ըն­ձե­ռած կա­րելիու­թիւննե­րէն եւ պի­տի չփա­փաքէի պատասխանատուու­թիւնը ստանձնել այն կա­ցու­թեան, որ եթէ եր­բե­ւիցէ Գեր­մա­նիան մօտիկ ապա­գային զի­նուո­րական ձա­խոր­դութիւն մը կրէ, Թուրքիան այ­լեւս բացարձակապէս մե­զի հետ չդաշ­նակցի պա­տերազ­մի մէջ»։

Ըստ իս, եթէ Վիլ­հելմ կայսրը եւ իր գա­ղափա­րակից Թա­լէաթն ու Էն­վէ­րը Օս­մա­նեան կայսրու­թիւնը դէ­պի պա­տերազմ չմղէին, հա­յերու աք­սո­րի եւ բնաջնջման քա­ղաքա­կանու­թիւնը պի­տի չու­նե­նար այն տա­րողու­թիւնը որուն հա­սաւ։ Պալ­քա­նեան պա­տերազմնե­րէն ետք Օս­մա­նեան կայսրու­թեան վրայ կը սա­ւառ­նէր պե­տու­թեան տա­րան­ջատման վա­խը, հե­տեւա­բար տա­րածում կը գտնէր պա­տերազ­մի ու բնաջնջման տե­սակէ­տը եւ այս հոգեբա­նու­թիւնը կը նպաս­տէր Հա­յերու բնաջնջման գա­ղափա­րի կողմնա­կից­նե­րուն։ Հոս շատ կա­րեւոր էին նաեւ գեր­մա­նական զէն­քե­րու եւ դրա­մագ­լուխի ազ­դակնե­րը։

Մեծ էր նաեւ գեր­մա­նացի ազ­գայնա­կան­նե­րու դե­րը թրքա­կան բա­նակի շար­քե­րէն ներս եւ այն թուրք սպա­ներուն մօտ որոնք իրենց զի­նուո­րական կրթու­թիւնը ստա­ցած էին Գերմանիոյ մէջ։ Երբ պա­տերազ­մը շղթայա­զեր­ծուեցաւ, գեր­մա­նացի հրա­մանա­տար­նե­րու մա­տու­ցանած առա­ջին խոր­հուրդ­նե­րէն մէ­կը եղաւ հա­յերը տե­ղահա­նել պա­տերազ­մա­կան շրջան­նե­րէն։ Ասոր հե­տեւան­քը եղաւ ազ­գի մը զէն­քի մի­ջոցաւ բնաջնջու­մը, իսկ Զէյ­թունի եւ Ուրֆա­յի մէջ գնդա­պետ Վոլֆսքիլ մաս­նա­կից դար­ձաւ այս գոր­ծո­ղու­թիւննե­րուն, որոնց հա­մար ինքզինք հպարտ կը զգար։ Էն­վէ­րի ամե­նամօտ բա­րեկամ­նե­րէն Հանս Հու­ման եւ Պրոն­սարթ վոն Շէ­լէն­տորֆ օժան­դա­կեցին այս ջար­դե­րու գոր­ծադրու­թեան։

Դես­պան Վոլֆ Մե­թեր­նիխ դէմ էր հա­յերու բնաջնջու­մին եւ Թուրքիոյ գեր­մա­նական հրամանա­տարու­թեան մէջ իրեն կ՚երկրոր­դէր միա՛յն Լի­ման ֆոն Սան­տերս։ Ան զե­կոյց մը պատ­րաստեց շեշ­տե­լով որ առանց գեր­մա­նական տնտե­սական եւ զի­նուո­րական օժանդակու­թեան Երիտ. Թուրքե­րու կա­ռավա­րու­թիւ­նը ան­կա­րող պի­տի ըլ­լայ որե­ւէ բան ընե­լու եւ դի­մեց գեր­մա­նական իշ­խա­նու­թիւննե­րուն վերջ դնե­լու իրենց կրաւորականութեան եւ գործնա­կանա­պէս մի­ջամ­տե­լու ցե­ղաս­պա­նական քաղաքականութեան դէմ։ Այս տե­ղեկագ­րին որ­պէս պա­տաս­խան վար­չա­պետ Պեթ­ման Հոլ­վէկ կը գրէ.- «Պա­հանջներ ներ­կա­յաց­նել, ինչպէս որ կ՚առա­ջար­կէք, դաշ­նա­կիցի մը որ պա­տերազ­մի մտած է մեր կող­քին, չտես­նուած եւ պատ­մութեան մէջ ան­նա­խըն­թաց երե­ւոյթ մըն է։ Մեր միակ նպա­տակը Թուրքիան մին­չեւ պա­տերազ­մի աւար­տը մեր կող­քին պա­հելն է եւ մե­զ չի հե­տաքրքրեր, որ մինչ այդ Հա­յերը կը բնաջնջուի՞ն, թէ՞ ոչ։ Պա­տերազ­մը կրնայ եր­կար տեւել եւ մենք Թուրքիոյ մեծ կա­րիքը ու­նինք»։ Այդ կը նշա­նակէ որ Գեր­մա­նիոյ հա­մար Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը պար­զա­պէս կողմնա­կի կամ երկրոր­դա­կան կո­րուստ մըն էր։

Միեւ­նոյն մտայ­նութիւ­նը կը տի­րէր թուրք-գեր­մա­նական յա­րաբե­րու­թիւննե­րու կո­րիզին մէջ, ինչ որ ռազ­մա­տենչ մտայ­նութիւն մըն է, տե­սակ մը «հո­նական» մտա­ծելա­կերպ։ Վիլ­հելմ կայսրը երբ զօր­քե­րը կը ղրկէր Չի­նաս­տան անոնց կ՚ըսէր «վա­րուե­ցէք "հո­ներու" նման”։ Որո՞նք էին «հո­ները», զորս Թուրքե­րը կը նկա­տեն իրենց նախ­նի­ները. անոնք այ­լա­տարր քո­չուոր ցե­ղախումբեր էին, որոնք մղուած պատ­մա­կան մարդկա­յին Մեծ Տե­ղաշար­ժե­րէն կոր­ծա­նում յա­ռաջա­ցու­ցին Եւ­րո­պայի բո­լոր եր­կիրնե­րու մէջ։ Անոնք կը թալանէին եւ կը սպան­նէին ամե­նու­րէք։

Ոեւէ մէ­կը որ իր կեան­քը կը շա­հի իր քրտին­քով եւ պա­տիւով, ոեւէ մէ­կը որ ինքզինք կը յար­գէ չի կրնար «հո­ները» ըն­դունիլ որ­պէս իր նա­խահայ­րե­րը։ Վիլ­հելմ կայսրը, որ կը պա­տուէր «հո­ները», Էն­վէ­րը կը նկա­տէր իր «հո­գեւոր» եղ­բայրը։ Եր­կուքին ալ մտա­սեւե­ռու­մը աշ­խարհին տի­րելն էր։

Թուրքիա հա­սած գեր­մա­նացի սպա­ներէն մեծ խումբ մը ար­դէն իր փոր­ձա­ռու­թիւնը շա­հած էր Չի­նաս­տա­նի եւ Ափ­րի­կէի մէջ։ Անոնք կռուած էին իրենց գա­ղութնե­րուն մէջ՝ մասնակցե­լով Չի­նաս­տա­նի ապստամ­բութիւ­նը ճզմե­լուն, Հե­րերո­յի ցե­ղաս­պա­նու­թեան եւ վար­ժուած էին ան­պատժե­լիու­թեան։

Եւ այս զի­նուո­րական­նե­րը որոնք տա­րուած էին այս մշա­կոյ­թով, թուրքե­րուն մէջ գտան իրենց հա­մախոհ բա­րեկամ­նե­րը, որոնք նոյնպէս մո­լեգ­նած էին կայ­սե­րապաշ­տա­կան եւ աշ­խարհա­կալա­կան մշա­կոյ­թով եւ զի­րար կը ներշնչէին։ Գեր­մա­նացի այս սպա­ներէն ոմանք ապա­գային դար­ձան Հիթ­լէ­րի զօ­րակից­նե­րը։ Անոնք իրենց ցե­ղապաշտ ըն­կերնե­րը ու­նէին Թուրքիոյ մէջ որոնցմէ մէկն էր Նու­րի փա­շան, Էն­վէր փա­շայի մեծ եղ­բայրը։

Ա. Օ. - Ի՞նչ տա­րողու­թեամբ այս դէպ­քե­րը - որոնց վրայ դուք լոյս սփռե­ցիք - ծա­նօթ են Թուրքիոյ եւ Գեր­մա­նիոյ մէջ։ Ի՞նչ ար­ձա­գանգ գտաւ ձեր գիր­քը այդ եր­կու եր­կիրնե­րուն մէջ։

Ս. Տ. - Կ՚են­թադրեմ թէ գեր­մա­ներէ­նէ թրքե­րէնի թարգմա­նուած փաս­տա­թուղթե­րը շա­տերու օգ­տա­կար եղան՝ հասկնա­լու ճշմար­տութիւ­նը։ Իրենց «ազգն ու հայ­րե­նիքը պաշտպա­նել» գո­ռացող­նե­րու կա­ցու­թիւնը շատ դժուարա­ցաւ եւ այժմ ան­կա­րելի դար­ձած է այ­լեւս թաքցնել որ իրենք Թուրքիոյ ամե­նէն մեծ վտան­գը հասցնող ան­ձերն էին։

Ասոնք նաեւ Գեր­մա­նիոյ մէջ զգու­շա­ւոր կեր­պով թաք­նուած իրո­ղու­թիւններ են։ Տա­կաւին վեր­ջերս Եուրկըն Կոց­լիխ հա­տոր մը հրա­տարա­կեց ուր կ՚երե­ւի իմ գիր­քիս մէջ ներկայացուած փաս­տե­րէն փոքր մաս մը։ Ան թիրախ դարձաւ մեծ հա­կազ­դե­ցու­թեան։ Աւե­լի եւ աւե­լի կը դժուարա­նայ գեր­մա­նական կա­ռավա­րու­թեան «հա­յերու եւ թուրքե­րու մի­ջեւ որ­պէս ան­կողմնա­կալ դա­տաւոր­ եւ միջ­նորդ» ներ­կա­յանա­լը ջա­տագո­վող ան­հատնե­րու եւ հաս­տա­տու­թիւննե­րու դե­րը Գեր­մա­նիոյ մէջ։ Գեր­մա­նական կա­ռավա­րու­թեան կեղ­ծա­ւոր դիր­քը օրէ օր կը յստա­կանայ. ան փաս­տօ­րէն կ՚ըսէ. «Մենք չէ­զոք ենք, չենք մի­ջամ­տեր եւ այս հար­ցը կը ձգենք պատ­մա­բան­նե­րու դա­տողու­թեան»։

Ա. Օ. - Ին­չո՞ւ Գեր­մա­նիան որ ըն­դունած է Հո­լոքոս­թը այսքան կրա­ւորա­կան է Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան նկատ­մամբ։ Եթէ Գեր­մա­նիան խոս­տո­վանի իր իսկ սխալն ու մեղ­սակցու­թիւնը, կրնա՞յ պատ­ճառ դառ­նալ որ Թուրքիան ալ ըն­դունի իր յան­ցանքը։

Ս. Տ. - Եթէ Գեր­մա­նիան խոս­տո­վանի իր մեղ­սակցու­թիւնը այն ատեն չա­փազանց դժուար պի­տի ըլ­լայ Թուրքիոյ հա­մար ժխտել ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը։

Ա. Օ. - Երբ Բ. Աշ­խարհա­մար­տէն ետք Գեր­մա­նիան ըն­դունե­ցաւ Հո­լոքոս­թը տկար եւ ուժասպառ էր։ Այ­սօր Գեր­մա­նիան դար­ձած է հզօր եւ ժխտա­կան դեր կը խա­ղայ պատմական ճշմար­տութիւ­նը ծած­կե­լով։ Ար­դեօք ասի­կա հզօր տէ­րու­թիւննե­րու առաւելութի՞ւնն է՝ պատ­մութիւ­նը դի­տել ինչպէս որ իրենք կը փա­փաքին եւ «պա­հել» այն ինչ որ կ՚ու­զեն։

Ս. Տ. - Ժա­մանա­կակից գեր­մա­նական բա­նակը, ոս­տի­կանու­թիւնը, ար­դա­րադա­տու­թիւնը եւ ու­րիշ շատ հաս­տա­տու­թիւններ հիմ­նուած են նախ­կին նա­ցի վար­չա­կար­գին կող­մէ։ Հազարա­ւոր ֆա­շական ոճ­րա­գործներ բնաւ ալ չպատ­ժուեցան Գեր­մա­նիոյ մէջ եւ խա­ղաղ կեր­պով մա­հացան իրենց ան­կո­ղին­նե­րուն մէջ։

Հո­լոքոս­թի ճա­նաչու­մը հե­տե­ւանքն էր մի­ջազ­գա­յին հան­րութեան եւ յաղ­թա­կան պետութիւննե­րու նիւ­թա­պաշ­տա­կան, տնտե­սական հա­շիւ­նե­րուն։ Միեւ­նոյն Գեր­մա­նիան այ­սօր կը փոր­ձէ մաք­րազտել եւ ծած­կել Յու­նաստա­նի, Եու­կոսլա­ւիոյ եւ Սո­վետա­կան Միու­թեան մէջ իր գոր­ծած ոճիր­նե­րը։ Գեր­մա­նիան թե­թեւի կ՚առ­նէ յոյն ժո­ղովուրդի միլիոնա­ւոր տո­լար­նե­րու հա­տուց­ման ար­դար պա­հանջնե­րը։

Գեր­մա­նիոյ նա­խագահ Կաու­ք կ՚ըսէ թէ գեր­մա­նական դա­տարան­նե­րը ար­դէն վճռած են հա­տուցման կամ ոչ-հա­տուցման հար­ցը։ Մարդ չի կրնար այսքան անա­մօթ ըլ­լալ։ Խորհեցէք ասոր մա­սին, դուք գրա­ւած էք եր­կիր մը, պատ­ճառ դար­ձած տաս­նեակ հա­զարա­ւոր մար­դոց մա­հուան եւ տա­րիներ ետք ապ­տակ կը զար­նէք ձեզ­մէ հա­տու­ցում պա­հան­ջող սե­րունդնե­րու երե­սին, որոնք աղ­քա­տացած են ձեր պատ­ճա­ռաւ եւ կ՚ըսէք. «Դուք մեզ­մէ բան չէք կրնար պա­հան­ջել, որով­հե­տեւ մեր դա­տարա­նը այդպէս որո­շեց»։ Պատմութիւ­նը նման մար­դոց ձեռ­քը պէտք չէ ձգուի, մեր մարդկա­յին պար­տա­կանու­թիւնն է կոտ­րել ասոնց արիւ­նա­թաթախ գրիչ­ները։

«Նոր Յառաջ», 5 Մայիս 2015