Ս. Յակոբ Մծբնացիէն մինչեւ Յակոբ Տիլաչար (թրքահայ լեզուաբան ու համայնագէտ Յակոբ Մարթաեանի մահուան 35ամեակին առիթով)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Տարեփա­կը կա­տարե­լէ առաջ, իւ­րա­քան­չիւր Դեկ­տեմբե­րի կի­սուն, պա­տէն կա­խուած մեր հայ­կա­կան օրա­ցոյցնե­րը կը յու­շեն մե­զի «Ս. Յա­կոբ»ը։

Դ. դա­րուն ապ­րած մե­ծանուն հո­գեւո­րական մըն է Ս. Յա­կոբ, սկզբնա­պէս՝ ճգնա­ւոր, յե­տոյ՝ եպիս­կո­պոս։ Ասո­րի Եկե­ղեց­ւոյ պան­ծա­լի զա­ւակ­նե­րէն մին է ան։ Իր ծննդա­վայրն ալ Մծբինն է, այժմու Նու­սայպի­նը, Անա­տոլուի հա­րաւ-արե­ւելեան կող­մե­րը, սու­րիական սահ­մա­նին գրե­թէ կից, Գա­միշ­լի քա­ղաքին դի­մաց։

Մծբնա­ցի Ս. Յա­կոբ հայ­րա­պետ 325 թուակա­նին ան­ձամբ մաս­նակցեր է Նի­կիոյ Տիեզե­րական Ա. Ժո­ղովին, ըն­կե­րակից ու­նե­նալով իր ձեռ­նա­սու­նը՝ Ս. Եփ­րեմ Խու­րի ասո­րի մեծ աստուածաբանն ու շա­րակա­նագի­րը։ Մծբին վե­րադար­ձին՝ անոնք միաս­նա­բար հիմ­ներ են տեղ­ւոյն դպրա­նոցը, որ ուսման շատ կա­րեւոր կեդ­րո­նի մը պի­տի վե­րածուէր շու­տով։ Այստեղ ու­սա­նելու պի­տի գա­յին հա­րիւ­րա­ւոր գի­շերօ­թիկ սա­ներ՝ հմտա­նալով ոչ միայն ասո­րերէն եւ յու­նա­րէն լե­զու­նե­րուն, այ­լեւ գի­տելիք­ներ ամ­բա­րելով իմաս­տա­սիրու­թեան, գրա­կանու­թեան, աստղա­գիտու­թեան, իրա­ւագի­տու­թեան եւ մին­չեւ իսկ բժշկա­գիտու­թեան վե­րաբե­րեալ։

Ս. Յա­կոբ կը վախ­ճա­նէր 338ին եւ կը թա­ղուէր Մծբին։ Առ այ­սօր, այնտեղ կան­գուն է իր անունը կրող ուխտա­տեղին, որուն գետ­նա­յար­կին մէջ կը գտնուի իր դամ­բա­րանն ալ։

Ասո­րինե­րուն չափ Հայ Եկե­ղեցին ալ սի­րած ու պա­տուած է Ս. Յա­կոբը, աղօ­թատե­ղիներ կանգնած է անոր անու­նով։ Ս. Գրի­գոր Նա­րեկա­ցին ներ­բող մը ու­նի անոր ձօ­նուած, իսկ Ներսէս Շնոր­հա­լին ալ գրած է զայն պան­ծացնող շա­րական մը։ Իսկ ժո­ղովրդա­յին մակարդակով ալ՝ «Ս. Յա­կոբ» կը մնայ ամե­նէն շատ հա­մարում վա­յելող անուանա­կոչու­թեան տօ­նը հայ իրա­կանու­թեան մէջ՝ մրցա­կից ու­նե­նալով Ս. Սար­գիսն ու Ս. Գէոր­գը…

2013ի Ս. Յա­կոբի տօ­նը կը զու­գա­դիպէր Դեկ­տեմբեր 14ին։ Այդ օր, ես ոչ միայն շնոր­հա­ւորե­ցի ին­ծի ծա­նօթ-բա­րեկամ Յա­կոբ­նե­րը, այ­լեւ՝ պահ մը յի­շեցի ու ոգե­կոչե­ցի մեր մե­ծանուն Յակոբնե­րը…։ Սկսե­լով Յա­կոբ Դ. Ջու­ղա­յեցի կա­թողի­կոսէն, որ դէ­պի Եւ­րո­պա իր առաքելութեան ճամ­բուն վրայ՝ վախ­ճա­նեցաւ ու թա­ղուե­ցաւ Պո­լիս (ԺԷ. դար), մտքիս մէջ հեր­թա­բար տո­ղան­ցե­ցին գրա­բարի վեր­ջին մո­հիկան Յա­կոբ Գուրգէ­նը, եր­գի­ծագիր Յա­կոբ Պա­րոնեանն ու գիւ­ղա­գիր Յա­կոբ Մնձու­րին, ամե­րիկա­հայ գրող­ներ Յա­կոբ Ասա­տու­րեանն ու Յա­կոբ Կարապեն­ցը, վի­պագիր Րաֆֆին (Յա­կոբ Մե­լիք-Յա­կոբ­եան), պատ­մա­բան-աղբիւրագէտ­ներ Յակոբ Մա­նան­դեանն ու Յա­կոբ Անա­սեանը, Յա­կոբ Ճ. Սի­րու­նին ու Յա­կոբ Օշա­կանը…։

Այս բո­լորէն ետք կանգ առի սա­կայն անու­նի մը վրայ, որ միշտ ալ հմա­յած է զիս։

Յա­կոբ Մար­թա­եանն էր անի­կա։

Դեռ քա­նի մը օր առաջ, Պոլ­սոյ «Մար­մա­րա»ին մէջ կար­դա­ցեր էի ծա­նու­ցում մը, որ կը յայտնէր թէ պի­տի կա­տարուէր շնոր­հահանդէ­սը Մար­թա­եանի նշա­նաւոր «Համայնապատկեր»ին Դ. հա­տորին։

Ահա­ւասիկ սքան­չե­լի լուր մը։ Ու­րեմն, «Հա­մայ­նա­պատ­կեր»ի առա­ջին երեք հա­տոր­նե­րէն ետք՝ ար­դէն իսկ հրա­պարակ հա­նուեր էր չոր­րորդն ալ, եւ Թրքա­հայ Ու­սուցչաց Հիմ­նարկին այս կա­րեւոր նա­խաձեռ­նութիւ­նը պի­տի ար­ժե­ւորուէր գրա­կան-մշա­կու­թա­յին պատ­շաճ երեկոյ­թով մը։

Այս լու­րը զիս տա­րաւ նե­տեց…Մար­թա­եանի գիր­կը։ Ու չու­զե­ցի այս պատ­կա­ռելի ծե­րու­նիին գրկէն վար իջ­նել, մա­նաւանդ երբ անդրա­դար­ձայ, թէ բա­ցուող նոր տա­րին, 2014ը, անոր մահուան 35ամեակը պի­տի յու­շէր մե­զի։ Մար­թա­եան ծնած էր 1895ին եւ մա­հացած 1979ին։

Ո՞Վ ԷՐ ՅԱ­ԿՈԲ ՄԱՐ­ԹԱ­ԵԱՆ

Բնիկ պոլ­սե­ցի, թուրք ար­դի լե­զուին մե­ծագոյն յղկիչ­նե­րէն ու մաս­նա­գէտ­նե­րէն մէկն էր Մարթա­եան։

Պո­լիս ծնած ըլ­լա­լով հան­դերձ, ի սկզբա­նէ հայ­կա­կան կրթու­թիւն չստա­ցաւ, այլ միշտ յաճախեց օտար դպրոց­ներ։

Ա. Աշ­խարհա­մար­տի թէժ օրե­րուն, երբ 20 տա­րեկան էր ար­դէն, փայ­լուն նի­շերով ու մրցանակով աւար­տեց Պոլ­սոյ հռչա­կաւոր ամե­րիկեան Ռո­պէրթ Գո­լէճը (այժմու Պօ­ղազի­չի Համալսա­րանը)։

Պա­տերազ­մի տա­րիներ էին. ու ինք, գո­լէճի վկա­յականն հա­զիւ ստա­ցած՝ 1915էն սկսեալ իբ­րեւ պա­հես­տի են­թասպայ գոր­ծեց թրքա­կան բա­նակին մէջ, նախ կով­կա­սեան ճա­կատի վրայ, այ­նուհե­տեւ ալ Սու­րիա, Դա­մաս­կո­սի շրջա­նը։ Այստեղ է որ, բո­լորո­վին պա­տահա­բար, իրեն ուղղուած վտան­գա­ւոր ամ­բաստա­նու­թեան մը շրջա­ծիրէն ներս, ծա­նօթու­թիւն մը հաստատուե­ցաւ իր եւ բա­նակի հրա­մանա­տար Մուսթա­ֆա Քեմալի մի­ջեւ։ Քեմալ հա­մակ­րե­ցաւ իրեն։

Նախ­քան պա­տերազ­մին աւար­տը՝ Մար­թա­եան լքեց օս­մա­նեան բա­նակը ու ապաս­տա­նեցաւ Լի­բանա­նի Զահ­լէ քա­ղաքը, ուր գտաւ փոք­րա­թիւ հա­յագա­ղութ մը, եւ ուր ձեռ­նա­մուխ եղաւ խմո­րատիպ «Լոյս» անու­նով թեր­թի մը հրա­տարա­կու­թեան։ Այս թեր­թէն լոյս տե­սան հա­զիւ քա­նի մը թի­ւեր։ Մա­տենա­գէտ­նե­րու կար­ծի­քով, Մար­թա­եանի հրա­տարա­կած այս թեր­թը կը նկա­տուի լի­բանա­նահայ մա­մու­լի երա­խայ­րի­քը…։

1918-19 կրթաշրջա­նին Յա­կոբ Մար­թա­եանը կը գտնենք Պէյ­րութ, ուր տնօ­րէն նշա­նակուած է տեղ­ւոյն Ազգ. վար­ժա­րանին (Ս. Նշան եկե­ղեց­ւոյ կից)։ Շու­տով յայ­տա­րարուեցաւ Զինադադարը, ու ինք քա­ջալե­րուած ան­կէ՝ իս­կոյն վե­րադար­ձաւ Պո­լիս եւ անգլե­րէնի դասատու նշանակուեցաւ Ռո­պէրթ Գո­լէճի մէջ։

1922ին, Թուրքիոյ ար­դի հան­րա­պետու­թեան հռչա­կու­մի նա­խօրէին, ան­ցաւ Պուլկա­րիա եւ մայ­րա­քաղա­քին հա­մալ­սա­րան­նե­րէն մէ­կուն մէջ հին արե­ւելեան լե­զու­նե­րու եւ օս­մա­ներէ­նի դա­սախօս դար­ձաւ։ Բա­ցառիկ ու անկրկնե­լի լե­զուա­բան մըն էր։ Հնդեւ­րո­պական ապ­րող ու շնչող գլխա­ւոր լե­զու­նե­րէն զատ՝ ծա­նօթ էր հին դա­րաշրջան­նե­րու մե­ռեալ լե­զու­նե­րուն ալ՝ հի­թիթե­րէնէն սկսեալ մին­չեւ ու­րարտե­րէն, պահ­լա­ւերէն ու լա­տինե­րէն…։ Այնքան որ, 1932ին, Թուրքիոյ Հան­րա­պետու­թեան նա­խագա­հը՝ Մուսթա­ֆա Քեմալ, ապա­գայ Աթա­թիւրքը (որ լեզուա­կան յե­ղաշրջում մը իրագործել ու թուրք լե­զուն նո­րոգել կը ցան­կար), անձնա­պէս կապ հաս­տա­տեց իր հետ ու զին­քը Ան­գա­րա հրա­ւիրեց պաշ­տօ­նով։

Մար­թա­եան սկիզ­բը վա­րանե­ցաւ, սա­կայն յե­տոյ ըն­դունեցաւ այս առա­ջար­կը։ Այ­նուհե­տեւ, յա­տուկ ան­ցա­գիր շնոր­հուեցաւ իրեն եւ վե­րահաս­տա­տուե­ցաւ իր թրքահ­պա­տակու­թիւնը։ Նոյ­նիսկ մաս­նա­ւոր դիւ­րութիւններ ըն­ծա­յուե­ցան իրեն՝ որ­պէսզի Սո­ֆիայէն Ան­գա­րա փոխադրէ իր հա­րուստ գրա­դարա­նը…։

Այդ օրէն սկսեալ՝ Յա­կոբ Մար­թա­եան իր ամ­բողջ եռան­դը նուիրեց թուրք լե­զուա­գիտու­թեան։ Գոր­ծօն մաս­նակցու­թիւն բե­րաւ Թուրքիոյ լե­զուա­բանա­կան կա­րեւոր հա­մաժո­ղով­նե­րուն, ուր ճշդուեցան երկրին լե­զուա­կան նոր քա­ղաքա­կանու­թեան մայր գի­ծերը։ Գլխա­ւոր խորհրդատու եւ աւագ գի­տաշ­խա­տող նշա­նակուեցաւ նո­րահաս­տատ Թուրք Լե­զուի Կաճառէն ներս ու այդ հան­գա­ման­քը պա­հեց ցմահ։ 1936-51 լե­զուա­գիտու­թեան դա­սախօ­սի պաշ­տօն վա­րեց Անգա­րայի Հա­մալ­սա­րանին մէջ։ Յե­տոյ, 1942-70 աւագ խորհրդա­տու եւ ապա խմբագ­րա­պետ նշա­նակուեցաւ Կրթա­կան Նա­խարա­րու­թեան կող­մէ հրա­տարա­կուող Թրքա­կան Հանրագիտա­րանին (այս բազ­մա­հա­տոր հան­րա­գիտա­րանը պրակ­նե­րու ձե­ւով սկսած է լոյս ըն­ծա­յուիլ 1943էն սկսեալ։ Լրիւ շար­քը ամ­բողջա­ցեր է միայն 1985ին, 33 հա­տորով)։ Գրեց ու լոյս ընծա­յեց բազ­մա­թիւ ու­սումնա­սիրու­թիւններ կամ հա­տոր­ներ։ Զո­րօրի­նակ, 1968-ին հրատարակուած 350 էջա­նի իր «Լե­զու, լե­զու­ներ եւ լե­զուա­բանու­թիւն» թրքե­րէն գիր­քը առ այ­սօր ան­ժա­ման­ցե­լի ու­ղե­ցոյց մըն է լե­զուա­գէտ­նե­րու ափե­րուն մէջ …

Ահա այսպէս, հայ մարդ մը, գիտ­նա­կան ու ակա­դեմա­կան, դար­ձաւ Ան­գա­րայի մնա­յուն բնակիչ, տե­ւաբար իր վրայ պա­հելով հե­ղինա­կաւոր մտա­ւորա­կանի շուքն ու պատ­կա­ռան­քը։

ՄԱՐ­ԹԱ­ԵԱՆԸ ԴԱՐՁԱՒ ՏԻ­ԼԱՉԱՐ

Կ՚ըսուի, որ Աթա­թիւրք մեծ հա­մարում ու­նէր Մար­թա­եանի վրայ։ Ինք՝ Մար­թա­եան, զա­նազան առիթ­նե­րով, ար­տա­յայ­տուած է Աթա­թիւրքի հետ իր ու­նե­ցած կա­պերուն մա­սին։ Պատ­մած է ման­րա­վէպեր, վկա­յակո­չած է յի­շատա­կելի դրուագ­ներ՝ բե­րանա­ցի թէ գրա­ւոր կեր­պով։ Ահա՛ անոնցմէ մին.

- Երբ 1932ի աշ­նան Տոլ­մա­պահ­չէի պա­լատան մէջ դար­ձեալ միացայ իրեն (Աթա­թիւրքին), «հոս տու­նիդ պէս նստէ» ըսաւ ին­ծի՝ յի­շեց­նե­լով պա­լատան ճար­տա­րապետ­ներ Պա­լեան­նե­րը եւ Այ­վա­զովսքիի բազ­մա­թիւ նկար­նե­րը, որոնք կը զար­դա­րէին պա­լատը։ Նոյն օրն իսկ, երբ սե­ղանին վե­րի ծայ­րը իր մօտ էի նստած, ին­ծի հարց տուաւ թէ Հա­յերը ճիգ մը ըրա՞ծ են բա­ռակեր­տութեան հար­ցին մէջ։ Այդ պա­հուն սուրճի գա­ւաթ մը կար սե­ղանին վրայ, իմ առ­ջեւ։ «Այո՚,-ըսի, գա­ւաթը ձեռքս բռնած,- երբ գրե­թէ ամ­բողջ աշ­խարհ այս խմիչ­քին քահ­վէ, քա­ֆէ, քո­ֆի կ՚ըսէ, Հա­յոց Մխի­թարեան հայ­րե­րէն մին սուրճ բառն է հնա­րած նոյն խմիչ­քին համար» («Յօ­դուած­ներ», Յա­կոբ Մար­թա­եան, Իս­թանպուլ, 2000) ։

Մե­ծարեալ ու գնա­հատեալ լե­զուա­բանին մա­կանու­նը սա­կայն, շատ շու­տով, փոխակերպուեցաւ…«Տի­լաչար»ի։

Մա­կանու­նի այս ակնբախ փո­փոխու­թիւնը ար­դիւնքն էր 1934-ին մշա­կուած ու ի գործ դրուած «Մա­կանու­նի օրէնք»ին, որ կը յե­ղաշրջէր թրքահ­պա­տակ քա­ղաքա­ցինե­րու ազ­գա­նուննե­րը ու կ՚ար­գի­լէր տոհ­մա­յին, ցե­ղային կամ ազ­գա­յին բնոյթ կրող օտա­րահունչ մա­կանուննե­րուն գործա­ծու­թիւնը…։ Այս ծի­րէն ներս, այ­լեւս մե­ծաւ մա­սամբ անըն­դունե­լի կը նկա­տուէին նաեւ հայկա­կան մա­կանուննե­րու «եան»երը ու հարկ էր շու­տա­փոյթ փո­փոխու­թեան են­թարկել զանոնք…։

Ահա­ւասիկ այդ օրե­րուն է, որ Աթա­թիւրքի իսկ առա­ջար­կով Մար­թա­եանին կը տրուէր իմաստա­լից մա­կանուն մը՝ ՏԻ­ԼԱՉԱՐ, որ թարգմա­նի՝ լե­զու բա­ցող, լե­զուա­խօս։

Ու­րեմն, այդ օրէն աս­դին, Յա­կոբ Մար­թա­եան թուրք շրջա­նակ­նե­րու մէջ սկսաւ յի­շատա­կուիլ Ակոբ Տի­լաչար անու­նով։

Այս պաշ­տօ­նական նոր մա­կանու­նը որ­քան ալ պա­տուա­բեր ըլ­լար սա­կայն, հայ­կա­կան դիտան­կիւնէ ու­նէր ան­պա­տեհու­թիւն մը,- են­թա­կային ազ­գա­յին ինքնու­թիւնը կը քօ­ղար­կուէր լրիւ, մա­նաւանդ որ 50ական թուական­նե­րէն սկսեալ թրքե­րէնով հրա­տարա­կած լեզուագիտական իր տաս­նեակ գիր­քե­րուն ճակ­տին վրայ, գրե­թէ միշտ, հե­ղինա­կային իր անու­նը նշուած կ՚ըլ­լար A. Dilaçar ձե­ւով։

Հե­տաքրքրա­կան է, որ այս նուիրա­կանա­ցած «A. Dilaçar»ը քա­ղաքա­կան աճպարարութիւններու սքան­չե­լի առիթ մը պի­տի ըն­ծա­յէր թուրք շրջա­նակ­նե­րու՝ երբ Մարթա­եան պի­տի կնքէր իր մահ­կա­նացուն 1979 Սեպ­տեմբեր 12ին։

Հայ-թուրք յա­րաբե­րու­թիւննե­րու տե­սակէ­տէ՝ չա­փազանց ձգտեալ շրջան մըն էր ատի­կա։ Արտա­սահ­մա­նի մէջ շա­րու­նակ թուրք դի­ւանա­գէտ­ներ կը սպան­նուէին հայ­կա­կան վրի­ժառու կազ­մա­կեր­պութիւննե­րու փամ­փուշտնե­րով, ու թուրք հան­րա­յին կար­ծի­քը կը գտնուէր հակահայ զգա­ցումնե­րու բար­ձունքին վրայ…։ Ու ահա՝ Պոլ­սոյ Ճէր­րահփա­շա հի­ւան­դա­նոցին մէջ 84 տա­րեկա­նին կը մա­հանար Յա­կոբ Մար­թա­եանը, այլ անուանու­մով՝ Ա. Տի­լաչա­րը։

Պե­տական Թէ.Րէ.Թէ. պատ­կե­րաս­փիւռա­յին կա­յանի հա­ղոր­դա­վարը Մար­թա­եանին մահուան լու­րը կը հա­ղոր­դէր «Անուանի լե­զուա­բան Ատիլ Աչար կնքեց իր մահ­կա­նացուն» խօս­քե­րով…։

Ատիլ Աչա՜ր…

Գայ­թակղու­թիւնը որ­քան վրդո­վեցու­ցիչ, նոյնքա՛ն ալ ծի­ծաղե­լի էր։ Հէք լե­զուա­բանին «Տիլաչար» մա­կանու­նը, այսպի­սով, կը կի­սուէր ճի՛շդ մէջ­տե­ղէն, ու առա­ջին կէ­սը կը կպցուէր Ա. տա­ռին («Ակոբ»ին սկզբնա­տառը), ծնունդ տա­լով բո­լորո­վին նո­րատա­րազ անուն-մականու­նի մը՝ ԱՏԻԼ ԱՉԱՐ…։

Դի­տաւո­րեա՞լ էր յետ մա­հու այս «անուանա­կոչու­թիւն»ը, թէ՞ հա­ղոր­դա­վարին ապի­կար մէկ սայ­թա­քումն էր, յայտնի չէ։ Ինչ որ յստակ էր սա­կայն ու կաս­կած չէր վերցներ, այն էր՝ որ պատ­կե­րաս­փիւռ-ձայ­նասփիւ­ռի պե­տական լրա­տու գոր­ծա­կալու­թեան աղուէսա­բարոյ խմբա­գիր­նե­րը են­թա­կային հայ­կա­կան ինքնու­թիւնը թաքցնե­լու մի­տու­մով փոր­ձած էին անպայման խու­սա­փիլ «Ա.» տա­ռին ետին մնա­ցած ԱԿՈԲ անու­նին յի­շատա­կու­թե­նէն…։

Դեռ կար աւե­լի՛ն ալ։ Թէ.Րէ.Թէ. ո՛չ մէկ ման­րա­մաս­նութիւն կու տար վախ­ճա­նեալ «Ատիլ Աչար»ի յու­ղարկա­ւորու­թեան կամ թաղ­ման կա­պակ­ցութեամբ, ըստ երե­ւոյ­թին՝ խու­սա­փելու հա­մար Հա­յոց եկե­ղեցիին կամ հայ­կա­կան գե­րեզ­մա­նատան անուննե­րուն յի­շատա­կու­թե­նէն ալ…։ Յա­ջորդ օր, թուրք մա­մու­լը, նուազ ձա­խորդ, պար­զա­պէս կ՚իմաց­նէր, թէ Իս­թանպու­լի մէջ մա­հացեր էր Թուրք Լե­զուի Կա­ճառի հիմ­նա­դիր ան­դամնե­րէն Ա. Տի­լաչա­րը…։

Տե­ղին է նշել, որ «Ա. Տի­լաչար»ի այս վրդո­վեցու­ցիչ պատ­մութիւ­նը պոլ­սա­հայ հա­մայնքին կողմէ ալ հաշտ աչ­քով չէր դի­տուեր։ Զո­րօրի­նակ, Մար­թա­եանի մա­հէն եր­կու օր ետք, Սեպտեմբեր 14ին, «Մար­մա­րա»ի մէջ գրա­գէտ Ռ. Հատ­տէ­ճեան կը ստո­րագ­րէր «Անու­նը Յակոբ է» խո­րագ­րեալ դի­պուկ ակ­նարկ մը, յի­շեց­նե­լու հա­մար թէ հան­գուցեալ լե­զուա­բանին անու­նը «Ա.» չէր, այլ «Յա­կոբ» էր…

ՀԱՅ ՄՇԱ­ԿՈՅ­ԹԻ ԵՐԿՐՊԱ­ԳՈՒՆ

Թող չկար­ծուի սա­կայն, թէ Յա­կոբ Մար­թա­եան-Տի­լաչար մի­միայն թուրք լե­զուա­գիտու­թեան ծա­ռայեց։ Եր­բե՛ք։ Ան շատ զօ­րաւոր եւ ան­քակտե­լի կա­պեր ու­նէր իր հա­րազատ ժո­ղովուրդին՝ հա­յու­թեան հետ, առա­ւե՛լ եւս՝ անոր դա­րաւոր մշա­կոյ­թին ու պատ­մութեան հետ ալ։

Բայց որով­հե­տեւ Մար­թա­եան իր կեան­քին կա­րեւոր ու բեղմնա­ւոր մէկ շեր­տը Ան­գա­րա ան­ցուց ու այնտեղ՝ իր լե­զուա­բանի եւ բա­նասէ­րի եռան­դը նուիրեց թուրք լե­զուա­գիտու­թեան, ար­տա­սահ­մա­նի մէջ ոմանք սկսան խոր­հիլ, թէ ան կռնակ դար­ձուցած է հայ մշա­կոյ­թին։

Ասի­կա հիմ­նո­վին սխալ դի­տար­կում մըն էր։

Յա­կոբ Մար­թա­եան-Տի­լաչար հայ մշա­կոյ­թի ան­խարդախ երկրպա­գու մըն էր։

Ճիշդ է, որ հայ­կա­կան դպրոց յա­ճախած չէր ու հայ­կա­կան հիմ­նա­կան կրթու­թիւն մը չէր ստացած, բայց իր լե­զուա­գիտա­կան ու պրպտո­ղական ան­դադրում աշ­խա­տանքնե­րուն մէջ՝ հայ լե­զուն, հա­յոց պատ­մութիւնն ու հայ մշա­կոյ­թը կը գրա­ւէին մնա­յուն տեղ մը։ Ան հայ անցեալով ու հայ ար­ժէքնե­րով բա­բախուն սիրտ մըն էր։

Իր մայ­րը, եօզ­կաթցի Հա­յու­հի մը, նախ­նա­կան հա­յերէն մը կրցեր էր սոր­վեցնել իրեն, տան մէջ։ Աւե­լի ուշ, Ռո­պէրթ Գո­լէճի մէջ (ուր հայ ու­սա­նող­նե­րը կը կազ­մէին մե­ծամաս­նութիւն)՝ հայերէ­նի իր ու­սուցիչ­նե­րը եղած էին ատա­փազար­ցի ծա­նօթ մտա­ւորա­կան, աստղա­բաշխ եւ կրթա­կան եր­կա­րամեայ մշակ Փրոֆ. Յա­կոբոս Ճէ­ճիզեանը (1844-1924) ու բնիկ պար­տի­զակ­ցի Փրոֆ. Աբ­րա­համ Տէր Յա­կոբեանը։ Մե­ծապէս օգ­տուեր էր Գո­լէճի հայ­կա­կան հա­րուստ գրադարա­նէն ալ։ Յե­տոյ ար­դէն՝ Մար­թա­եան արա­գօրէն ինքզինք պի­տի զար­գացնէր ու կատարելագոր­ծէր գրե­թէ ինքնուս։

Բ.
Գրաբարի սիրահար մըն էր կանուխէն։ Եզնիկ Կողբացիի «Եղծ աղանդոց»ին պարունակութիւնը գրեթէ անգիր գիտէր, այդ փոքրածաւալ գրքին մէկ օրինակը տարիներ շարունակ չէր հեռացներ իր բաճկոնակին պզտիկ գրպանէն…։
1922ին երբ կը թողուր Պոլիսը ու կ՚անցնէր Պուլկարիա, Յ. Մարթաեան իր անութին տակ ունէր արդէն օսմանեան մայրաքաղաքին մէջ տպուած սեփական իր առջինեկ գործը՝ թատերակ մը։ 40 էջանի գրքոյկ մըն էր ասիկա, «Առաջին փորձութիւնը (անցք եդեմական կեանքէ)» խորագրով (տպ. Միք. Տէր Սահակեան, 1922)։
Պուլկարիա իր կեցութեան տասնամեայ շրջանին, Մարթաեանի անունը կապուած կը տեսնենք երկու պարբերականներու։ Ասոնցմէ առաջինը Սոֆիայի հայ ուսանողաց «Ռահվիրայ» ամսաթերթն է (1926), իսկ երկրորդը՝ «Մշակոյթ» անկախ շաբաթաթերթը (1928)։ Ասոնց խմբագիրը ի՛նք եղած է, թէեւ երկու պարբերականներն ալ ունեցեր են կարճատեւ կեանք։ Միաժամանակ, ան կ՚աշխատակցէր Պոլսոյ հայ լրագիրներուն՝ «Ժամանակ»ին, Խորէն Ճամճեանի «Արեւելք»ին, Մանուկ Արսլանեանի «Ազդարար»ին։
Ըստ «Հայկական սովետական հանրագիտարան»ին, Մարթաեան Սոֆիայի մէջ լոյսին բերած է իր գրական սեփական աշխատանքներէն քանի մը փոքրածաւալ հրատարակութիւններ ալ։ Այսպէս, կը յիշատակուին «Գրի ծագումը եւ տարածումը» (1928), «Յաբէթաբանութիւն» (1929) եւ «Ալպիօնի պարտէզէն» (1929), որ թարգմանական ժողովածու մըն է անգլիացի ժամանակակից բանաստեղծներու գործերէն։ Տակաւին նկատել կը տրուի, թէ 1922ին Մարթաեան անգլերէնի թարգմանած է Լեւոն Շանթի «Հին աստուածներ» թատերգութիւնը…։ Այս վերջինը առանձին կողքի տակ լոյս ընծայուած գի՞րք մըն է, թէ՞ պարբերականներու մէջ երեւցած գործ՝ կը մնայ ստուգելի։
Պուլկարիոյ մէջ Մարթաեանի մշակութանուէր գործունէութեան ուշագրաւ մէկ արձագանգն է այն դասախօսութիւնը, զոր ան կարդացեր է Հոկտեմբեր 1931ին, Սոֆիայի մէջ սարքուած Թարգմանչաց տօնախմբութեան մը ընթացքին։ Այս բանախօսութեան պատճէնը տեղ գտած է Արամեան Սանուց Միութեան հրատարակած «Համայնապատկեր հանրապետական շրջանի իսթանպուլահայ գրականութեան» հատորին մէջ (Պոլիս, 1957)։
Իմ ընթերցողները ներողամիտ թող ըլլան, եթէ երկար հատուած մը մէջբերեմ հոնկէ, որովհետեւ ի՛սկապէս կ՚արժէ տեսնել, թէ այդ օրերուն 36ամեայ Յակոբ Մարթաեանը ի՜նչպիսի գովերգութիւն մը կ՚ընէ ի պատիւ հայ լեզուին ու զայն կը դասէ աշխարհի ամենէն գեղեցիկ ու հարուստ լեզուներուն շարքին.
- Երբ կը բանամ քու բառամթերքիդ գանձատունը, ո՜վ պաշտելի մայրենի լեզու, Սողոմոնեան շքեղանքի ու Կրեսոսեան պերճանքի տեսարանին առջեւ կը հիասարսռիմ ու շլացած աչքերով կը դանդաչեմ – հարստութիւն մը՝ ուր գոյականներն են շողակ ու լսնոսկի, ածականները՝ յակինթ ու մարգարիտ, բայերը՝ զմրուխտ ու շափիւղայ, յօդե՜րն անգամ՝ սուտակ ու ամեթոս։ Կը տողանցեմ արմատներու եւ ածանցներու բազմութեան մը առջեւէն, բանակներու չափ հոծ, սակայն ամէն ինչ կանոնաւոր՝ ինչպէս փեթակի մը բջիջները, ու նրբակերտ՝ ինչպէս Տէրը իր արարչական մատներով կը ծրարէ իւրաքանչիւր ծաղկի թերթերը իր կոկոնին մէջ. գաղտնիք մը, որուն Աստուած հաղորդակից ըրաւ Մեսրոպն ու Եզնիկը, որպէս հայ լեզուի մարգարէներ։ Հոն, այդ աշխատանոցին մէջ, օժտուած ամենանուրբ գործիքներով, իմաստներու անհունապէս այլազան երանգաւորումներն անգամ դիմագրաւելու համար՝ կը գտնեմ ճոխ մթերք ու կազմած, նոյնիսկ բաւականէն աւելի։ Որովհետեւ մէն մի գաղափարի իբր արտայայտիչ՝ բառերու ու նորաբանութիւններու բազմութիւն մը կը տրամադրուի մեզի ինքնամատոյց, այս ճոխութեան առջեւ ընտրանքի վարանումներու մատնելով մեզ։ Այո՚, ո՜վ մայրենի բարբառ, երբ կը մտաբերեմ քու հարստութեանդ անսպառ աղբիւրները՝ որով լայնօրէն ասպարէզ կը կարդաս արեւելեան թէ արեւմտեան որեւէ օտար լեզուի, երբ կը կարդամ հայակերտ գիտական բառերով տարրաբանութեան ու եռանկիւնաչափութեան գրաբար երկեր, երբ ձեռք կ՚առնեմ «Հայկ դիւցազն»ը եւ կամ այն թարգմանութիւնները, որոնցմով քու հին ու նոր թարգմանիչ վարդապետներուդ շնորհիւ կը մրցիս համայն աշխարհի գրական գլուխ-գործոցներուն հետ –կոչուին անոնք Աստուածաշունչ, Հոմերոս, Վիրգիլիոս, Տանդէ, Շէյքսփիր, Ռասին կամ Կէօթէ– աշխարհ ու իր լիութիւնը կը նսեմանայ իմ առջեւ, ինչպէս նսեմացած է ան ա՚յն ասպետին աչքին, որ դառն սուսերամարտէ մը վերջ զգետնելով իր մրցակիցը՝ դէպի արքայական օթեակը յառաջացաւ, իր արժանեաց բրաբիոն իշխանուհիին տիրանալու համար։ Հայ քերթողին մէն մի հզօր երկը փառապսակ մ՚է ճակտիդ հիւսուած. փառաւո՜ր մայրիկ։ Մէն մի խժաբանութիւն կամ կորճաբանութիւն ալ՝ դաշոյնի հարուած մ՚է սրտիդ տրուած. վիրաւո՜ր մայրիկ։

***

50ական թուականներէն սկսեալ, Մարթաեան, որ միշտ Անգարա կ՚ապրէր, յաճախակի ներկայութիւն մը կը սկսի դառնալ պոլսահայ մամուլին մէջ։ Իր գլխաւոր բեմը «Մարմարա» օրաթերթն էր, ուր ան կը սիրէր փառաւորել մեր պատմութեան նշանաւոր դէպքերը ու ժողովուրդին ուշադրութիւնը հրաւիրել որոշ թուականներու կարեւորութեան վրայ։
Օրինակ, ան Սուրբ Տարի պիտի հռչակէր 1951ը՝ Վարդանանց Ճակատամարտին 1500ամեակին առթիւ։
Այդ տարի, բազմաթիւ յօդուածներ պիտի գրէր ան Վարդանանցի վերաբերեալ, յետոյ ալ զանոնք պիտի հրատարակէր 50 էջանի առանձին գրքոյկով մը, «1500ամեակի խոհեր» վերնագրով։
Եթէ վերընթերցենք յուշագրական բնոյթի իր կարգ մը յօդուածները, դիւրաւ պիտի հասկնանք, թէ Վարդանանց յիշատակին նկատմամբ Մարթաեանի այս արտակարգ խանդավառութիւնը կու գար շատ հինէն, Ռոպէրթ Գոլէճի ուսանողական տարիներէն…։ Ի՛նք է որ կը պատմէ.
- Վարդանանցի Խորհուրդը պատանեկութենէս իվեր անջնջելի մտասեւեռում մը եղած է ինծի համար։ Ռոպէրթ Գոլէճի մէջ հայ ուսանողութիւնը որպէս Հայոց Ազգային Տօն՝ ընտրեր էր Վարդանանց Զօրավարացը։ Ամէն տարի այդ օր Հայեր չէին մտներ դասարան, այլ կ՚երթային Գոլէճի մատուռը, ուր հայ ուսուցչապետը՝ փրոֆ. Յակոբոս Ճէճիզեան, աւելի վերջի շրջանին ալ՝ փրոֆ. Աբրահամ Տէր Յակոբեան, բեմ ելլելով կը կարդար Եղիշէի այն հոգեցունց էջը, ուր Արտաշատի ժողովին պատասխանը կը գտնուէր՝ ուղղուած առ Միհր Ներսեհ հազարապետ. «Այս կրօնքէն մեզ ոչինչ կրնայ զատել. ո՛չ հրեշտակներ, ո՛չ մարդիկ, ո՚չ սուր, ո՚չ հուր եւ ո՛չ ջուր»։ Գոլէճին մէջ, իմ շրջանիս, երկրաչափութեան ուսուցիչն էր դանիացի Մաքս Լարսըն, որ օր մը ինձմէ խնդրեց Վարդանանցի տօնը իրեն բացատրել։ Համառօտակի բացատրեցի։ Արցունքի կայլակ մը սահեցաւ այտէն վար…։ Զիս տուն տարաւ, որպէսզի տիկնոջ ալ պատմեմ աւելի ընդարձակօրէն։ Պատմեցի նոյն յուզեալ վիճակով…» («Յօդուածներ», էջ 37)։
1956ին Պոլսոյ մէջ կը տպագրուէր Մարթաեանի «Աստուածաշունչը եւ աշխարհաբարը» 64 էջանի գրքոյկը։
Հայ մշակոյթի մասին Մարթաեանի խոր ճանաչողութիւնն ու անպարագիծ սէրը շշմեցուցիչ կերպով պիտի բացայայտուէր սակայն քիչ մը աւելի ուշ, մասնաւորաբար 1961 Յուլիսէն սկսեալ։
Այդ տարի, Խորհ. Հայաստանէն մինչեւ արտասահմանի հեռաւոր ափերը՝ հայութիւնը կը տօնախմբէր իր մեծագոյն դէմքին՝ Մեսրոպ Մաշտոցի ծննդեան 1600ամեակը։
Ոսկի առիթ մըն էր ասիկա Մարթաեանին համար՝ լուսարձակ բանալու հայ մշակոյթի հազարամեակներու պատմութեան վրայ։ Աւելի բարեպատեհ առիթ մը պիտի չներկայանար թերեւս՝ որպէսզի Մարթաեան միանգամընդմիշտ իրականացնէր երկա՜ր ժամանակէ ի վեր փայփայուած իր մէկ երազը, որ էր՝ պատմել ու խօսիլ հայ մշակոյթին կտրած երկար ճանապարհին մասին…։
Ու ահա՝ «Մարմարա»ի սիւնակներուն վրայ ան կը սկսէր հրատարակել «Համայնապատկեր հայ մշակոյթի» խորագրով ծաւալուն եւ արտակարգօրէն լայնաշունչ ուսումնասիրութիւն մը, որ հետզհետէ դուրս պիտի յորդէր իր նախնական սեղմ շրջագծէն ու թերթօնի վերածուելով՝ օր-աւուր լոյս պիտի տեսնէր 7 տարի շարունակ, մօտ 1500 օր տեւաբար…։
Աստուա՜ծ իմ։ Ի՜նչ խոր պեղումներ կը կատարէր Մարթաեան իր այս համապարփակ գրառումներուն մէջ։ Ն. Ք. 500ական թուականներէն սկսելով՝ ան նախ կը շրջէր հեթանոսական շրջաններուն մէջ ու հերթաբար կանգ կ՚առնէր այն բոլոր հանգրուաններուն առջեւ, զորս նուաճեր էր հայ մշակոյթն ու հայ քաղաքակրթութիւնը՝ տասնամեակէ տասնամեակ ու դարէ դար։ Կը վերլուծէր մեր մշակոյթին վրայ քրիստոնէութեան բերած դրական դերը, կը նկարագրէր տաճարներ ու խաչքարեր, լոյս կը բանար հին ու միջնադարեան Հայոց պատմութեան բոլոր երեսակներուն վրայ՝ ժողովրդային բանահիւսութենէն ու մատենագրութենէն մինչեւ արուեստ, կրօնք, լեզու, գիտութիւն, թատրոն, երաժշտութիւն, ճարտարապետութիւն, զարդարուեստ, նոյնիսկ՝ տնտեսութիւն։ Կը խօսէր հայ թագաւորական տուներու մասին, կը յիշատակէր հայ հողին վրայ մղուած անհամար պատերազմները…։ Անջատ գլուխներ կը տրամադրէր Ոսկեդարուն, Արծաթի դարուն, Վերածնունդին, առանց մոռնալու Անկման ու Խաւարի դարերը…։
Ու պէտք չէ զարմանալ, որ Մարթաեան այս բոլորը գրի կ՚առնէր օրը օրին, հեւ ի հեւ, նոյնիսկ առանց ժամանակ ունենալու իր գրածները գէթ անգամ մը կարդալու…
Իր այս լայնահուն եւ լայնաշունչ թերթօնին մասին, առիթով մը ան կը գրէր. «Ազնիւ ընթերցողներս ու ես կը նմանինք հայ մշակոյթի ուխտաւոր ճանապարհորդներու, որոնք նախապատմական ժամանակներէ մեկնելով՝ դարերն ի վար իջեր են բարձրաւանդակէն դէպի տափաստաններ, մագլցեր ու իջեր են դարվեր ու դարվար, ընթացեր են ցանցառէն դէպի խիտը ու վերջապէս մտեր են քաղաք՝ հոծ բազմութեան մը ոստանը»։
Օր մըն ալ յանկարծ, 1967 Մարտին, յօդուածաշարքը կանգ պիտի առնէր շատ տխուր պարագաներու բերումով, առանց որ հասնէր իր երջանիկ աւարտին։
Մարթաեան խո՛րապէս դառնացած էր, վար դրած էր իր բեղուն գրիչը ու ա՛լ չէր ուզեր գրել…

Ի՞ՆՉ ԿԸ ՊԱՏՄԷ Ռ. ՀԱՏՏԷՃԵԱՆ
Հայ մշակոյթին հետ Յակոբ Մարթաեանին ունեցած խորունկ կապերուն մասին շահեկան տեղեկութիւններ ունի պոլսահայ գրող ու «Մարմարա»ի խմբագրապետ Ռ. Հատտէճեան, իր «Օտարականներ աշխատասենեակիս մէջ» յուշատետրային հատորաշարքին մէջ (2002, Պոլիս)։
Ըստ Հատտէճեանի (որ մեծանուն լեզուաբանին մտերմութիւնը վայելեր է 1940ական թուականներու վերջերէն սկսեալ), Տիլաչար իր տիկնոջ Մելինէի հետ թէեւ կ՚ապրէր Անգարա, հայ կեանքէն հեռու եւ կղզիացած, բայց հայերէն խօսելու, հայ մտաւորականներու հետ յարաբերելու տեւական կարօտ մը ունէր։ Ան իր զաւակը Վահէն Անգարայէն Պոլիս ղրկեր էր յօժարակամ՝ որպէսզի տեղւոյն Մխիթարեան վարժարանին մէջ ուսանէր ու հայեցի կրթութիւն ստանար, հայկական տոհմիկ մթնոլորտի մէջ կազմաւորուէր անոր ինքնութիւնը, չփրթէր հայ կեանքէն…։
Հատտէճեան կը պատմէ, որ երբ առաջին անգամ Անգարայի մէջ այցելեց Մարթաեաններու բնակարանը, հոն՝ հիւրասենեակին մէջ, տեսաւ շատ խոշոր վանդակ մը, ուրկէ ներս զետեղուած ճիւղերու եւ կանաչութիւններու միջեւ կ՚ոստոստէր…սկիւռ մը։
Ասիկա անջնջելի տպաւորութիւն մը պիտի մնար իրեն համար։
Բայց շշմեցուցիչ բո՛ւն պատկերը պիտի պարզուէր քիչ յետոյ, երբ Հատտէճեան (այն օրերուն դեռ հազիւ 23 տարեկան) պիտի առաջնորդուէր Մարթաեանի աշխատասենեակը ու դէմ յանդիման կանգնէր անոր վիթխարի գրադարանին։ Հազարաւոր հաստափոր ու մեծահասակ գիրքեր, բառարաններ եւ հանրագիտարաններ, որոնք պատերը կը ծածկէին՝ գետնէն մինչեւ առաստաղ…։ Երիտասարդ այցելուն տակաւին պիտի շշմէր նաեւ ի տես Մարթաեանի սուր եւ արտակարգ յիշողութեան։ «Այսօրուան իմաստով համակարգիչ մը, որուն որեւէ մէկ կոճակին վրայ կոխելով կրնայիր նոյն րոպէին իսկ ծովածաւալ տեղեկութիւն ստանալ որեւէ նիւթի մասին, թիւերով ու թուականներով, անհամար անուններով ու վերլուծումներով», կը գրէր ան։
Հատտէճեան կը յիշեցնէ, որ 60ական թուականներուն Յակոբ Տիլաչար յաճախ Պոլիս կու գար եւ կը սիրէր մէկտեղուիլ հայ երիտասարդ գրողներու հետ։ Այս վերջինները կը կախարդուէին իր խօսքերէն ու զրոյցներէն, կ՚անդրադառնային որ հայ մշակոյթի ովկիանոսը գաղտնիք մը չունէր այս համայնագէտ մարդուն համար։
Առիթով մը, Մարթաեան անոնց ցոյց տուած էր ափի մեծութեամբ ձեռագիր գրքոյկ մը, զոր ինք իր ձեռքով պատրաստած էր, եւ ուր իւրաքանչիւր էջի վրայ դրոշմած էր աշխարհի հին ու նոր բոլոր լեզուներով եւ այբուբեններով «ՅԱԿՈԲ» անունը։ Եւ այդ գրքոյկն ալ կոչած էր «ՅԱԿՈԲԱՊԱՏՈՒՄ»…։ Հատտէճեան այդ մասին կը գրէ. «Այս գրքոյկով թէեւ ան մէկ կողմէ մեծարած ու պատուած էր իր ծնողքին կողմէ իրեն նուիրուած Յակոբ անունը, բայց միւս կողմէ ալ այդ կերպով ան բոլորին ցոյց տուած էր թէ որքա՚ն շատ լեզուներու ու այբուբեններու հետ մտերմացած էր որպէս լեզուաբան»։
Հատտէճեան իր յուշերն ու տպաւորութիւնները կը շարունակէ սա տողերով.
- Յակոբ Մարթաեան արտաքին երեւոյթով թերեւս շատ տաքուկ ու հաղորդական մարդ չէր նկատուեր, որովհետեւ միշտ իր վրայ ունէր ակադեմական լրջութեան ու հեղինակութեան մը դրոշմն ու շեշտը։ Բայց իրականութեան մէջ հաղորդական ու խանդավառ մարդ էր՝ եթէ գտնէիր դէպի իր սիրտն ու միտքը գացող ճամբան։ Այն ատեն յանկարծ հիանալի կերպարանափոխում մը կը կատարուէր, Մարթաեան մանուկի մը չափ ուրախ ու խանդավառ՝ կ՚իջնէր մեր մակարդակին ու մեր ձեռքերէն բռնելով մեզ իրեն հետ կը վազցնէր դէպի մեր ու համաշխարհային գրականութեան ու մշակոյթին պարտէզները։ Ի՛նչ արագ ու հեւիհեւ վազք մըն էր այդ, մենք հազիւ թէ կը հասնէինք իրեն։ Ան, բառերը ծամելու ու կակուղցնելով արտասանելու իւրայատուկ խօսելակերպով մը բառեր ու գիտելիքներ հեղեղի նման կը տեղացնէր մեր վրայ։ Իր մօտ հմտութիւնը չափ ու սահման չունէր։ Եւ կ՚ուզէր որ առաւելագոյն չափով օգտուէինք իրմէ։ Թէեւ շատ կը հետաքրքրուէր մեր աշխատանքով ու մեր ստեղծագործութիւններով, շարունակ կը քաջալերէր մեզ, տեսութիւններ կը հրատարակէր մեր նոր գրականութեան մասին՝ զոր ինք «նորատարազ գրականութիւն» կը կոչէր, բայց եւ այնպէս ան ամէն վայրկեան անհամբեր էր իրմէ դէպի մեզի փոխանցելու իր մտածումներն ու գիտելիքները՝ փոխանակ սպասելու որ մենք մեզմէ դէպի իրեն փոխանցէինք մեր մտածումներն ու ակնկալութիւնները։ Ունէր աճապարանք մը, որ վստահ եմ որ ծնունդ կ՚առնէր Անգարայի իր կղզիացումէն, իր առանձնութենէն, հայերէն խօսելու, Հայերու հետ հաղորդուելու իր կարօտէն, եւ թերեւս կը մտածէր որ շատ ժամանակ չունէր երիտասարդութեան փոխանցելու այն ինչ որ կ՚ուզէր փոխանցել, միայն իրեն չվերապահել իր ամբողջ մտային պաշարը, այլ խօսքով՝ ինքզինք ապրեցնել երիտասարդութեան ընդմէջէն։
«Յակոբ Մարթաեանի գլխացաւերը» խորագրեալ գլուխի մը տակ, Հատտէճեան կը պատմէ ցնցիչ դէպք մը, որ լայն շրջանակներու համար անծանօթ մնացած է, եւ որ ցոյց կու տայ՝ թէ հակառակ Թուրքիոյ ակադեմական շրջանակներուն մէջ իր գրաւած բարձր դիրքին ու ընծայաբերած մեծ ծառայութիւններուն, Մարթաեան «խորթ զաւակ»ի աչքով կը դիտուէր շատերու կողմէ, անվստահութեան կամ վերապահութեան քօղարկեալ մթնոլորտ մը առկայ էր իրեն նկատմամբ, պարզապէս՝ որովհետեւ ան հայկական ծագում ունէր…։
Դէպքը հետեւեալն էր։
Ինչպէս ծանօթ է, Տիլաչար խմբագրապետ նշանակուած էր պետութեան կողմէ հրատարակուող Թրքական Հանրագիտարանին։ Այստեղ, ան ստորագրած էր անթիւ-անհամար մեծ ու փոքր յօդուածներ՝ այլազան նիւթերու շուրջ։ Հանրագիտարանը լոյս կ՚ընծայուէր դանդաղագնաց ընթացքով, պրակ առ պրակ, յետոյ կը վերածուէր հատորներու։ Երբ կարգը հասաւ E տառին ու պիտի գրուէր Ermeniler (Հայեր) խորագրեալ բառայօդուածը, Տիլաչար ի՛նք յանձն առաւ
այդ պարտականութիւնը։ Խմբագրակազմին մէջ կա՞ր մէկը, որ կարենար աւելի ձեռնհասօրէն գրել հայ ժողովուրդին եւ անոր արժէքներուն մասին ակադեմական լրջութեամբ։
Ու Տիլաչար գրե՛ց այդ բառայօդուածը՝ այնպէս ինչպէս հարկ է որ գրուէր։ Զայն ընդգրկող պրակն ալ շարուեցաւ ու տպագրուեցաւ։
Այս հանգրուանէն ետք է որ ահա՝ որոշ թուրք շրջանակներ շարժման անցան իր դէմ, դէս ու դէն չարախօսութիւններ կատարեցին, ու պնդեցին որ «Հայեր»ու յատկացուած բառայօդուածը անաչառօրէն շարադրուած չէ, այլ գրի առնուած է կողմնակալութեամբ ու հայանը-
պաստ մերձեցումով …։
Նախապաշարեալ ու նեղմիտ շրջանակներու այս մեղադրանքներն ու բողոքները, դժբախտաբար, տեղ հասան։ Մարթաեանի այդ բառա-
յօդուածը ի վերջոյ անընդունելի նկատուեցաւ, տպուած պրակներն անգամ շրջանառութենէ դուրս դրուեցան ու փճացուեցան, յետոյ ալ նոյն բառայօդուածին գրառումը ուրիշ անձի մը յանձնուեցաւ…։
Մարթաեան հիասթափուած էր ու խորապէս վիրաւորուած։ Ապերախտութիւն մը չէ՞ր ասիկա իր անձին, վաստակին ու ակադեմական ծառայութեան նկատմամբ։
Այդ օրէն ետք, իրեն համար դժուարացած էր այլեւս Հանրագիտարանը խմբագրելու աշխատանքը…

«ԿԱՓԱՐԻՉ»Ի ՈՒ «ԿՈՂՔ»Ի ՍԻՆ ՎԷՃ ՄԸ
Մարթաեան եթէ քօղարկեալ թշնամիներ ունէր Անգարայի թուրք շրջանակներէն ներս, ատոր զուգահեռ՝ ունէր բացայայտ թշնամիներ Պոլսոյ հայ համայնքէն ներս ալ։ Ու այս վերջինները անհամեմատօրէն աւելի՛ անգութ էին ու անպարկեշտ, անխնայ ու հետեւողական…
Երբ Մարթաեան 1961էն սկսեալ «Մարմարա»ի մէջ (Պետրոս Զօպեանի խմբագրապետութեան շրջանն է ատիկա) սկսաւ լոյս ընծայել իր թերթօնային «Համայնապատկեր հայ մշակոյթի» ուսումնասիրութիւնը, Պոլսոյ «Ժամանակ» օրաթերթի աշխատակիցներէն մին՝ Վահրամ Բարունեան, անոր դէմ բացաւ անտեղի գրչապայքար մը, որ հետզհետէ դուրս եկաւ լեզուական վէճի մը ընդունելի սահմաններէն, հուն փոխեց շատ ժխտական գունաւորումներով, ու ի վերջոյ վերածուեցաւ տարեց լեզուաբանին դէմ խաչակրական ամօթալի արշաւի մը…։
Ի՞նչ «յանցանք» գործեր էր Մարթաեան։
Գրութեան մը մէջ, ան գործածեր էր «գիրքին կափարիչը» ըսելաձեւը։
Հաւա՜ր…։
Վահրամ Բարունեան կը պնդէր թէ «կափարիչ» բառը սխալ էր, պէտք էր գործածել «կողք» բառը։ «Գիրքին կողքը»։ Ըստ իրեն՝ «կափարիչ»ը թրքերէնի մէջ օգտագործելի «քաբաք» բառին տառացի թարգմանութիւնն էր, իսկ ատիկա հայերէնի պարագային ընդունելի չէր։
Մարթաեան, բնականաբար, ինքնապաշտպանութեան դիմեց։ Հայ թէ օտարալեզու բազմաթիւ աղբիւրներէ վկայութիւններ բերաւ իր տեսակէտը պաշտպանելու համար, ջանաց բացատրել՝ թէ «կափարիչ» բառն ալ կարելի էր գործածել «կողք»ի իմաստով։
Բայց հակառակորդը ոչ միայն չէր համոզուեր, այլեւ՝ անձնական խծբծանքներու կը դիմէր…։ Իրեն կը միանային զանազան ծածկանուններու տակ թաքնուած գրիչներ ալ ու կը սկսէին ծանր ու վիրաւորական բառերով ամբաստանել Մարթաեանը՝ որպէս մէկը, որ առհասարակ անմշակ ու անհարազատ հայերէն մը կ՚օգտագործէ, եւ որ իր նախադասութիւններն ու բառերը թրքերէնի վրայ կը կաղապարէ շարունակ…։
Զորօրինակ, «Վրոյր Կազմարարեան» կեղծանունով յօդուածագիր մը, միշտ «Ժամանակ» օրաթերթին մէջ, Մարթաեանը գետնէ գետին կը զարնէր՝ զինք նմանցնելով «յիմարանոցէն փախած հէք հիւանդ»ի մը…։ Ու նշդրակը ձեռք առած՝ հրապարակ կ՚իջնէր «բանալու համար Մարթաեանի ուղեղը ու մաքրելու հոն հաւաքուած գարշահոտ թարախը»…
Այս անհամ վէճը նմանօրինակ գնացքով կը շարունակուէր երկա՜ր շաբաթներ, մինչեւ որ յանգէր անբաղձալի վախճանի մը,- Մարթաեան, որ արդէն ունէր դիւրազգած նկարագիր մը, կ՚որոշէր վե՛րջ տալ հայերէն յօդուածագրութեան։ Վա՛ր կը դնէր իր գրիչը, կապերը կը խզէր հայ մամուլին հետ։
Եւ այս պայմաններուն մէջ՝ կիսաւարտ մնալու կը դատապարտուէր նաեւ «Համայնապատկեր հայ մշակոյթի» թերթօնը…։

ՊՈԼՍԱՀԱՅՈՒԹԻՒՆԸ ՉԷՐ ՄՈՌՑԱԾ ԻՐ ԱՐԺԱՆԱՒՈՐ ԶԱՒԱԿԸ
Ճիշդ է որ Մարթաեան չափազանց վշտացած էր իր դէմ բացուած անքաղաքակիրթ գրչապայքարէն, այնուհանդերձ՝ ան իր սրտին մէջ տաքուկ տեղ մը ունէր միշտ Պոլսոյ ու պոլսահայութեան նկատմամբ։
Արդէն, իսթանպուլահայ երիտասարդ գրողներն ու բանաստեղծները (Զահրատ, Խրախունի, Հատտէճեան, Օննիկ Ֆչըճեան եւ միւսները) սրտակիցներ էին իրեն. անոնք իր անձին մէջ կը տեսնէին ո՛չ միայն պատկառելի համայնագէտ մը, այլեւ մենտոր մը՝ որ կը քաջալերէր զիրենք, սաղարթախիտ ծառի մը նման շուք ու հովանի կ՚ըլլար իրենց…։ Զորօրինակ, երբ 1960ին Զահրատ լոյս կ՚ընծայէր իր առջինեկ քերթողագիրքը՝ «Մեծ քաղաքը», Մարթաեան նախ կը փութար վերլուծական գրախօսականով մը ողջունել երիտասարդ բանաստեղծին յաղթական մուտքը մեր գրականութենէն ներս, այնուհետեւ ալ վեց տարբեր լեզուներու (անգլերէն, ֆրանսերէն, գերմաներէն, իտալերէն, սպաներէն եւ ռուսերէն) կը թարգմանէր հատորին մէջ տեղ գտած «Ոսպ ստկող կինը» քերթուածը…։
Անշուշտ որ Մարթաեան բաւական երկար տարիներ յամառօրէն կառչած մնաց իր առած որոշումին ու մերժեց երեւիլ հայ մամուլին մէջ՝…յուրախութիւն իր հակառակորդներուն։ Սակայն ժամանակը, ինչպէս միշտ, կատարեց իր բարերար դերը, ու բարեկամ գրչեղբայրներու հետեւողական ճիգերուն ալ շնորհիւ՝ ի վերջոյ կարելի դարձաւ կակուղցնել Մարթաեանը, մասամբ մոռցնել տալ անցեալի դառնութիւնները, վերաշահեցնել զինք հայ համայնքի ծոցին մէջ ։
Տուեալներ չունիմ ի ձեռին՝ ճշդելու համար, թէ ո՞ր թուականին Մարթաեան վերադարձաւ հայ մամուլին ու այնտեղ գրաւեց իր երբեմնի պատուաւոր տեղը։ Թերեւս, 70-ական թուականներու կէսերուն։
Գոնէ յստակ է, որ 70ական թուականներու կէսերէն ետք ան աշխոյժ ներկայութիւն մըն էր իր այնքան սիրած ու յարգած «Մարմարա»ի սիւնակներուն մէջ։ Արամ Գամպուրեանի նախաձեռնութեամբ 2000 թուականին Պոլիս հրատարակուած ու Մարթաեանի կարգ մը գրութիւնները կողքի մը տակ մէկտեղող «Յօդուածներ» հատորը ա՛յդ է որ կը հաստատէ անուղղակիօրէն։ Արդարեւ, այս ժողովածուին մէջ ներառնուած 25 յօդուածներուն բոլո՛րն ալ, առանց բացառութեան, Մարթաեանի կողմէ գրի առնուած ու «Մարմարա»ի մէջ հրատարակւած են 1976-77 թուականներուն։
Ջուրերը, ուրեմն, վերստին սկսեր էին հոսիլ իրենց հարազատ աւազանին մէջ…
Մեծարանքի ու գնահատանքի այն փառաւոր յոբելեանը, զոր «Մարմարա»ի նախաձեռնութեամբ պիտի սարքուէր Պոլսոյ մէջ, Յակոբ Մարթաեանի գրական գործունէութեան 70ամեակին ի պատիւ, ուրի՛շ հրաշալի առիթ մը կը ստեղծէր իր կարգին՝ որպէսզի իսթանպուլահայութիւնը հրապարակաւ ծափահարէ ու գրկէ իր վաստակաշատ ու բազմատաղանդ մէկ դէմքը։
Այս ձեռնարկը տեղի կ՚ունենար 1977 Մայիս 16ին, Պէյօղլուի Նարեկեան սրահը։
Ա՛յս ալ մէկն էր այն գրական որակեալ խրախճանքներէն, որոնցմով կը յատկանշուէր հայկական Պոլիսը այդ թուականներուն։
Կազմակերպիչ Յանձնախումբը օրեր առաջ ծանուցումներ հրատարակած ու ցրած էր արդէն։ Ու Մարթաեան Անգարայէն Պոլիս կը ժամանէր Մայիս 13ին։
Հանդէսին օրը, սրահը մէկ ժամ առաջուց ամբողջովին լեցուած էր խուռներամ բազմութեամբ։ Երեկոյթին կը նախագահէր Շնորհք Պատրիարք, իր կողքին ունենալով հոգեւորականաց դասը։
Բացման խօսքով հանդէս կու գար Սօսի Ճնտոյեան, որ նախ կը կարդար Մարթաեանի կենսագրականը, այնուհետեւ, իբրեւ հանդիսավարուհի, գործադրութեան կը դնէր յայտագիրը։
Ամենէն առաջ թրքերէն լեզուով կ՚արտայայտուէր Վահէ Սէֆէրեան՝ շեշտը դնելով թուրք մշակոյթին Մարթաեանի բերած ծառայութիւններուն վրայ։ Կազմակերպիչ Յանձնախումբին ատենապետը՝ գրագէտ Վահրամ Պուրմայեան, իր խանդավառիչ ելոյթին մէջ Մարթաեանը կ՚անուանէր «Հայ մշակոյթի բացառիկ հսկան»։
Երկու գրագէտ բանախօսներ՝ տոքթ. Վարդան Կոմիկեան եւ տոքթ. Վարդ Շիկահեր, իրերայաջորդ համապարփակ ելոյթներով կը խօսէին յոբելեարին վաստակին ու մշակութային անգին ծառայութիւններուն մասին։
Ի գործ կը դրուէր գեղարուեստական յայտագիր մըն ալ, ուր դերեր ստանձներ էին դաշնակահարներ բժ. Հերման Միսքճեան եւ Վարուժան Ասլանեանց, երգչուհի Ալիս Մանուկեան եւ ասմունքող Սիլվա Կոմիկեան։
Յոբելեար Յակոբ Մարթաեան երբ ձեռնարկի աւարտին բեմ կը հրաւիրուէր խանդավառ ծափահարութիւններու տարափի մը տակ, սա՛պէս կ՚արտայայտուէր.- «82 տարեկան Հայ մըն եմ։ Այսօր ձեզի կը ներկայանամ՝ որպէս իր պարտականութիւնը կատարած մարդ։ Ի՞նչ էր պարտականութիւնս։ Ապրի՚լ որպէս հայ։ Ուրախ եմ որ 82 տարիէ ի վեր կ՚ապրիմ որպէս հայ։ Արտակարգ մարդ մը չեմ։ Եթէ շատ լեզուներ սորվեցայ, բոլորն ալ սորվեցայ հայերէնի համար, հայերէնի օգտակար ըլլալու համար։ Այսուհետեւ ալ պատրաստ եմ կատարելու այն ինչ որ կը պահանջուի ինձմէ»։ Մարթաեան այս խորիմաստ խօսքերը կ՚արտասանէր մեծ յուզումով, նոյնիսկ արցունք հոսեցնելով…։
Այս տպաւորիչ ելոյթէն ետք՝ բեմին վրայ յուշանուէրներ կը յանձնուէին յոբելեարին։
Հուսկ Բանքը կ՚արտասանէր Շնորհք Պատրիարք, որ դրուատալից արտայայտութիւններով կը մեծարէր յոբելեարը։ Մասնաւորաբար, գնահատանքով կ՚արտայայտուէր կիսատ մնացած «Համայնապատկեր հայ մշակոյթի» շարքին մասին ու հրապարակաւ կը խնդրէր որ Մարթաեան իր աւարտին հասցնէ այդ եզակի ուսումնասիրութիւնը…։
Մինչ կը կատարուէր այս յոբելեանը, դուրսը՝ մթնոլորտը դա՛րձեալ պղտորած էր…։ «Ժամանակ» օրաթերթը օրերէ ի վեր նախատալից գրութիւններ կը հրատարակէր Մարթաեանի հասցէին, կը պնդէր որ ան կարծուածին չափ հմուտ լեզուագէտ մը չէ, նոյնիսկ շնորհքով հայերէն չի գիտեր…

ՎԵՐՋԱԿԷՏ ՄԸ
Իրեն ի պատիւ սարքուած յոբելինական հանդէսէն երկու տարի անց, 1979 Սեպտեմբեր 12ին, Յակոբ Մարթաեան Պոլսոյ մէջ կը կնքէր իր մահկանացուն։
Միւս Յակոբը՝ Մնձուրին, կանխեր էր զինք աւելի քան մէկուկէս տարի առաջ, 1978 Յունուարին…։
Մարթաեանի յուղարկաւորութիւնը կը կատարուէր Պէյօղլուի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ մէջ, Սեպտեմբեր 18ին, հանդիսապետութեամբ Շնորհք Պատրիարքի, որ նաեւ կը խօսէր դամբանականը։ Դուրսը, բակին մէջ, դամբանականներ կ՚արտասանէին նաեւ թուրք յայտնի պատմաբան փրոֆ. Ճավիտ Օրհան Թիւթէնկիլ, Սաիտ Սատի Տանիշմէնտ-Կազիօղլու, Վահէ Սէֆէրեան եւ Փանոս Էօզարարատ։
Ցաւակցական հեռագիրներ կը հասնէին Թուրքիոյ Հանրապետութեան նախագահէն ու վարչապետէն։
Յետոյ, մեռելակառքը կ՚ուղղուէր դէպի Շիշլի։ Հայոց պատմական գերեզմանատունը կը դառնար ի՛ր ալ վերջին հանգստավայրը՝ մեծանուն անհամար դէմքերու դրացնութեան մէջ…։
Վերջակէտն էր ասիկա արտակարգօրէն հարուստ ու լիարժէք կեանքի մը, որ առաւելաբար անցեր էր գիրքերու ու մատեաններու մտերմութեան մէջ…։
Մարթաեան հաւատարմօրէն թուրք լեզուաբանութեան նուիրեր էր իր կեանքին մեծագոյն շերտը, հոգ չէ թէ յուսաբեկութիւններ ապրած ըլլար Անգարայի ակադեմական իր շրջապատին մէջ իսկ։
Իր սիրտը տեւաբար բաբախած էր հայութեամբ, հակառակ քղամիդի մը նման իր ուսերուն նետուած «Ա. Տիլաչար» անունին, ու հակառակ այն անոպայ յարձակումներուն, որոնց թիրախ պիտի դառնար հայ մամուլի էջերուն մէջ՝ իր ծերունազարդ տարիքին իսկ։
Մարթաեանի մահէն ետք, երկա՜ր տարիներ, գրական շրջանակներու մէջ ու շրթներու վրայ միշտ առկայ մնաց սա՛ հարցումը.
- Ե՞րբ հատորի պիտի վերածուի «Համայնապատկեր հայ մշակոյթի» կոթողային աշխատասիրութիւնը։
Ազդանշանը եկաւ, վե՜րջապէս, 2004ին։
Այդ տարի, Թրքահայ Ուսուցչաց Հիմնարկը ձեռնամուխ եղաւ «Համայնապատկեր»ի հատորային հրատարակութեան։ Եւ այսպէս, հերթաբար, 2004ին, 2005ին եւ 2009ին Պոլսոյ մէջ հրատարակուեցան այդ լայնածիր աշխատասիրութեան առաջին երեք հատորները, բարերար մեկենասներու ձեռնտւութեամբ։ Իսկ շարքին չորրորդ հատորն ալ լոյս ընծայուեցաւ բոլորովին վերջերս, տարեփակի նախօրէին։ Կարգի կը սպասեն մնացեալներն ալ…։
Այս գիրքերը թղթատողը կրնայ վկայել, թէ Յակոբ Մարթաեան «յիմարանոցէն փախած հէք հիւանդ» մը չէր, այլ՝ քալող համայնագիտարան մը…։ 

«Նոր Յառաջ», Փետրուար 8, 2014