Հայը եւ անցեալը. Դրուագներ ազգային ազատագրական գիտութիւնից (*)

ԱՐՄԷՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

 

Պլատոնն ընկերս է, բայց ճշմարտութիւնը` աւելի մեծ ընկերս:

Արիստոտէլ

Մերն ուրիշ է...

Գրանդ Քէնդի

Այս յօդուածով ես վերջացնում եմ «հայոց ազատագրական գիտութեան» վերաբերեալ շարքը: Այս անգամ չեմ խուսափելու անուններ յիշատակելուց: Ինչեւէ, ի տարբերութիւն «ազատագրականներ»ի` ես հակուած չեմ յիշուող հեղինակներին եւ նրանց հետեւորդներին ծայրայեղ գնահատականներ տալու եւ վիրաւորելու: Կարծիքներ ունենալը, տեսութիւններ յօրինելը եւ հրապարակելը իրենց իրաւունքն է: Ցաւալին դրանք դպրոցական դասագրքեր եւ ակադեմիական շրջանակներ ներառելն է:

 *   *   *

Առաջին կարեւորագոյն հարցերից մէկը, որին պիտի անդրադառնար ազգային ազատագրական գիտութիւնը, Ուրարտուի խնդիրն էր: Այդ հարցի վերաբերեալ գրքեր ունէր գրած ռուս գիտնական Բորիս Պիոտրովսկին: Նրա` 1944 թ. լոյս տեսած եւ 1959-ին լրամշակուած գրքերը նոր խօսք էին ուրարտագիտութեան մէջ: Աշխատութիւններ, որոնք գտնւում էին ժամանակի աշխարհի եւ ՍՍՀՄ գիտութեան բարձր մակարդակի վրայ, ոչ շատ հեռու` յայտնի եւ ընդունուած կարծիքներից: Պիոտրովսկին, Նիկոլայ Մառի հետեւութեամբ, էական դեր չէր վերագրում ժողովուրդների միգրացիաներին: 1945-ին նա երկու լեզուով` հայերեն եւ ռուսերեն, հրատարակեց «Հայ ժողովրդի ծագման հարցի շուրջ» աշխատութիւնը, որտեղ, առաջին անգամ` մեր գիտութեան մէջ, հայերը համարւում են Հայկական լեռնաշխարհի բնիկներ (եւ հայ ցեղանունն էլ կապւում է Խայասա/Հայասա երկրանուան հետ, որի մասին տե՛ս ստորեւ): Այսինքն, կարելի է ասել, որ նա հայերի «տեղաբնիկութեան» առաջին վարկածի եւ, այդպիսով, հայոց ազգածագման հարցում հայ ազգայնական պատմագիտութեան հիմնադիրն է:

Բայց այդ մասին քչերը գիտեն: Մինչդեռ նա գրել է նաեւ, ինչ պիտի գրէր սովետական գիտնականը` որ Ուրարտուի մշակոյթը ժառանգեցին սովետական Անդրկովկասի ժողովուրդները: Բանն այն է, որ Ուրարտուի հիւսիս-արեւմտեան որոշ տարածքներ հնում բնակեցուած են եղել արեւմտաքարթուելական ցեղերով, այդտեղից էլ մինչեւ ուրարտական մշակութային ժառանգորդութիւն մէկ քայլ է, որը պիտի արուէր սովետական գիտութեան կողմից: Ըստ ինձ հասած մի տեղեկութեան, այդ գործում եղել է նաեւ անձամբ Ստալինի միջամտութիւնը: Ինչեւէ, Պիոտրովսկին յայտարարուեց հակագիտնական, հակահայ, եւ նրան վերագրուեցին այլեւայլ վատթար յատկանիշներ (այդ թւում` հրէական ծագում, նոյնպէս երեւի որպէս հակահայկականութեան փաստարկ): Մինչդեռ Պիոտրովսկին, ինչպէս եւ միւս ռուս մասնագէտները, միանգամայն դրական էր վերաբերւում հայերին, ծագումով լեհական արմատներով ռուս ազնուականի որդի էր եւ ամուսնացած էր հայուհու հետ: Եւ, Յովսէփ Օրբելու հետ, հայկական հնագէտների ներկայ դպրոցի երկու հիմնադիրներից մէկն է:

Արդէն քսաներորդ դարի քսանական թուականներից հայ ցեղանունը կապուել էր խեթական տեքստերում որպէս իրենց երկրի հիւսիս-արեւելեան հարեւան ներկայացուող, այսինքն` Հայկական լեռնաշխարհի արեւմուտքում տեղայնացուող Խայասա երկրի անուան հետ (Նորայր Մարտիրոսեան)(**): Դէ խ-ն եթէ հ կարդաս, կը լինի Հայասա, այստեղից էլ մինչեւ հայ ցեղանունը էլի մի քայլ է: Գրիգոր Ղափանցեանը իր 1948-ին հրատարակած մենագրութեան մէջ փորձել էր հիմնաւոր ապացուցել Խայասա/Հայասայի լեզուի հայերէնը լինելը, բայց քանի որ նա հայերէի վերաբերեալ սխալ, մառիստական պատկերացում ունէր` գտնում էր, որ հայերէնը հնդեւրոպական լեզու չէ, նրա փաստարկները, իրականում, ցոյց են տալիս Հայասայի լեզուի հէնց ոչ հայերեն լինելը (նա Հայասայի անունների մեծ մասը բացատրում էր ըստ խուռիական նիւթի): Բայց այդ հարցն ազատագրականները լուծեցին շատ պարզ` Ղափանցեանը ցոյց է տուել, եւ վե՛րջ:

1968 թ. Իգոր Դեակոնովը Երեւանում հրատարակեց «Հայ ժողովրդի նախապատմութիւնը» մենագրութիւնը: Երկար ժամանակ բազմաթիւ գիտնականներ հին ժողովուրդների ձեւաւորման եւ վաղ շրջանի պատմութեան վերաբերեալ բազմաթիւ դրոյթներ վերցրել են այդ գրքից: Բայց այնտեղ շատ սկեպտիկ էր ներկայացուած ազատագրականների սիրելի հայասական վարկածը, եւ հեղինակն ինքն էլ, լինելով ուրարտագէտ եւ այլ հին լեզուների նշանաւոր մասնագէտ, ուրարտերէնը հայերեն չէր համարում ու չէր անդրադարձել անլուրջ տեսութիւններին: Հայերի լեզուական նախնիներին էլ բերում էր Բալկաններից, այնպէս, ինչպէս ժամանակի եւրոպացի եւ հայ բոլոր նշանաւոր գիտնականները` Մարկուարտ, Աճառեան, Մանանդեան եւ այլք, բացի հայերէնի հնդեւրոպականութիւնը մերժողներից (իսկ այդ տեսակէտն արդէն դուրս էր եկել գիտական շրջանառութիւնից): Նա որակուեց, եւ մինչեւ հիմա էլ որակւում է որպէս հայոց գործի ամենավնասարար կերպարներից մէկը: Թէեւ հէնց նրա ջանքերի հետեւանք է, որ Հայաստանում դեռեւս կան սեպագրագէտներ ու ուրարտագէտներ: Նա, ի հարկէ, միարժէք կերպար չէր, բայց եւ աշխարհի մեծագոյն արեւելագէտներից մէկն էր: Եւ նա է, որ Գէորգ Ջահուկեանին զուգահեռ ու նրանից անկախ` գիտական մակարդակով լաւագոյնս ցոյց է տուել, որ ուրարտերէնում կան հայէրեն փոխառութիւններ, որոնք մատնանշում են, որ հայկական տարրը վաղուց ի վեր ներկայ է եղել Հայկական լեռնաշխարհում, եւ հայերէն որոշ բառեր գրանցուել են արդէն ուրարտական առաջին տեքստերում, այսինքն` լեռնաշխարհի առաջին իսկ սեփական գրաւոր աղբիւրներում, մ.թ.այ. IX դարի վերջից: Փաստերով, գիտական քննարկմամբ, եւ ոչ թէ անլուրջ ու անտեղեակ յայտարարութիւններով ու հայհոյանքներով:

1984-ին հրատարակուեց սովետական լեզուաբաններ Թամազ Գամկրելիձէի ու Վեաչեսլաւ Իվանովի մենագրութիւնը, որի վերջում հնդեւրոպացիների հայրենիքը տեղայնացւում է Հայկական լեռնաշխարհում եւ մերձակայքում: Թէպէտ հնդեւրոպական հայրենիքի այդ տեղայնացումը երբեք չի ընդունուել որեւէ ոչ (յետ)սովետական երկրի որեւէ լուրջ մասնագէտի կողմից, այդ տեսակէտը ազատագրականների կողմից ներկայացւում է որպէս սուրբ ճշմարտութիւն:

1988-ին Երեւանում հրատարակուեց Ռաֆայէլ Իշխանեանի «Պատկերազարդ պատմութիւն հայոց» գիրքը, որտեղ հայերը համարւում են հնդեւրոպական հայրենիքի ժառանգներ, ըստ Գամկրելիձե-Իվանովի տեսութեան, իսկ Ուրարտուն` հայերի եւ հայկական թագաւորութիւն: Ուրարտերէնն ազգակից է այն ժամանակ արդէն անհետացած մի հին լեզուի` խուռիերէնին, այդ պատճառով էլ հեղինակը կոչում է այն «նոր խուռիերեն»: Այսինքն, երկրի արքաներն ու բնակչութիւնը, ենթադրւում է, որ խօսում էին հայերէն, բայց գրում «նոր խուռիերէն»: Բայց այդպէս չի լինում: Մարդիկ գրում են կամ իրենց լեզուով, կամ իրենց տարածաշրջանի որեւէ յայտնի լեզուով (Ուրարտուի առաջին տեքստերն էլ ասուրերէն են): Բացի այդ, ուրարտերէնը խուռիերէնի ժառանգը չէ, այլ նրան ազգակից մի լեզու, եւ այն նոր խուռիերէն կոչելը մօտաւորապէս նոյնն է, եթէ ռուսերէնը կոչենք նոր չեխերէն: Հեղինակի տեսակէտները, շարադրուած նաեւ այլ աշխատութիւններում, քննադատուեցին մեր ակադեմիական գիտութեան կողմից, բայց դա չխանգարեց, որ այդ գիրքը յետագայում դառնա պատմութեան դասագիրք:

ՍՍՀՄ վերջին տարիներին Գէորգ Ջահուկեանը, որին որոշ ազատագրականներ արդէն մեղադրում էին իրենց դիրքերից, փոխեց իր կարծիքը եւ փորձեց ցոյց տալ, որ Հայասայի լեզուն հայերէնն է եղել: Աւելի ուշ նա հրատարակեց մի յօդուած, որտեղ ուրարտական արձանագրութիւնների մի բանաձեւային հատուած փորձում էր մեկնաբանել հայերեն (թէեւ դրանից չէր բխում, որ ուրարտերէնը հայերեն է): Այսքանով Ջահուկեանը կարծես որոշ չափով ռէաբիլիտացիայի ենթարկեց իրեն, բայց չխուսափեց դաժան հարուածներից հայերին «արիացի» չհամարելու եւ սիրողական-ազատագրական որոշ այլ դրոյթների ու վերակազմութիւնների չհաւատալու համար: Հայասերէնի եւ ուրարտական այդ տեքստի վերաբերեալ Ջահուկեանի աշխատանքները ժամանակակից միջազգային գիտութեան մէջ համոզիչ չեն համարւում եւ չեն շրջանառւում:

1992-ին Երեւանում հրատարակուեց շումերական էպիկական տեքստերում յիշուող մի երկրի` Արատտայի վերաբերեալ առաջին հայերէն աշխատութիւնը, որի երիտասարդ հեղինակը` Արտակ Մովսիսեանը, այն տեղայնացնում էր Հայկական լեռնաշխարհում: Ողջ վարկածը համալրուեց հայ ցեղանուան մի նոր ստուգաբանութեամբ` իբր կապուած միջագետքեան Խայա աստծու անուան հետ: Յետագայում Մովսիսեանը հանդէս եկաւ մի շարք նոր աշխատութիւններով` փորձելով հայերէն մեկնաբանել ուրարտական հիերոգլիֆային գիրը, բացայայտելով, որ հայոց պատմութեան մէջ եղել են աշխարհակալութիւններ` սկսած մ.թ.ա. III հազարմեակից (կուր-արաքսեան մշակոյթի կրողներ, կուտիներ, հիքսոսներ, Միտաննի, Ուրարտու եւ Տիգրան Մեծ) եւ այլն:

Մովսիսեանի աշխատանքները գիտական ուղղուածութիւն ունեն, կարծիքները հիմնաւորւում են որոշակի փաստարկներով: Նա նաեւ իմ ընկերն է ու գործընկերը: Բայց յիշենք բնաբանի խօսքը Պլատոնի ու ճշմարտութեան մասին: Նրա գործերի ողջ պաթոսը Հայաստանի պատմութիւնը, յաճախ անթաքոյց կերպով հնացնելը, պանծացնելն ու «հայացնելն» է: Այսպէս, ասւում է, որ հայաստանցի կուտիները մ.թ.ա. երրորդ հազարամեակում գնացին Միջագետք իրենց բարեկամ շումերներին փրկելու սեմական` աքադական լծից (ահա թէ ինչպիսի եղբայրական նուիրուածութիւն. մինչդեռ հէնց շումերական տեքստ կայ` կուտիների բարբարոսութեան վերաբերեալ ահաւոր անէծքներով): Ենթադրւում է, որ Խորենացու` հայոց հին առաջնորդների ցանկում յիշուած Պարէտն ու Վաշտակը Միտաննիի արքաների արձագանքն են հայոց պատմական յիշողութեան մէջ, ուրեմն` Միտաննին էլ հայկական էր, «հնդեւրոպական»` արքայատոհմով: Ներկայացւում է աշխարհակալ հայի կերպարը (այսինքն` ենթադրւում է կուր-արաքսցիներից, կուտիներից ու կասիտներից մինչեւ Միտաննի եւ Ուրարտու բոլորի, մի տեսակ, հայ լինելը). նա, ի հակադրութիւն միւս աշխարհակալների, իր հետ միշտ բերել է ժողովուրդների ազատութիւն եւ քաղաքակրթութիւն: Այդպիսի հզօր, բազմահազարամեայ անփոփոխ լուսաւորչականութիւն աշխարհը դեռ չէր տեսել (միայն յետագայում նման մի բան յօրինուել է թիւրքերի վերաբերեալ, տես ստորեւ): Այսինքն` մենք ամենախոր բարբարոսական ժամանակներում էլ երեւի աւելի լաւն ու քաղաքակիրթ ենք եղել, քան նոր ժամանակների քաղաքակիրթ համարուող, բայց Աֆրիկայի, Ամերիկայի եւ այլ երկրների «տեղաբնիկներ»ին ստրկացրած, տանջող ու հալածող անգլիացիները, ֆրանսիացիները եւ միւսները:

Հեղինակն օգտագործում է «հնդեւրոպացի» տերմինը` որպէս, մի տեսակ, դրական հայկականութեան եւ հայաստանակենտրոնութեան ցուցիչ, մինչդեռ քննարկուող ժամանակներում տարբեր հնդեւրոպական լեզուներով խօսող ցեղերն արդէն տարածուել էին աշխարհում հնարաւոր բոլոր ուղղութիւններով եւ բացարձակապէս տարբեր էթնիկական միաւորներ էին ներկայացնում: Օրինակ, Միտաննիի իշխող դասը ծագումով ոչ թէ «հնդեւրոպացիներ» էին, այլ հնդիրանական մի ցեղ: Նրանց արքայ Վասաշատան հայոց յիշողութեան մէջ Վաշտակ չէր կարող դառնալ այն պարզ պատճառով, որ այդ ժամանակների վ-ն հայերէնում դարձել է գ (այսինքն, եթէ Վաշտակի անունը նոյնիսկ իրօք յիշողութիւնն է Միտաննիի հին արքայի, ապա այն պահպանուել է ոչ թէ հայերի, այլ մէկ այլ ժողովրդի յիշողութեան մէջ, ինչն ի չիք է դարձնում հայկական ժառանգորդութեան թեզը): Ուրարտական հիերոգլիֆային արձանագրութիւնները քիչ են եւ կարճ, հնարաւոր են վարկածներ, բայց դրանց իրական ընթերցումը դեռեւս անհնար է: Արատտայի վերաբերեալ տուեալները թերի են, եւ ներկայ գիտութեան մէջ այն միարժէք տեղայնացում չունի (տեղայնացւում է հեռու եւ մօտիկ այլեւայլ տեղերում): Իսկ նրա հնդեւրոպական կամ հայկական լինելու գաղափարը, ինչպէս եւ հայոց ցեղանուան նշուած ստուգաբանութիւնը չի կարող ընդունուել` իրական հիմքեր չկան դրանց համար: Հետաքրքրութեան համար նշենք, որ Արատտան իրենցը համարելու հարցում մեզ հետ մրցակցում են ուկրայինական եւ ադրբեջանական ազգայնական «ազատագրականներ»ը, իսկ Ուկրայինայում նոյնիսկ Արատտայի թանգարան կայ:

1990-ականներից հայագիտական բացայայտումներով սկսում է հանդէս գալ ֆիզիկոս-ճարտարագէտ, ակադեմիկոս Պարիս Հերունին: Պարզւում են աներեւակայելի բաներ: Որ Սիւնիքի «ցից քարեր» կամ «զօրաց քարեր» յուշարձանը պէտք է կոչուի իրենից 40 կմ հեռու գտնուող մի գիւղի անունով` Քարահունջ (որպէսզի համապատասխանեցուի բրիտանական համանման Սթոունհենջ յուշարձանին` բացարձակ անհիմն մի գաղափար): Որ դա եղել է Ար անունով (գոյութիւն չունեցող) աստծու տաճար, աստղադիտարան եւ համալսարան` ստեղծուած մեզանից 7500 տարի առաջ (որը գործել է 5500 տարի): Սրանք համեմւում են պատմական վերլուծութիւններով, ըստ որոնց` հայերը աշխարհի ամենահնագոյն եւ ամենաարիական ժողովուրդն են, շինարարութիւն, գիտութիւն, արուեստ եւ այլ լաւ բաների ստեղծողն ու տարածողը (բուրգեր, Սթոունհենջ եւ այլն), որ միւս լեզուներն յառաջացել են մայր լեզուից` հայերէնից եւ այլն: Հայկական քաղաքակրթութիւնը սկզբնաւորուել է աւելի քան 40 հազար տարի առաջ (այսինքն` ժամանակակից մարդու` մեր տարածաշրջանում հաստատուելուց վաղ), իսկ գիրը` 25 հազար տարի առաջ: Քէոփսը` Եգիպտոսի ամենամեծ բուրգը կառուցող փարաւոնը` հայոց Հայկն է, որն այն կառուցելուց յետոյ մեկնել է Իռլանդիա (ա՛յ քեզ անդադրում մարդ): Ստուգաբանութիւններ` որ մաթեմատիկա բառը ծագում է հայերեն մատ բառից, Ադամը` հայոց Արամն է, ուրարտական Բիայնա երկրանունը` «երկու Հայք» (լատիներեն bi «երկու» բառից), հարաւամերիկեան հնդկացիների Պաչայ Կամակ աստուածը` հայերէն անդուր մի բան եւ այլն: Եւ այս գոհարները տպուել են Հայաստանի ակադեմիայի «Զեկոյցներում», հայերեն եւ անգլերեն հրատարակուած գրքերում եւ լրջօրէն քննարկուել ակադեմիայում:

Այս գիւտերից ոչ մէկը գոնէ հեռաւոր կերպով գիտութեան հետ կապ չունի: Շուրջ տասը տարի առաջ մի քանի գիտնականի յանձնարարուել էր գրախօսականներ գրել այդ վերլուծութիւնների մասին: Եւ գրել էին, այդ թւում` պատմաբան, ակադեմիկոս Հրաչ Բարթիկեանը եւ հնագէտ, Հնագիտութեան եւ Ազգագրութեան Ինստիտուտի ներկայիս տնօրէն Պաւել Աւետիսեանը: Լուրջ քննարկել այդ մտքերը հնարաւոր չէ, բայց գոնէ ցոյց էր տրուած դրանց ծայրայեղ հակագիտականութիւնը: Այդ յօդուածները չտպագրուեցին: Հայաստանի գիտական ռեսուրսը երեւի բաւարար չէր նոյնիսկ յօդուած հրատարակելու այդ տեսութիւնների դէմ:

Այս ողջ «ազատագրական» համալիրը յիշեցնում է անմոռանալի թիւրքակենտրոն հեղինակ Մուրադ Աջիի մտքի գոհարները, ըստ որոնց` տափաստանաբնակ թիւրքերն են ազատագրել Եւրոպայի ժողովուրդներին հռոմէացիների ենթակայութիւնից, ծանօթացրել նրանց երկաթի մշակման տեխնոլոգիային, սովորեցրել կառուցել տաճարներ եւ վանքեր, քաղաքներ, հիմնել աշխարհի կարեւոր կրօնները` զրադաշտականութիւնը, բուդդիզմն ու քրիստոնէութիւնը: Ուրեմն, փառք աստծու, միայն մենք չենք այս աշխարհում բարի իդէալիստ աշխարհակալներ եւ քաղաքակրթութեան ու լուսաւորութեան անշահախնդիր տարածողներ եղել:

Սրանք մի քանի դրուագներ են հարցի պատմութիւնից: «Պատմութիւնը ճշմարտութիւն է, որն ի վերջոյ դառնում է սուտ: Առասպելը սուտ է, որն ի վերջոյ դառնում է ճշմարտութիւն», ահա Ժան Կոկտոյի խօսքը: Եւ տասնամեակներ առաջ սկիզբ առած «ազատագրական գիտութեան» շարժումը անկախութիւնից յետոյ առաջ է գնում եօթմղոնանոց քայլերով: Նման շարժումներ կան եւ այլուրեք: Բայց քաղաքակիրթ երկրներում դրանք գործում են «այլընտրանքային», ոչ ակադեմիական գիտութեան շրջանակներում: Իսկ մեզանում... Արդէն չկան լեզուաբան Ջահուկեանը, պատմաբան Սարգսեանը: Չկան այդ հեղինակութիւնն ունեցող եւ պետական աջակցութիւն վայելող գիտնականներ: Հեռուստատեսութեամբ պարբերաբար հանդիպումներ են կազմակերպւում նորանոր «քարահունջագէտներ»ի հետ, իսկ Ակադեմիայում քննարկւում են հայերենի եւ շումերերէնի ազգակցութեան տիպի հարցեր: Սա նման է այն բանին, որ Ակադեմիայում քննարկուէին, ասենք, յաւերժական շարժիչ ստեղծելու գիւտերը եւ էներգիայի պահպանման օրէնքը մերժող տեսութիւնները: Բայց ֆիզիկան չափազանց ուժեղ է միջազգայնացած, եւ մեր ֆիզիկոսներն աշխատում են համաշխարհային գիտութեան համատեքստում: Իսկ հայագիտութեան մէջ` կը ներէք, «մերն ուրիշ է»:

 *   *   *

Հայոց պատմութիւնը եւ մշակոյթն արհեստական ու անհիմն հնացնելով «պանծացնելը», համաշխարհային գիտութեան մայրուղուց դուրս ինքնահնար շաւիղներ ու արահետներ ստեղծելը, վաստակաշատ գիտնականներին հայհոյելն ու հանգուցեալ մեծերի յիշատակը պղծելը ցոյց են տալիս մեր գիտութեան անկումը, վնասում մեր Ակադեմիայի եւ գիտութեան միւս կենտրոնների հեղինակութեանը, մեր ժողովրդին ու պետութեանը, ստորացուցիչ են հայագիտութեան` որպէս գիտութեան համար եւ անարգանք այն ստեղծող մեծերի յիշատակին:

www.ilur.am/news/view/37334.html, Նոյեմբեր 12, 2014

-----------------------------------

(*) Այս յօդուածին նախորդ բաժնին համար, կարդացէք այստեղ։
(**) Խօսքը կը վերաբերի չեխահայ արեւելագէտ Նշան Մարտիրոսեանին (1894-1966) («Հայկականք»)։