Արքունիքին հտպիտը

ԹԱՆԷՐ ԱՔՉԱՄ

 

Մինչ Թուրք Լե­զուի Հիմ­նարկի բա­ռարա­նին մէջ բա­ներ մը կը փնտռէի արքունի­քի հտպի­տի իմա­սին մա­սին, հան­դի­պեցայ Թ. Օֆ­լա­զօղ­լուի պատկանող՝ «Տգեղ խաղ է ասի­կա: Հտպիտ­նե­րուն խա­ղերէն վտան­գա­ւոր եզրա­կացու­թիւննե­րու կը յան­գիք» խօս­քին:
Նոյ­նիսկ եթէ փնտռէի, Մարդկա­յին Իրա­ւանց Եւ­րո­պական Դատարանին (ՄԻԵԴ) առ­ջեւ Տո­ղու Փէ­րին­չէ­քի պաշտպա­նողա­կանին մա­սին ըսուած­նե­րը ասկէ լաւ ամ­փո­փող նախադա­սու­թիւն պի­տի չկա­րենա­յի գտնել:

Ուրկէ՞ սկսիմ ար­դեօք:
Եթէ կ՚ու­զէք, սկսինք Փէ­րին­չէ­քի հե­տեւեալ խօս­քե­րէն: Սկսե­ցէք ունկնդրել մօտաւոր կերպով 1:54:45էն՝
 
http://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=hearings&w=2751008_28012015&language=lang&c=&py=2015
  Փէ­րին­չէք, իր ելոյ­թին մէջ, իբ­րեւ թէ նա­խապէս տե­ղի ու­նե­ցած զրոյցնե­րուն մէջ կատարուած մեծ սխալ մը դա­տարա­նին ար­ձա­նագ­րութիւննե­րուն փոխանցե­լու նպատակով, հպար­տօ­րէն կու տայ հե­տեւեալ տե­ղեկու­թիւննե­րը.
«Յար­գե­լի Նա­խագահ, յար­գե­լի ան­դամներ, նախ տե­ղեկա­տուա­կան սխալ մը. Թալէաթ փաշա որե­ւէ ձե­ւով Թուրքիոյ դա­տարան­նե­րուն կող­մէ չէ դատապարտուած Հա­յոց ջա­րդին պատ­ճա­ռով։ Այդպի­սի դա­տապար­տումի չէ են­թարկուած։ Յաղ­թա­կան Անգլիոյ պետութեան հար­ցաքննու­թեան որ­պէս արդիւնք՝ Հայ­կա­կան Հար­ցին կապակ­ցութեամբ իր յան­ցանքը ապա­ցու­ցող որե­ւէ փաստ գտնուած չըլ­լա­լով, թղթած­րա­րը փա­կուած է։ Թա­լէաթ փա­շա ազատութեան հե­րոս մըն է. այ­սինքն այս դա­տին նիւ­թին հետ ուղղա­կի առն­չուած է… 1908ի Ազա­տու­թեան յեղափոխու­թեան առա­ջատարն է»։
Սխալ չկար­դա­ցիք, Փէ­րին­չէք կ՚ըսէ, որ Թա­լէաթ փա­շա հա­յոց ջար­դին պատճառով՝ թրքական դա­տարա­նին կող­մէ որե­ւէ ձե­ւով չէ դա­տապար­տուած եւ այդպէ­ս ալ՝ ատի­կա ար­ձա­նագ­րել կու տայ: Դար­ձեալ ըստ Փէ­րին­չէ­քի՝ իբրեւ թէ անգլիացի­ները հարցաքննութիւն բա­ցեր են եւ իր դէմ ապա­ցոյց չգտնելով թղթածրա­րը փա­կեր են:
Եւ Փէ­րին­չէ­քի հա­մաձայն, այս հար­ցը կապ ու­նի եղեր դա­տավա­րու­թեան խորքին հետ:
Իրա­կանու­թեան մէջ, ՄԻԵԴ-ի մէջ ըն­թա­ցող Փէ­րին­չէ­քի դա­տավա­րու­թեան խոր­քը եւ ամփո­փու­մը այս է:
Ան­պա­տաս­խա­նատուի մը՝ իր ամ­բո­խավա­րու­թիւնը եւ իր սու­տե­րը՝ հա­յոց ուղղուած թշնա­մական եւ ատե­լավառ ար­տա­յայ­տութիւննե­րու ձե­ւով եւ­րո­պական օրա­կար­գի բերելը… Ամ­բողջ հար­ցը այս է:
Իսկ Թուրքիոյ մէջ, այս դա­տավա­րու­թեան մա­սին եւ անոր պատճառաբանութեամբ ըսուած­նե­րը կը ներ­կա­յացուին որ­պէս յաղ­թա­նակ եւ ան­ոնցմէ մեկնելով ալ կը հաս­նին վտան­գա­ւոր եզ­րա­կացու­թիւննե­րու:
Խնդրոյ առար­կայ յաղ­թա­նակը կրնայ իրա­կան ըլ­լալ այնքան, որ­քան կրնան ըլլալ Փէրինչէ­քի վե­րոյի­շեալ նա­խադա­սու­թիւննե­րը. ա՛յդքան միայն:
Նախ եւ առաջ, սրբագ­րենք Փէ­րին­չէ­քի ամ­բո­խավա­րական այն տգի­տու­թիւնը, որ կը վերաբե­րի, ինչպէս ինք իսկ կ՚ըսէ, դա­տավա­րու­թեան խոր­քին:
Թա­լէաթ փա­շա, Պոլ­սոյ մէջ, 1919 Մարտ 8 թուակիր որո­շու­մով մը [վերստին] հիմ­նուած Զի­նուո­րական Թիւ 1 Դա­տարա­նին կող­մէ դա­տուած եւ ի բացակայութեան՝ մա­հուան դատապար­տուած է:
1919 Ապ­րիլ 27ին տե­ղի ու­նե­ցած առա­ջին նիս­տին ըն­թերցուած ամբաստանագ­րին ամբողջա­կան բնա­գիրը կրնաք կար­դալ այն ժա­մանա­կուան պաշ­տօ­նական թեր­թին՝ «Թաք­վիմ-ի Վէ­քայի»ի 1919 Մա­յիս 5 թուակիր 3540 թի­ւին մէջ:
Այդ ամ­բաստանգրին մէջ կ՚ըս­ուի, որ Թա­լէաթ եւ Իթ­թի­հատ վէ Թէ­րաք­քիի չձերբակալուած միւս ղե­կավար­նե­րը պի­տի դա­տուին ի բա­ցակա­յու­թեան: Անոնց վե­րագ­րուած յան­ցանքն է հա­յոց ջար­դին նման «ստո­րին ոճիր­ներ»ու պատասխանատու ըլ­լալ: Անոնց դէմ մահապա­տիժ կը պա­հան­ջուի՝ ըստ պատ­ժական օրէնսգիր­քի 45րդ յօ­դուա­ծի Ա. մա­սին:
1919 Մա­յիս 4ին, Թա­լէաթի եւ չձեր­բա­կալուած միւսնե­րուն թղթած­րա­րը դատավարութենէն կ՚ան­ջա­տուի եւ կը ձեռ­նարկուի զատ դա­տավա­րու­թեան մը:
Թա­լէաթի մա­սին վճի­ռը կ՚ար­ձա­կուի 1919 Յու­լիս 5ին եւ լոյս կը տես­նէ 1919 Յու­լիս 22 թուակիր պաշ­տօ­նական թեր­թին 3604 թի­ւին մէջ:
Իթ­թի­հատա­կան ղե­կավար­նե­րը, գլխա­ւորու­թեամբ՝ Թա­լէաթ, Էն­վէր եւ Ճէ­մալ փաշանե­րու, կը ճանչցուին պա­տաս­խա­նատու՝ հա­յոց ջար­դին եւ կը դա­տապար­տուին մա­հապա­տիժի: (Ման­րա­մաս­նու­թեանց հա­մար տե՛ս. V. N. Dadrian, Taner Akçam, Tehcir ve Taktil: Divan-ı Harb-i Örfi Zabıtları: İtti­had ve Terakki’nin yargılanması 1919-1922- Վ. Ն. Տատ­րեան, Թա­նէր Աք­չամ, Տա­րագ­րութիւ­նը եւ հա­մատա­րած ջար­դը. Զինուորական դա­տարա­նի վաւերագրական ար­ձա­նագ­րութիւննե­րը. Իթ­թի­հատ վէ Թէ­րաք­քիի դատավարութիւնը, 1919-1922, «Պիլ­կի» Հա­մալ­սա­րան, 2008):
Թա­լէաթի մա­սին անգլիացի­ներու հար­ցաքննու­թեան ձեռ­նարկած ըլլալու եւ ապա՝ փաստե­րու չգո­յու­թեան պատ­ճա­ռով ալ ան­կէ հրա­ժարած ըլ­լա­լու մա­սին Փէ­րին­չէ­քի պնդումներն ալ ու­րիշ մեծ սուտ մըն են:
Այդպի­սի հար­ցաքննու­թիւն գո­յու­թիւն չէ ու­նե­ցած: Փէ­րին­չէք վստա­հաբար կ՚ակնարկէ Մալ­թա­յի մէջ պա­հուած 141 ու­րիշնե­րու մա­սին կա­տարուած հարցաքննու­թեան: Բայց այդ ալ բո­լորո­վին տար­բեր նիւթ է…
Կարճ խօս­քով, Փէ­րին­չէք, ոչ միայն գո­հացած է գո­վաբա­նելով թրքա­կան արդարադատութեան կող­մէ մա­հուան դա­տապար­տուած մար­դասպան մը, այ­լեւ՝ այդ մար­դասպա­նին անու­նը կրող կազ­մա­կեր­պութեամբ («Թա­լէաթ Փա­շա յանձնախումբ») մը, հա­յոց դէմ ուղղուած թշնա­մանք եւ ատե­լու­թիւն սեր­մա­նելով, Թուրքիոյ մէջ նոր ոճիր­նե­րու գոր­ծադրու­թեան, նե­րառեալ՝ Հրանդ Տինքի սպանութեան դաշտ պատ­րաստած է:
Ա՛յդ է, որ կը դա­տապար­տէ Զուիցե­րիան:
Իսկ ինչ կը վե­րաբե­րի այն պնդումնե­րուն, ըստ որոնց ՄԻԵԴ-ի որո­շու­մը պի­տի վճռէ, թէ 1915ին տե­ղի ու­նե­ցածը ցե­ղաս­պա­նու­թի՞ւն էր, թէ՞ ոչ, ուրիշ մեծ սուտ մըն է, զոր կը տարածեն պե­տական շրջա­նակ­նե­րը, սկսե­լով՝ Փէ­րին­չէ­քէն:
Իսկ ասոր վրայ պէտք է առանձնա­պէս ծանրանալ:

«Թարաֆ», Փետրուար 6, 2015

(Թարգմ. «Նոր Յառաջ», Փետրուար 10, 2015)