Իսլամաց(ու)ած հայեր՝ հարցում եւ պատասխան («Իսլամաց(ու)ած հայեր» խորհրդաժողովի երկայնքին)

ԻՇԽԱՆ ՉԻՖԹՃԵԱՆ

Ա.

Աւարտին հա­սաւ Հրանդ Տինք Հիմ­նարկի, Իս­թանպու­լի Պո­ղազի­չի հա­մալ­սա­րանի եւ Մալաթիահա­յերու Միու­թեան («Մա­լաթիահայ­տէր») հա­մագոր­ծակցու­թեամբ կազմակերպուած եռօ­րեայ գի­տաժո­ղովը (2-3 Նո­յեմ­բեր 2013, Իս­թանպուլ, Պո­ղազի­չի համալսա­րան), որ իբ­րեւ «խորհրդա­ժողով» բնո­րոշուած էր: Ու այս բնո­րոշու­մը շատ աւե­լի գործնա­կան էր, որով­հե­տեւ, թէեւ ձեռ­նարկը հա­մալ­սա­րանի մը յար­կին տակ տե­ղի ու­նե­ցաւ, գի­տական զե­կու­ցումնե­րուն քովն ի վեր ան տեղ մը ու­նէր խորհրդակ­ցա­կան բնոյթ: Բուն գիտաժո­ղովէն, այ­սինքն տար­բեր նիւ­թե­րու ու­սումնա­սիրու­թեանց ներ­կա­յացու­մէն առաջ, ողջոյնի պաշ­տօ­նական խօս­քե­րէն ետք տե­ղի ու­նե­ցած սկիզ­բի զրոյ­ցը, ինչպէս նաեւ վեր­ջին օրուան կլոր սե­ղանը պարզ իմաստներ կրնա­յին ու­նե­նալ, իբ­րեւ աշ­խա­տելա­ձեւեր, որոնք գուցէ ամէն գի­տաժո­ղովի ալ օրա­կար­գին կա­րելի է գտնել: Հոս, սա­կայն, ու­րիշ կա­րեւոր հանգա­մանք մը կը տես­նեմ: Գի­տաժո­ղովին սկիզբն ու վեր­ջը կը կե­նային այս զրոյցնե­րը, կը պա­տէին բուն մար­մի­նը ձեռ­նարկու­թեան, ինչ որ կրնայ նշա­նակել, թէ իս­լա­մաց(ու)ած Հայերուն վե­րաբե­րող այս նիւ­թը, գի­տական վեր­լուծու­մէն առաջ եւ վերջ ու­նի զրու­ցա­յին բաժին մը, ուր ան նախ կը խմո­րուի ու ապա գի­տու­թե­նէն ան­դին կը թե­ւակո­խէ, այսպէս բանալով տա­րածուն ոլորտ մը: Զրոյ­ցը անհրա­ժեշ­տօ­րէն կը բա­ցուի, որով­հե­տեւ իսլամացուած Հա­յերուն մա­սին ու­սումնա­սիրու­թիւններ կը պակ­սին: Անոնց գո­յու­թեան, պատմութեան ու ներ­կա­յին մա­սին աղ­բիւրնե­րը եւ քա­ղաքա­կան պայ­մաննե­րը պա­կասա­ւոր են ու կրնա­յին շատ աւե­լի հա­րուստ ըլ­լալ, եթէ պայ­մաննե­րը թոյ­լա­տու ըլ­լա­յին ու հետաքրքրութիւնը քա­ջալե­րուէր: Ան­տե­սումն ու լռու­թիւնը իբ­րեւ լու­ծում միշտ խափանարար են:
2005 թուակա­նին նո՛յն (նո՞յն) Իս­թանպու­լին մէջ ահա­գին հարց ստեղ­ծած էր հա­յու­թեան նուիրուած գի­տաժո­ղով մը, առա­ջինը իր տե­սակին ու նիւ­թին մէջ, ու՝ Մա­յիսէն Սեպ­տեմբեր յե­տաձ­գուած, Պո­ղազի­չի պե­տական հա­մալ­սա­րանէն Պիլ­կի անձնա­կան հա­մալ­սա­րան փոխադ­րուած, բո­ղոքա­րար ցու­ցա­րար­նե­րու ներ­կա­յու­թեան ար­ժա­նացած: Ու հի­մա, ութ տարի ետք, առանց որե­ւէ հար­ցի (ար­դեօ՞ք՝ չենք գի­տեր), գո­նէ՝ առանց ցու­ցա­րար­նե­րու, «ցեղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռին ալ առատ օգ­տա­գոր­ծումով առօք-փա­ռօք տե­ղի կ’ու­նե­նայ այս գի­տաժո­ղովը: Ութ տա­րուան մէջ բա՞ն կը փո­խուի: Թէ՞ հա­րիւ­րա­մեակի ժա­մանա­կային մօտեց­ման թրքա­կան պատ­րաստու­թեանց մաս կը կազ­մէ այս գի­տաժո­ղովն ալ...: Ա՞յս է ձեր ու­զա­ծը. հրամ­մե­ցէ՛ք, եկէ՛ք, խօ­սեցէ՛ք՝ - ըսել կ’ու­զեն, կ’երե­ւի, պա­տաս­խա­նատու վեր­նա­կան մար­միններ, - միայն թէ պաշ­տօ­նական ճա­նաչում մի՛ պա­հան­ջէք: Ասի­կա քու­նի դեղ մըն է ձե­զի հա­մար: Ատոր պա­տաս­խա­նը հե­տեւեալն է՝ Մեր ու­զա­ծը, պա­հանջքին բովանդակութենէն առաջ, քա­ղաքա­կան կե­ցուած­քի վե­րին ու վերջնա­կան յստա­կու­թիւնն է: Մնա­ցեալը՝ երկրոր­դա­կանօ­րէն կա­րեւոր է: Բայց թո­ղունք այս հա­սարակ են­թադրու­թիւննե­րը, հա­սարա­կացումնե­րու պա­հանջնե­րը:

Ար­դեօ՞ք հան­գուցեալ (սպան­եալին հա­մա՞ր ալ վեր­ջին հան­գիստի այս բնո­րոշու­մը կա­րելի է գոր­ծա­ծել. չեմ գի­տեր) Հրանդ Տին­քի երազ­նե­րէն մէ­կը չէր, որ այս գի­տաժո­ղովով մաս­նա­կի իրա­կանու­թեան կը վե­րածուէր: Իրեն կը դի­մէին, յա­ճախ, «Ակօս»ի խմբագ­րա­տուն հեռաձայնե­լով կամ ան­ձամբ ներ­կա­յանա­լով, հայ մեծ մայր կամ հայ նախ­նի­ներու յի­շատա­կի փշուրներ ու­նե­ցող Թուրքեր, Քիւրտեր կամ թրքահ­պա­տակ այ­լազգի­ներ, որոնք խօս­քի ու բացատ­րութեան կա­րիքը ու­նէին կամ հայ ազ­գա­կան կը փնտռէին: Անոնց գո­յու­թիւնն էր, կը կար­ծեմ, որ իրեն յի­շեց­նել ու հաս­տա­տել տուած էր, թէ Հա­յերս մին­չեւ հի­մա յատ­կա­պէս կորուստի, սպան­եալ զո­հերու մա­սին կը խօ­սինք ու կը մտա­ծենք: Հա­պա՞ այս կեն­դա­նի զոհերը, որոնք կան եւ չկան, յի­շողու­թե­նէն առ­նե­լով իրենց գո­յու­թեան առա­ջին նշա­նը, գոյութեան սահ­մաննե­րու վրայ կը թա­փառին: Ո՞ւր ըլ­լա­լու էին անոնց ար­տա­յայ­տութեան գետինը, անոնց խօ­սակի­ցը: Անոնց պատ­մածն ու դեռ պատ­մե­լիքը դէ­պի ո՞ւր բա­ցուե­լով տեղ պի­տի գրա­ւէին: Ար­տա­յայ­տութեան գե­տին պատ­րաստե­լը մեր ըն­կե­րու­թեան մէջ, սա­կայն, որո՞ւ պար­տա­կանու­թիւնն է:
Ֆէթ­հի­յէ Չէ­թին, որ բաց­ման զրոյ­ցին ու փակ­ման նիս­տին մաս­նակցե­ցաւ, միշտ իր հայ մեծ մօր ստուերին տակ, հայ­կա­կան ինքնու­թեան բե­կոր մը կրե­լով իր մէջ, պի­տի մնայ հայ­կա­կան ու թրքա­կան ինքնու­թեանց խա­չու­ղիին: Վերջնա­կան որո­շու­մի պէտքն ալ չու­նի՝ հա՞յ թէ՞ թուրք: Խառ­նուրդը՝ թուրքեւ­հայ, նկա­րագիրն է այս սե­րունդնե­րուն, մին­չեւ որ իրե՛նք խառ­նուրդին մէջ յստա­կացումներ կա­տարեն՝ իրենք իրենց հա­մար. ու թե­րեւս՝ մե­զի ալ: Նոյնն է պա­րագան իս­լա­մահա­յերուն. ինչպի­սի՞ խառ­նուրդ պի­տի մա­տու­ցեն, պի­տի ըլ­լան անոնք: Չէ­թին տուա՞ծ է ինքնի­րեն հար­ցումը, որ զայն կի­րար­կենք իս­լա­մահա­յերուն վրայ, «մենք»՝ որ դա­տաս­տա­նի ելած ենք: Ուրկէ՞ կու գայ յստա­կու­թիւններ փնտռող այս հար­ցադրու­մը:
«Իս­լա­մաց(ու)ած Հա­յեր»ու նուիրուած գի­տաժո­ղովը, ինչպէս Հրանդ Տինք Հիմ­նարկի կազմակեր­պած նա­խորդ գի­տաժո­ղով­նե­րը, ոմանց հա­մար առիթ­ներ կ’ըն­ծա­յեն, հե­ռուէն մօտենա­լու Ցե­ղաս­պա­նու­թեան նիւ­թին: Գի­տենք, որ բռնա­տիրա­կան վար­չա­կար­գե­րու յա­տուկ երե­ւոյթ է՝ գի­տաժո­ղով մը անուանել ա՛յնպէս ու գի­տաժո­ղովին ըն­թացքին խօ­սիլ ա՛յսպէս: Տպագ­րեալ թուղթին վրայ գրել ա՛յս ու բա­նաւոր ներ­կա­յաց­նել՝ ա՛յն կամ՝ այս ե՛ւ այն: Ա՛յս ըսել, նաեւ ա՛յն հասկնալ: Թրքա­կան ար­դի բա­նաս­տեղծու­թեան ամե­նէն բնո­րոշ յատկանիշներէն մէկն է ար­դէն խորհրդան­շաննե­րու լե­զուով խօսք տեղ հասցնե­լու կարելիութիւնը: Տեղ հաս­նե­լու ձե­ւեր, ասոնք, որոնց եր­բեմն նաեւ ժո­ղովրդա­վար հա­մարուած պե­տու­թիւննե­րու ու հաս­տա­տու­թիւննե­րու մէջ ալ, շատ բնա­կանա­բար, կը հան­դի­պինք. այս բա­ռին տեղ միւս բառը գոր­ծա­ծել, որ­պէսզի ան­հա­տի մը ներ­քին ախոր­ժա­կը գո­հացուի, անոր զուտ անձնա­կան, մենամոլ հե­ղինա­կու­թիւնը հաս­տա­տուի:
Գի­տաժո­ղովին յա­ջոր­դող շաբ­թուան «Ակօս» շա­բաթա­թեր­թի ամ­բողջ թի­ւը (թիւ 914, 8 Նոյեմբեր 2013) նուիրուած է գի­տաժո­ղովին. մե­ծամաս­նութեամբ՝ թրքե­րէն, չորս
էջա­նի հա­յերէն յա­ւելուածով, ինչպէս միշտ. կան հար­ցազրոյցներ զե­կու­ցա­բեր­նե­րուն հետ, անոնց լու­սանկար­նե­րով ու ար­խի­ւային նիւ­թե­րով ու զե­կոյցնե­րէն ուղղա­կի հա­տուած­նե­րով կամ անոնց մա­սին կա­տարուած հա­ղոր­դագրու­թեամբ: Բնա­կան երե­ւոյթ մը ինքնին, սա­կայն կը մնայ հարց տալ՝ ո՞ր հայ­կա­կան գա­ղու­թին մէջ, ո՞ր հայ­կա­կան թեր­թին կող­մէ կա­րելի պի­տի ըլ­լար նման աշ­խուժու­թեամբ թիւ մը այսքան կարճ ժա­մանա­կի մէջ լեց­նել ու հրատարակել: Թե­րեւս կ’ար­ժէ այս առ­թիւ անդրա­դառ­նալ, որ Թուրքիոյ մէջ թղթա­կից­նե­րու աշ­խա­տան­քա­յին թա­փի տար­բեր մշա­կոյթ մը գո­յու­թիւն ու­նի, ար­դէն որոշ աւան­դութիւն մը կազ­մած: Կար­ճա­ռօտ, յա­ճախ ան­խորք ու հա­րեւան­ցի, սիւ­նակնե­րուն հետ՝ շնչաս­պառ, - ինչ որ միշտ դրա­կան երե­ւոյթ չէ, - թղթա­կիցը կամ լրագ­րո­ղը, ճիշդ այդպէս ըլ­լալնուն պատճառաւ աւե­լի ըն­թերցող ու­նե­նալու առա­ւելու­թիւնն ու­նին: Կը մնայ մտա­հոգուիլ պար­զա­պէս, որ նման գի­տաժո­ղով­ներ աւե­լի քան տաս­նեակ մը բազ­մազգ լրագ­րողնե­րու ափին շու­տով կրնան խան­գա­րուած խա­ղալի­քի մըն ալ վե­րածուիլ, լա­ւագոյն պա­րագա­յին՝ անոր իմաս­տը իջեցնելով սոսկ նշա­նակու­թեան մը:
«Թա­քուն», «ծպտեալ», «իս­լա­մացած» Հա­յեր: Այս ածա­կան­ներն են որ հայ­կա­կան մա­մու­լի էջե­րուն կը ծփան քա­նի մը տա­րիէ ի վեր: Ամե­նէն գէշ զգա­ցու­մը որ կ’ու­նե­նամ, անոնց «տէր» կանգնե­լու կե­ցուած­քին առըն­չուած է, գա­ղութնե­րու կող­մէ, որոնք իրենք իրենց կրթա­կան, մշա­կու­թա­յին ու քա­ղաքա­կան ան­հուն հար­ցե­րը կը ծած­կեն: Բայց, կեան­քի օրէնքն է. հարցերուդ լու­ծումը կը «մոռ­նաս», երբ ու­րի­շին հար­ցե­րուն լուծման կը նուիրուիս: Կա­րեւո­րը ընդմիշտ չմոռ­նաս հար­ցերդ ու քեզ, կոր­սուելով ու­րի­շին հար­ցե­րուն մէջ:
Հրանդ Տին­քի շու­քը աւե­լի ծա­ւալած է իր սպա­նութե­նէն ետք: Թե­րեւս եթէ հոն, գի­տաժո­ղովին ինք ան­ձամբ ներ­կայ ըլ­լար՝ այնքան ներ­կա­յու­թիւն չու­նե­նար: Սպա­նութեամբ կազ­մա­ւորուած իր անու­նը հի­մա աւե­լի շրջուն է: Գի­տենք որ ան իմա­ցական փայ­լա­տակումնե­րու մտաւորականը չէր, սա­կայն այս եր­կի­րը յատ­կա­պէս խի­զախ հրա­պարա­կագի­րին հա­մար ականջ ու­նի: Ու­նի նաեւ, ինչպէս տե­սանք, սպանիչ ձեռք, որ թե­րեւս կրնայ ամէն առի­թի նո­րէն եր­կա­րիլ: Ու ան եղաւ զո­հը, որ բա­ցաւ ճամ­բան խօս­քի, նիւ­թե­րու, ար­գի­լեալ, նուազ ծա­նօթ, նաեւ ահա՝ այս մէ­կուն:
Գի­տաժո­ղովէն առաջ ու վերջ ու անոր ըն­թացքին կը յառ­նէ միշտ ըն­դունման ու մերժման հար­ցը: Ինչպէ՞ս ըն­դունիլ, որ ատե­նին բռնի իս­լա­մացուած Հա­յերու յետ­նորդնե­րը այ­սօր իբ­րեւ այդպի­սին...կո­չուին, ըլ­լա՛ն: Ու ինչպէ՞ս մեր­ժել: Ան­շուշտ նաեւ՝ ին­չո՞ւ ըն­դունիլ ու ին­չո՞ւ մերժել: Կար­ծես դա­տարա­նի մէջ ըլ­լա­յինք ու լու­ծե­լիք դատ մը ու­նե­նայինք: Հա­յու­թեան կողմէ, թրքու­թեան կող­մէ՝ իրենց բո­լոր շեր­տե­րուն ու մա­սերուն կող­մէ, եւ թե­րեւս այլ կող­մե­րէ կրնան գալ հար­ցումնե­րը: Ըն­դունու­մէն առաջ՝ ինքնա­հաս­տատման ու ինքնա­ներ­կա­յաց­ման շրջան մը կայ, ծա­նօթու­թեան, եր­թալ-գա­լու, փո­խանակ­ման, որուն հա­մար բո­լոր կող­մերն ալ համ­բե­րու­թեան կո­չուած են: Բայց եթէ չձեռ­նարկուին այդպի­սի քայ­լեր, հե­ռուէն հե­ռու մնան՝ տեղ­քայլը միշտ պատ­րաստ է, մեզ հու­նա­ւորող ու կա­ղապա­րող: Իս­լա­մահա­յերու կող­մէ Հայաս­տան այ­ցեր տե­ղի կ’ու­նե­նան, Հա­յաս­տա­նը տես­նել փա­փաքող­նե­րուն թի­ւը սա­կաւ չէ. նման այ­ցեր ու միաս­նա­կան խաղ ու պար թե­րեւս օգ­տա­կար ձեռ­նարկու­թիւններ են: Ժամանա­կի ու հո­գեկան ժա­մանա­կին ալ դե­րը անհրա­ժեշտ է:
Իս­լա­մահա­յերու այս դէ­պի Հա­յաս­տան ուղղումն ու ու­ղե­ւորու­մը «հայ­րե­նիքին մէջ / հայրենիքէն դուրս» ըլ­լա­լու կա­ցու­թե­նէն կը մեկ­նի: Քա­նի Եղեռ­նը իրենց նախ­նի հարազատները դուրս շպրտած է...հայ­րե­նիքէն, հայ­րե­նիքը իբ­րեւ հող (Արեւմտա­հայաս­տան, Կի­լիկիա) ոտ­քերնուն տակ մնա­լով ու վե­րապ­րե­լով հան­դերձ՝ վերջ դրուած է, մե­ծաւ մա­սամբ, հո­ղին վրայ գո­յաւո­րուող հայ­կա­կան կեան­քին: Հայ­րե­նի հո­ղին տես­քին կա­րօտ չեն անոնք, երբ այ­սօր Հա­յաս­տան կ’եր­թան, այլ այն մի­ջավայր-հայ­րե­նիքին, պե­տու­թիւն-հայ­րե­նիքին, ուր հայ­կա­կան կեանք կը ծաղ­կի, ուր հա­յերէն կը խօ­սուի, ինչ որ իրենք այ­սօր իրենց քով չեն գտներ, եւ ինչ որ իրենց հող-հայ­րե­նիքին մէջ իրենցմէ խլուած է, կա­րելի չէ եղած: Կը զարմանան ու կը հրճուին անոնք: Հա­կառակ շար­ժումով մը, մենք ալ, մի­ջին արե­ւելեան հայկա­կան մի­ջավայ­րէն հայ­րե­նիք (հին կամ նոր) մեկ­նե­լով, քա­րին ու հո­ղին կա­րօտ ենք եւ ի զուր չէ որ քա­րի ու հո­ղի մա­սեր կամ ջուր կ’ար­տա­հանենք, հայ­րե­նիքը ձգած ատեն: Մենք տար­րե­րուն կա­րիքին, ու­ժին կը դի­մենք, իրենք ալ՝ մի­ջավայ­րին, հա­ւաքա­կանու­թեան: Կորուստնե­րը փնտռե­լէն ետք, սա­կայն, կայ նաեւ գտնուածը վե­րափնռե­լու, վե­րու­նե­նալու աշ­խա­տան­քը:

Բ.

«…Հիմա ես ձեզի հարցում մը ունիմ, - կ’ըսէ Իսթանպուլ հաստատուած միջին տարիքի հայախօս հայ մը, գիտաժողովի մէկ դադարին: - Եղբայրներէս ոմանք մնացին հոն ու ամուսնացան թուրքերու հետ: Եթէ ես ալ հոն մնայի՝ ե՞ս ալ իսլամացած պիտի ըլլայի»: Թուաբանական հարցում մը չէ, կը խորհիմ ես ինծի, որուն կարելի ըլլայ թուաբանական պատասխան մը տալ: «Չենք կրնար վերջնականօրէն գիտնալ, - կ’ըսեմ. - թերեւս դուք ալ հիմա իսլամացած ըլլայիք կամ չըլլայիք»: Հայկական Իսթանպուլը այստեղ ինծի կը ներկայանայ իբրեւ փրկութեան աւազան մը: «Կապ ունի՞ք ձեր եղբայրներուն հետ»: Այո, ունի, բայց կ’երեւի անբացայայտ կապ մըն է: Ընտանիքը՝ կիսուած հայութեան ու թրքութեան միջեւ, քրիստոնէութեան ու իսլամութեան միջեւ: Բայց կապ մը կայ, կը յուսամ ու կը մաղթեմ որ ըլլայ, կարկտանի կապ մը թերեւս, որ կանգուն է: Անծանօթը իր զրոյցը ուրիշին հետ կը շարունակէ, ինչպէս երբեմն կը պատահի նման պարագաներու, թերեւս գոհ ալ չէ տուած անորոշ պատասխանէս, ու մեր զրոյցին կապն ալ կը փրթի այդպէս...:
Թուրք ու թրքահպատակ ակադեմական ու ոչ-ակադեմական երիտասարդ սերունդին մասնակցութիւնն ու ներկայութիւնը այս գիտաժողովին զգալի է: Խանդավառութեամբ չէ որ կ’արձանագրենք այս տողերը, ոչ ալ՝ սերունդներու ու տասնամեակներու երազի մը իրականացումը տեսած ըլլալու գոհունակութեամբ, այլ հսկայական ուշացմա՛ն մը բացը նշելով: Հրէական Ողջակիզումը այսօր այս կամ այն ազգին մասնագիտութիւնը չէ, - ինչպէս որ գիտութիւնը չի կրնար այս կամ այն ազգինը ըլլալ, - սակայն յատկապէս գերմանացին կը փորձէ այդ մասնագիտութեան մէջ զարգացումներ արձանագրել, ձեւով մը իր «պարտք»ը նաեւ այդպէս վճարելով. նոյնպէս ալ Հայոց Ցեղասպանութեան պարագային. յատկապէս թուրք ակադեմականներ հարկ է որ յառաջանան անոր խորացման մէջ: Ինչպէս մեր, այնպէս ալ իրե՛նց պատմութեան մասն է ան:
Այստեղ պզտիկ փակագիծի մը կարիքը կը տեսնեմ, «թուրք արդի ակադեմականներու» կապուած: Եւրոպական համալսարաններու մէջ կարելի է հանդիպիլ այնպիսի տիպարներու, որոնք, երբ գիտեն որ հայ ես, «ցեղասպանութիւն» բառն ալ կը գործածեն, արդիական ցոյց կու տան իրենք զիրենք, նաեւ համալսարաններու միւս գործընկերներուն աչքին ազատամիտի անուն մը կը շինեն այդ ձեւով: Նիւթն ալ, հաւանաբար, այսպէս թէ այնպէս արծարծեն դասապահերու ընթացքին, սակայն ճարպիկ աճպարարի մը շարժումով զայն կը դնեն «անլոյծ» խնդիրներու մակարդակին: Տեսէք, կ’ըսեն, այս թեր կարծիքն ալ կայ, ա՛յս դէմն ալ կայ: Կարծես թէ հանելուկ մը ըլլար, ուսանողներուն ձեռքը տրուած: Ուսանողներ, դուք ձեր անձնական կարծիքը կազմեցէք, որովհետեւ այս մասին հայերը տարբեր կարծիք ունին ու թուրքերը՝ տարբեր: Ու ասիկա տեղի կ’ունենայ արդիականութեան, մտքի ու կարծիքի ազատութեան անունով: Արդարեւ, թրքական ուրացման քաղաքականութիւնը ոչ թէ միայն հեռահաս է, այլեւ կրցած է յարմարութեան իր գետինը գտնել մտքի ազատութեան մէջ:
Արեւմտեան աշխարհին ու Եւրոպական Միութեան երեսին նետուած «արդիամտութեան ապացոյց» թող համարուի այս գիտաժողովն ալ: Հոգ չէ, որովհետեւ այլ հոգերը շատ են: Սա մեծ հանդիպում մըն է, հաղորդութիւն: Ո՞ւր կրնան հանդիպիլ՝ թուրք, քիւրտ, հայաստանցի հայ, սփիւռքահայ, տէրսիմահայ, համշէնցի (համշէնահայ չեն սիրեր կոչուիլ) կամ այլապէս իսլամահայ ներկայացուցիչներ: Հայ ծանօթ պատմաբանը, որ այս տարի ալ կը մասնակցէր գիտաժողովին, անցեալ տարի ըսած էր. «Այս չէ՞ր Հրանդին ուզածը. քով-քովի բերել հայ ու թուրք. թող խօսի՛ն ի վերջոյ իրարու հետ, զիրար հասկնալու համար»: Վստահաբար՝ այս էր ուզուածներէն մէկը: Խնդիրը այն է, սակայն, որ մինչեւ այդ խօսքին յառաջացումը՝ անձնական մակարդակի վրայ պատրաստութեան կարիքը կայ, թէ՛ թուրքին թէ՛ հայուն համար: Հայը ամէնուն մէջ իր հասկցած ու իր նախահայրերուն ապրած թրքութիւնը պիտի տեսնէ ու թերեւս փորձէ չտեսնել, թուրքն ալ ինքզինք Մեծ Եղեռնին առնչուած շուքերուն պիտի պատրաստէ, կարդացած ու մասամբ հասկցած պիտի ըլլայ կարդացածը: «Արդար զոհը»՝ Հայը ունի անշուշտ առաւելութիւններ: Յանպատրաստից հանդիպումներ երբեմն օգտակար են ու յաճախ վնասակար: Ո՞վ ինքզինք պիտի պատրաստէ:
«Հաւատացէ՛ք», կ’ըսէ ընկերաբանութեան երիտասարդ, հազիւ քսանի կէսերուն, թուրք ուսանողը (կը նկատէք, որ տարիքը թուրք ինքնութենէն առաջ կը յիշեմ), գիտաժողովի դադարին, «մենք պայքարի մէջ ենք արմատական ուժերու դէմ, ու փոփոխութիւններ տեղի կ՚ունենան»: Հասցէներ կը փոխանակենք, իրարու հետ կապ պէտք է հաստատել, փոխանակումներ կատարել՝ գաղափարի, միտքի: Ու կապի մէջ մնա՛լ: «Լաւ թուրքեր» յառաջ եկած են երկրին մէջ, քանի մը տարիներէ ի վեր, պէտք է սպասել որ տարիները բազմանան կամ զանոնք բազմացնել: Մեր կարծածէն ու գիտցածէն շատ աւելի երիտասարդ հայեր ու թուրքեր իրարու հետ կապի մէջ են, ի դէպ, կ’երթան-կու գան. պահ մը եթէ մոռնալ ուզենք Պէյրութ-Իսթանպուլ, Երեւան-Իսթանպուլ տնտեսական անպաշտօն... թաքուն ու բանուկ կապերը:
Սատըք մեր՝ Պոլսոյ, իր՝ Իսթանպուլի թաղերուն մէջ կը ճանչնայ մեզ, կը «բռնէ», թէյի կը հրաւիրէ: Գիտէ որ գիտաժողովին մասնակիցներէն ենք, տեսած է հոն մեզ: Իսլամացած հայ մըն է, որ վերադարձ կատարած է, հիմա Իսթանպուլ կը բնակի, հայաստանցիի հետ ամուսնացած է, հայերէն միայն քանի մը բառ կը խօսի: Թէյէն ետք Սատըքին հետ կը քալենք ճամբան ու պատահմամբ դիմացնիս կ’ելլէ թրքահայ մտաւորական մը, թուրքի հետ ամուսնացած: «Ասիկա հայ չէ, քանի թուրքի հետ ամուսնացած է», կ’ըսէ Սատըք յստակ: Ոչ միայն «մենք»՝ իբրեւ հայ ծնածներս ունինք «հայ ես-հայ չես»ի դատումներ, այլ, շատ բնականաբար, իրենք ալ՝ հայ եղածները, «նորադարձները»: Ու մենք ոտքի ելած ենք իրենց օգնելու...:
Պանդոկին մէջ, առաջին օրը, նախաճաշի ընթացքին, Հրանդ Տինք Հիմնարկի կազմակերպիչ յանձնախումբի անդամ թուրք օրիորդը կը մօտենայ նախաճաշող հիւրերուն ու մէկ առ մէկ կը հարցնէ. «Դուք արդեօ՞ք գիտաժողովի մասնակիցներէն էք»: Կը նշմարեմ, ինչպէս նախաճաշին սպասարկող երկու տղաք, ի՛ր տարիքին, հեգնանքին ընկերացող թեթեւ ծիծաղով մը կը կրկնեն իր ըսածը՝ «Հրանդ Տինք Հիմնարկ...»: Ինք կ’աշխատի հիմնարկին համար ու անոնք կը հեգնեն, ոչ թէ զինք կամ աշխատանքը, այլ...բուն հարցը: Այսպէս, օրիորդին աշխատանքն ու սպասեակներուն հեգնանքը ձեռք-ձեռքի կ’ընթանան, ոչ թէ ես ինծի կը խորհիմ, այլ աչքիս առջեւ կը տեսնեմ ու կը լսեմ:
Արդէն կատակի տուած ենք. աջ ու ձախ՝ չոր ծիրան վաճառող ծերը կամ այլ վաճառորդ երիտասարդուհի մը «իսլամացած հայ» ըլլալու են՝ կ’ըսենք ու կ’անցնինք: Երբեմն նոյնիսկ կը հարցնենք. «Արմատներուդ մէջ հայ կա՞յ»: Ու անոնք ալ, իրենց ապրանքը ծախելու հետամուտ, «չկայ, չեմ գիտեր, կրնայ ըլլալ»՝ ժխտականէն մինչեւ դրականին բացուող ու նման պատասխաններ կը հրամցնեն մեզի: Հարցը այն չէ որ իրենց խօսքին հաւատք պէտք է ընծայել կամ ոչ: Թերեւս քանի մը վայրկեան ետք անոնք մոռնան, թէ ի՞նչ հարցուցինք: Թերեւս ալ մեր հարցումը տեղ մը, ուղեղի մը մէջ փոքրիկ հարց մը կամ հայց մը ստեղծէ: Վաճառորդ երիտասարդուհին, օրինակ, յանկարծ՝ թալասցի է, եւ նոյնիսկ մասնակցած է Տիգրանակերտի մէջ կայացած հայ-թուրք-քիւրտ երիտասարդական հաշտեցման հանդիպման մը, ուր հայերու ծանօթացած ալ է: Կ’անդրադառնա՞նք արդեօք որ մեր կատակը կատակ իսկ չէ, որ մեզի հանդիպողներուն արմատներուն մէջ կան, կրնան իսկապէ՛ս իսլամացած Հայեր ըլլալ, առանց չակերտներու: Ո՞վ կատարած է ծագումնաբանական ուսումնասիրութիւն, արմատներու փնտռտուք. եւ այդ փնտռտուքը որքա՞ն ճշգրտութիւն ցոյց պիտի տար: «Ո՞վ մնաց մաքուր հայ»՝ հարց կու տայ ինքն իրեն «Ակօս»ի աշխատակից Բագրատ Էսդուքեան, իր ընտանեկան շրջանակին մէջ ալ իսլամացածներու հաւանական հետքեր գտնելով, գիտաժողովին ընթացքին հանդիպելով ազպտերցի իսլամացած հայերու (2): Մաքուր հայ, զտարիւն հայ՝ ցեղային ծագումնաբանական այս ուսումնասիրութիւնը, մանաւանդ Գերմանիայէն եկողիս համար, ուր երկրորդ համաշխարհային պատերազմին այնքան չարչրկուած ու շահարկուած նիւթ էր, որուն վրայ ընկերաբանական հիմնաւորումներ կատարելը այնքան հարցականներ կը ստեղծէ: Արմէն Մարսուպեան, իր զեկոյցին մէջ, որ ամբողջութեամբ նուիրուած էր իր ընտանեկան պատմութեան, կը յայտնէր, որ իր ընտանիքին մէջ գտած էր իսլամացածներու ճիւղաւորումներ:
Ուրիշ կատակ մը կ’ընէ բարեկամ մը, երբ մեր զրոյցներուն ընթացքին հարց կու տայ, թէ արդեօ՞ք Դ. դարուն, Հայաստանի պետականօրէն քրիստոնէացման շրջանին հայ հեթանոս խաւը, տագնապահար, չհաւաքուեցաւ ու «գիտաժողով» մը չկազմակերպեց, նորովի յայտնուած «հայ քրիստոնեա»ներուն մասին: Այս ալ ինքնին կատակ մը չէ, որովհետեւ կրօնքէ մը դէպի այլ կրօնքը անցումներ առընչուած են յաճախ ոչ բնական պայմաններու: Ճիշդ այս հարցն է արդէն, զոր կը բարձրացնէ «Ակօս»ի խմբագիր Ռոպէր Քոփթաշ իր յօդուածով, ուր կ’անդրադառնայ ընդհանրացուած կարծիքին, թէ քրիստոնէական ինքնութիւնը միակ հայկական ինքնութիւնը կը դաւանուի դարերէ ի վեր ու այստեղ ստուգիւ վճռորոշ եղած է դերը Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ (3):

Գ.

Թանէր Աք­չամ իր զե­կոյ­ցին մէջ ի մի­ջի այ­լոց կը շեշ­տէ, որ կրօ­նական ձու­լումը ցեղասպանական ծրագ­րին ան­մի­ջակա­նօրէն առըն­չուած է: Ցաւ կը յայտնէ, որ հրէական Ողջա­կիզու­մը իբ­րեւ չա­փանիշ ըն­դունուած է ցե­ղաս­պա­նու­թեան: Այդ կա­լուա­ծին մէջ մասնագիտա­ցած ամէն ակա­դեմա­կանի հա­մար, սա­կայն, այդ մէ­կը բնա­կան երե­ւոյթ է, որովհե­տեւ ամե­նէն շատ ու­սումնա­սիրուած, տա­րածում ու ծա­նօթու­թիւն գտած ցեղասպանութիւնն է ան, յատ­կա­պէս արեւմտեան աշ­խարհին մէջ, ուր հա­ղոր­դակցու­թեան եւ այլ մի­ջոց­նե­րու լե­զուն ամե­նայն արա­գու­թեամբ կը բա­նին: Ոչ թէ Ող­ջա­կէզը իբ­րեւ ցեղասպա­նու­թիւն մը կ’ու­սումնա­սիրուի, այլ ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը իբ­րեւ սեռ ամէն ան­գամ կը ձե­ւուի Ող­ջա­կէզի չա­փերուն վրայ: Եթէ հա­մաձայն չենք, եւ պէտք է որ տեղ մը՝ չըլ­լանք, ուրեմն միւս բո­լոր ցե­ղաս­պանու­թիւննե­րուն հե­տազօ­տու­թեանց դռնե­րը բա­ցուե­լու եւ ցե­ղաս­պա­նու­թեան սե­ռը կեդ­րոն բե­րելու հա­մար աշ­խա­տանք տա­րուե­լու է:
Հիլ­մար Քայ­զըր կրօ­նական ձուլման քա­ղաքա­կանու­թեան տար­բեր կի­րար­կումնե­րուն կ’ակնարկէ, շեշ­տե­լով որ տար­բեր գա­ւառ­նե­րու մէջ տար­բեր ըն­թացք ու­նե­ցած են անոնք, երբեմն նոյ­նիսկ՝ չկի­րար­կուած ու ընդդի­մու­թեան ար­ժա­նացած: Չի բա­ւեր միայն ի ձե­ռին ունե­նալ կրօ­նափո­խու­թեան հրա­հանգ տուող փաս­տա­թուղթը, հարկ է նաեւ տես­նել, թէ արդիւնքը ի՞նչ եղած է. իս­կա­պէս կա­տարուա՞ծ է ան եւ ի՞նչ պայ­մաննե­րու տակ: Հարկ է համեմա­տել հրա­հան­գող փաս­տա­թուղթը ար­դիւնքին մա­սին վկա­յող փաս­տա­թուղթին հետ, նկա­տել կու տայ ան: Նոյ­նիսկ, միայն փաս­տա­թուղթ ու­նե­նալն իսկ բա­ւարար չէ, կ’անդրադառ­նայ կողմնա­կի խօ­սակ­ցութեան մը ըն­թացքին: Այս մէ­կը ար­դի պատմագէտներուն ու­շադրու­թիւնը հարկ է որ գրա­ւէ, քա­նի փաս­տա­թուղթե­րը վերջնա­կան փաս­տե­րը չեն, ան­կախ անոնց կեղծ կամ իրաւ ըլ­լա­լու հան­գա­ման­քէն: Հարկ է պատ­մա­կան, հո­գեբա­նական, ըն­կե­րաբա­նական, յի­շողու­թե­նական շրջա­գիծը ու­սումնա­սիրել դէպ­քե­րուն, այլ...թուղթե­րով:
Ան­շուշտ պատ­մա­գէտ­նե­րուն հա­մար, ինչպէս՝ քա­ղաքա­կան գոր­ծիչնե­րուն կամ քաղաքագէտ­նե­րուն, կրօ­նափո­խու­թիւնը սոսկ քա­ղաքա­կան «մի­ջոց» մըն է, որ կի­րար­կուած է Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ըն­թացքին: Անոր նա­խոր­դած ու յա­ջոր­դած տագ­նապն ու ցնցու­մը, ամօթն ու տա­ռապան­քը, որ կրնայ տաս­նա­մեակ­ներ տե­ւել, այ­սինքն սե­րունդէ սե­րունդ անցնիլ (որուն բա­ցայայտ անդրա­դար­ձը կա­տարեց Ռա­քէլ Տինք իր բաց­ման ելոյ­թին մէջ) կ’ուսումնասիրուին հո­գեբա­նու­թեան, ըն­կե­րաբա­նու­թեան ու յի­շողու­թեան պատ­մութեան կող­մէ:
Համ­շէ­նագէտ Սեր­գէյ Վար­դա­նեան կը ներ­կա­յաց­նէ համ­շէնցի­ները իբ­րեւ Եղեռ­նի ակա­նատես վկայ: Համ­շէնցի­ներ պա­տերազ­մի գօ­տինե­րէն հե­ռու տե­ղափո­խուած են, ապա­հովու­թիւն փնտռած: Հա­լածա­կան հա­յեր համ­շէնցի­ներու օգ­նութեան ալ դի­մած են: Կարգ մը համ­շէնցիներ պա­հած ու փրկած են Եղեռ­նին հա­լածա­կան հա­յերը: Վար­դա­նեան քա­նի մը տա­րի առաջ հան­դի­պած է համ­շէնցի­ներու, որոնք իրեն ան­ձամբ պատ­մած են իրենց ակա­նատե­սի վկա­յու­թիւննե­րը: Ան լու­սանկար­ներ ցոյց կու տայ: Ան­նա Ալեք­սա­նեան հա­րուստ փաստագրա­կան ու նկար­չա­կան տուեալ­ներ ու­նե­ցող նիւթ մը՝ Ռու­բէն Հե­րեանի որբահաւաքման աշ­խա­տան­քը կը ներ­կա­յաց­նէ: Գա­յեանէ Չօ­պանեան կ’անդրա­դառ­նայ արա­բացած հայերու խնդրին: Արա­բացած բայց քրիս­տո­նեայ մնա­ցած, յոյն ուղղա­փառ կամ լատինադաւան նախ­կին հա­յոց հա­տուած­նե­րու կա­րելի է հան­դի­պիլ այ­սօր Սու­րիոյ ու Լիբանա­նի տա­րած­քին (օրի­նակ՝ «հին հա­յեր» կո­չու­մով), որոնք լե­զուա­փոխ եղած են, բայց ոչ կրօ­նափոխ: Վա­հէ Թաշ­ճեանի զե­կոյ­ցը, որ կը վե­րաբե­րի յետ-եղեռ­նեան հայ հա­մայնքին կողմէ որ­դեգրուած կե­ցուած­քին՝ ինչ կը վե­րաբե­րի ըն­կե­րային բնա­կան պայ­մաննե­րէն զրկուած կա­նանց ու անոնց ճա­կատագ­րին, կը վեր­ջա­նայ հար­ցադրու­մով մը. անոնց նկատմամբ մեր­ժո­ղական կե­ցուած­քը ի՞նչ օգուտ կամ վնաս բե­րաւ հայ հա­մայնքին: Ի՞նչ եղաւ յե­տագայ ճա­կատա­գիրը՝ դառն ճա­կատագ­րին զոհ դար­ձած խլեակ­նե­րուն: Տո­րիս եւ Ար­տա Մել­քո­նեան քոյ­րեր, որոնք նուիրուած են Լոս Ան­ճը­լըսի Գա­լիֆոր­նիոյ Հա­մալ­սա­րանին (UCLA) մէջ Ռի­չըրտ Յով­հաննէ­սեանի հո­վանա­ւորու­թեամբ ի պահ դրուած Եղեռ­նի ակա­նատե­սի վկա­յու­թեանց ար­տագրման եւ վեր­լուծման աշ­խա­տան­քին, կը ներ­կա­յաց­նեն հայ կա­նանց եւ մա­նուկնե­րու իս­լա­մաց­ման ճա­կատագ­րէն դրուագ ու վեր­լուծում:
Պատ­մա­կան-վկա­յագ­րա­կան մօ­տեցումնե­րէն ան­կախ, առանձնա­պէս հե­տաքրքրա­կան էին նաեւ երաժշտու­թեան, ու­տեստե­ղէնի, առօ­րեայ կեան­քին (Ուէն­տի Հա­մըլինկ, Ճա­ֆէր Սարըքա­յա, Նէ­վին Եըլ­տըզ Թա­հին­ճիօղ­լու) ու ընդհան­րա­պէս յի­շողու­թեան վե­րաբե­րող բո­լոր զե­կու­ցումնե­րը (Հէ­լին Անա­հիտ, Ալիս ֆոն Պի­պըրշթայն, Լո­րանս Ռիթ­թէր, Անոյշ Սիւ­նի): Անոնցմէ ոմանք հե­տախու­զա­կան եր­կար ճամ­բայ կտրած են, ինչպէս ֆրան­սա­ցի Լո­րանս Րիթ­թէր, որուն իս­լա­մացած Հա­յերու վե­րաբե­րող հա­տորին թրքե­րէն թարգմա­նու­թիւնը Հրանդ Տինք Հիմ­նարկի իբ­րեւ վեր­ջին հրա­տարա­կու­թիւննե­րէն մէ­կը, նոր լոյս տե­սած էր(4)։ Յիշողութե­նական այդ տուեալ­նե­րը եր­բեմն կը կազ­մեն ինքնու­թե­նական յա­տուկ աշ­խարհ մը, քա­ղաքի մը կամ գա­ւառի մը միու­թիւնը շեշ­տե­լով, ինչ որ պա­րագան է Տէր­սի­մի ու Համ­շէ­նի հո­գեկան աշ­խարհագ­րութեան:
Աւար­տա­կան նիս­տը կը վա­րէ կազ­մա­կեր­պիչ՝ Այ­շէ Կիւլ Ալ­թը­նայ: Այս անուան առ­ջեւ պէտք է կանգ առ­նել, որ գի­տաժո­ղովին կազ­մա­կերպչա­կան ման­րուքէն մին­չեւ մտայ­ղա­ցում ու բացման առաջ­նո­րդող ու­սումնա­սիրու­թիւն՝ ջանք ու ճիգ չէ խնա­յած: Ինքն է որ իր զե­կոյ­ցին մէջ կրօ­նական ձուլման ցե­ղաս­պա­նական նկա­րագի­րը՝ մա­նուկնե­րու՝ մէկ հաւաքականութենէն դէ­պի միւս հա­ւաքա­կանու­թիւն բռնի հե­ռաց­ման երե­ւոյ­թը կը մատնանշէ: Աւար­տա­կան այս նիս­տին մաս­նա­կից­ներն են Ֆէթ­հի­յէ Չէ­թին, տէր­սիմցի Միհ­րան Փրկիչ Կիւլթէ­քին, Հիք­մէթ Աք­չի­չէք, Ֆեր­տա Պա­լան­ճար եւ անա­նուն ներ­կա­յացու­ցի­չը աշխատանո­ցային հան­դիպման: Կեդ­րո­նը նստած է Միհ­րան: Միհ­րան «Փրկիչ»ին պատմութիւ­նը առաջ­նա­յին նկա­րագիր մը ու­նի: Իր գիւ­ղին անու­նը «Փրկիչ» եղած է, շատ հաւանա­բար հայ­կա­կան Սուրբ Փրկիչ եկե­ղեցիի մը անու­նով: Ինք վեր­ցուցած է այդ անու­նը իբ­րեւ մա­կանուն, պոր­տա­կապով մը կա­պուե­լով իր գիւ­ղին հետ: Ոչ թէ ինք «փրկչա­կան» գործունէու­թեան մը ձեռ­նարկած է, ինչպէս ամէն լսող քրիս­տո­նեայ Հայ պի­տի մտա­ծէր, գիտնա­լով իբ­րեւ տար­րա­կան ծա­նօթու­թիւն, թէ Յի­սուսն է Փրկի­չը: Հոն, տեղ­ւոյն վրայ կ’ընեմ փոր­ձը, կը հարցնեմ քա­նի մը բա­րեկամ­նե­րու. «Երբ լսե­ցիք որ տէր­սի­մահայ Միհ­րան ինքզինք “Փրկիչ” կո­չած է, դուք ի՞նչ խոր­հե­ցաք»: Անոնք ալ ին­ծի պէս խոր­հած էին, որ ոչ թէ ինքզինք Յի­սուս Փրկի­չին տեղ դրած էր ան, այլ իբր ինքնու­թիւն «փրկող» գոր­ծի մը նա­խակա­րապետ՝ ինքն իրեն Փրկիչ անուանուելու յա­ւակ­նութիւ­նը ար­տօ­նած էր: Հի­մա կը լու­սա­բանուինք բո­լորս ալ: Բաց կը մնայ սա­կայն փրկու­թեան հաս­կա­ցողու­թիւն մը, որ Միհ­րա­նին ըրա­ծին մէջ մա­սամբ մը կայ ար­դէն: Իր կա­տարած վե­րադար­ձով բան մը փրկած է ինքն իր մէջ, ինքն իրեն հա­մար: Եւ՝ ճամ­բայ մը բա­նալով: Երբ իր կար­գը կու գայ՝ Միհ­րան կը խօ­սի, եր­բեմն կը գո­ռայ, անընդմի­ջելի, ան­դա­դար: Որ­քան զայ­րոյթ ու վճիռ կայ իր խօս­քին մէջ՝ յստակ հաս­ցէ­ներու ուղղուած. «Թող խան­գա­րեն, թող ար­գի­լեն, թող սպան­նեն. պի­տի չլռենք»: Սրա­հը քար լռութեամբ կը հե­տեւի վերջ չու­նե­ցող իր խօս­քին, որ շա­տոնց ան­ցած է սահ­մաննե­րը համալսա­րանա­կան գի­տու­թեան, որ Տէր­սի­մի լեռ­նե­րէն գա­լարուող այս փո­թորի­կէն առ­նե­լիք ու­նի ան­պայման: Միհ­րա­նին կար­գը կու գայ, սա­կայն... չ’եր­թար:
Միհ­րա­նը գա­ւառն է: Թէեւ հի­մա հոն չի բնա­կիր, Իս­թանպուլ փո­խադ­րուած է, բայց ինք թէ՛ հոն է, թէ՛ ան է: Մայ­րա­քաղաք-գա­ւառ տար­բե­րու­թիւնն ու հա­կադ­րութիւ­նը ոչ միայն նոր չէ, այլ՝ միայն հայ­կա­կան ալ չէ ստու­գիւ: Գա­ւառին խո­պանու­թիւնը մայ­րա­քաղա­քին մշա­կուա­ծու­թեան դէմ կը կե­նայ, քա­ղաք-գիւղ հա­կադ­րութիւ­նը իր տար­բեր երե­սակ­նե­րով ի յայտ կու գայ, կրնայ սրու­թիւններ ապ­րիլ, մին­չեւ վերջնա­կան հա­կադ­րութիւն հաս­նիլ: ... Կը նկա­տեմ, որ ճա­շասե­ղանին վրայ կը խան­գա­րուի իս­թանպուլցի թրքու­հին, երբ Միհ­րա­նը իր կող­քէն ձայ­նը քիչ մը կը բարձրաց­նէ կամ այ­լե­ւայլ շար­ժումնե­րով գա­ւառ կը բու­րէ: Ին­չո՞ւ կ’եր­թանք, սակայն, մին­չեւ Միհ­րաննե­րը: Հիմ­նարկին ծնունդ տուող զո­հը գա­ւառի զա­ւակ չէ՞ր, նոյ­նիսկ եթէ շատ մը քա­ղաքա­ցիներ այ­սօր մոռ­ցած ըլ­լան իր ծա­գու­մը: Որ­քա՞ն դժուարու­թիւն ունեցաւ ան գա­ւառը Պո­լիս բե­րելու: Ու ամէն բա­նէ առաջ՝ Պո­լիս գա­լովն ու իր ծագ­ման վրայ պոլ­սա­կան յա­ւելու­մը կա­տարե­լովն իսկ: Կրցա՞ւ բե­րել: Քա­ղաքն ու գա­ւառը եր­բեք ալ պի­տի չնոյ­նա­նան, բայց իրա­կանու­թիւնը այն է, որ կա­մուրջներ կը գո­յանան, ու կա­պը նոյ­նա­ցում չէ:
Վեր­ջին այս նիս­տին, քսա­նը անց երի­տասարդ, սե­ւահեր օրիորդ մը ոտ­քի կը կանգնի եւ կ’ըսէ, թէ իր մեծ մայ­րը իս­լա­մացած հայ է, չէ ու­զած գալ այստեղ, ու մին­չեւ հի­մա լռու­թիւն պա­հած է իր ինքնու­թեան մա­սին: «Ես իր լռու­թիւնը խզե­լու հա­մար հոս եկած եմ», կ’ըսէ: Բե­րան­նե­րու հետ նաեւ միտ­քեր կը բա­ցուի՞ն: Ժա­մանա­կի պէտք ու­նինք՝ բո­լորս: Լսե­լու, հասկնա­լու եւ արե­ւելում որ­դեգրե­լու:
Ու­րիշ օրիորդ մը, թե­րեւս աւե­լի մեծ տա­րիքի, այս ան­գամ՝ դեղ­նո­րակ, Տիգ­րա­նակեր­տի Ս. Կիրակոս Եկե­ղեց­ւոյ յանձնա­խումբէն, ձայն կ’առ­նէ, ոտ­քի կը կանգնի եւ կ’ար­ձա­գան­գէ Միհրան Փրկի­չի խօս­քին. «Ես երի­տասարդ սե­րունդի իբ­րեւ ներ­կա­յացու­ցիչ, Միհ­րա՛ն, քե­զի նե­ցուկ եմ: Մենք ալ երբ Ս. Կի­րակո­սը վե­րաշի­նելու ձեռ­նարկե­ցինք՝ ամէն կող­մէ քննա­դատու­թիւն տե­ղաց, թէ ի՞նչ պէտք կայ այդ գոր­ծին, քա­նի՞ հայ մնա­ցած է հոն եւ այլն. բայց մենք կանք ու նե­ցուկ ենք քե­զի»: Յի­շեալ եկե­ղեց­ւոյ վե­րաշի­նու­թիւնը զու­գորդե՞լ ան­մի­ջապէս ինքնու­թեան վե­րագիւ­տին, վե­րակա­ռու­ցումին: Հե­ռաւոր կապ մը կայ թե­րեւս: Տիգ­րա­նակեր­տի Սուրբ Կիրակոս եկե­ղեց­ւոյ վե­րանո­րոգու­թիւնը միամեայ կամ տօ­նական պա­տարագ­նե­րէն ան­դին նաեւ ու­նի՞ դեր մը, իս­լա­մացած հա­յերը հա­մախմբե­լու, գէթ անոնց հան­դի­պու­մը կազմա­կեր­պե­լու, ըլ­լա­լու անոնց խօս­քի ու փո­խանակ­ման կեդ­րո­նավայ­րը, ինչպէս կա­րելի է այս մա­սին կարդալ(5)։ Դեռ հում նիւ­թի մը մա­սին է որ կը խօ­սինք, բնա­կանա­բար, երբ կ’արձանագ­րենք որ Տիգ­րա­նակեր­տի մէջ քա­ղաքա­պետեր հա­յան­պաստ շօ­շափե­լի կե­ցուածք որդեգրած են, հայերէ­նի դա­սըն­թացք կը կազ­մա­կեր­պեն, Ս. Կի­րակո­սին կող­քին հայ­կա­կան թան­գա­րանի մը ծրա­գիրը կը մշա­կուի, Հա­յերու կա­լուա­ծական հա­տու­ցում տե­ղի կ’ու­նե­նայ, «հա­սարա­կաց խղճի» յու­շարձան կը կանգնուի...: Ասոնք հոս չենք ար­ձա­նագ­րեր դա­տարկ կամ լե­ցուն խան­դա­վառու­թեամբ, աճա­պարա­նօք, ոգե­ւորեալ կամ կաս­կա­ծոտ տրա­մադ­րութեամբ (այդ բո­լորը կը թո­ղունք մեր չծնած մե­ռած թղթա­կից­ներուն), այլ պարզապէս իբրեւ տուեալ, որոնք եթէ հայանպաստութեան իսկական հիմքեր պիտի դառնան յետագային, ժամանակն է որ ցոյց պիտի տայ: 

 

Դ.

Վերջին նիստին, աշխատանոցային հանդիպման ներկայացուցիչը, ան ալ քսանը անց օրիորդ մը, կէս էջ մը գրած է իբրեւ արդիւնքը կատարուածին: Աշխատանոցային երկու հանդիպումներուն ընթացքին, որոնք դռնփակ կատարուեցան, իրենց մեծ ծնողաց մասին խօսած են, պատմած, յիշած, լացած եւ...թեթեւցած: Կը հետաքրքրուիմ նիւթին հետ ունեցած իր անձնական առընչութեամբ: Խնդրելով որ անանուն մնայ, կը գրէ շաբաթ մը ետք. «Հօրս թէ՛ մայրը թէ՛ հայրը իսլամացուած հայեր են: Բայց դժբախտաբար երկուքն ալ այս մասին բան չեն խօսիր, եւ եթէ խօսին ալ՝ «բան չենք գիտեր» կ՚ըսեն: Այդ իսկ պատճառով շատ բան չեմ գիտեր այս մասին»: Ու ինք հիմա պիտի ուսանի եւ ուսումնասիրէ դեռ անտրամադրելի երեւցողը:
Ուրիշ տէրսիմցի թուրք մը, յիսունը անց, խօսք կ’առնէ, հարցում-պատասխան չունի մարդը, պատմելի՛ք ունի: Եւ պատմելիքը վերջ չունի...: Բերաններ ու սիրտեր փականքի տակ մնացած են այս երկրին մէջ այսքան տարի: Հիմա, հոս, համալսարանի մը սահմաններուն մէջ խօսքը բացուած է ու իրենք խօսքը բերնէ բերան կը խլեն: Ո՞ւր հասցնեն զայն: Ամէն մէկը՝ իր դրուագով ու զայն հիւսելու անհատաշեշտ կիրքով: Անոնց խօսք առնելու կամ անոնց խօսք տրուելու երեւոյթն է ահա առաջին մակարդակը կատարուածին: Եւ գիտաժողովը տեղ մը կը լքէ սահմանը գիտականութեան, կը սաւառնի ու կը դառնայ բանաւոր հում պատմութիւն, զրոյց, յիշողութիւն, յիշատակ, պատկեր, արցունք, ոգեւորութիւն, ցաւ: Պիտի ըսէի՝ կը մեկնաբանուի ինքն իրմով. կը մեկնի, կը մեկնուի, կը բանի ու կը բանուի:
Երգը յատուկ տեղ մը ունի հոս: Համերգ չէ գիտաժողովը, գիտենք, բայց չզարմացայ երբեք, երբ, անցեալ տարի, Մարտինի մէջ կայացած գիտաժողովին (Նոյեմբեր 2012) աւարտին, Ռաքէլ Տինք, ոգեւորուած, իր սրտի խօսքէն ետք հայերէն երգ մը երգեց, ու անմիջապէս, աջէն-ձախէն սկսան արձանագրել զայն: Ու այս տարի, համշէնցիներու ներկայացուցիչը, - յետոյ իմացայ որ երգիչ ալ է, - գիտաժողովի վերջին նիստին, իր խօսքէն առաջ, համշէներէն երգ մը երգեց, ուր կրկնուող բառ մը ցցուեցաւ առջեւս՝ «անտէր», եթէ ճիշդ հասկցայ: «Անտէր»...զոր անմիջապէս կը զուգորդեմ, կը հակադրեմ «ՀայՏէր»ին, որ Մալաթիահայերու Միութեան ալ անունն է՝ «ՄալաթիաՀայտէր»: Հայ-Անտիրութեան դիմաց կանգնող Հայ-Տիրութեան ծրագի՞ր մըն է թելադրուողը, երգո՛վ: Ո՜չ: Այդքան հեռու երթալու կարիքը չկայ: Պոլսահայ բարեկամս իր թրքերէնով օգնութեան կու գայ եւ լեզուական մակարդակէ մը կը փոխադրէ զիս...լեզուական ա՛յլ մակարդակ մը: Hay Dernegi, այսինքն՝ պարզապէս «Հայկական Միութիւն»: «Dernek» բառին առաջին վանկն է՝ Der (Տէր) վերցուածը: Ուրեմն՝ միութիւն, ոչ թէ՝ տիրութիւն:
Ուշագրաւ է ներկայութիւնը Մ. Նահանգներէն ու Միջին Արեւելքէն ժամանած անհատ ունկնդիր քանի մը սփիւռքահայ մասնակիցներու, որոնք երբեմն զեկոյցներէն ետք խօսք կ’առնեն, շատ աւելի, սակայն, դադարներուն ընթացքին գործունեայ են, կը խօսին ու կը պատմեն: Անոնք գրեթէ բոլորն ալ «գործով» եկած են: Անոնցմէ մէկը, գանատահայ, որ յաճախ Թուրքիա կը ճամբորդէ - ու, այսպէս թէ այնպէս, իսլամացած հայերու ծանօթացած է, կամ փնտռած-գտած է զիրենք, - իր գիտցած խոցելի հայերէնը սքայփով կը սորվեցնէ անոնց: Երկրորդ մը, ամերիկահայ, վաթսունը անց, գիտաժողովէն ետք մեկնած է իր հայրենիքը՝ Կիլիկիա ու իր իսլամացած զարմիկին հանդիպած: Մ. Նահանգներ վերադարձէն ետք ինծի կը տեղեկացնէ, թէ իրեն տարեկից զարմիկը սկսեր էր, իր այցելութեան ատեն, առաջին անգամ ըլլալով, աջ ու ձախ ըսել, թէ ինք հայ էր: Կը մէջբերեմ իր երկտողէն. «Այս առաջին անգամն է որ կը համարձակէր ըսելու: Կ՚ըսէ, որ իր կինը գաղափար մը ունի, որ քազընս հայ կրնայ ըլլալ, բայց իր տղոց, որոնք ինծի ըսած են որ հայ են, կիները լուր չունին: Իսկ իրենց տղաքը՝ քազընիս թոռնիկները երբեք գաղափար չունին: Ճամբանիս երկար է: Նայինք ինչպէ՞ս պիտի մօտենանք: Քօնֆէրանսէն ի՞նչ քոնքլուժըն ելաւ, if any. Ինչպէ՞ս պիտի շարունակուի այս նիւթը»: Ահաւասիկ հարցումներ, որոնք պէտք է առնել, տանիլ, բանալ, կրել, տարածել: Արդարեւ, ճամբուն սկիզբն է մեր բարեկամը, ինչպէս բոլորս, գիտաժողովը՝ նոյնպէս: Ու բոլորիս ալ ճամբան անշուշտ երկար է: ... Ուրիշ մասնակից մը, Լիբանանէն ժամանած, կը գանգատի, թէ Լիբանանէն հայերու մասնակցութիւնը քիչ է այս գիտաժողովին...կարծես պատճառը ծանօթ չըլլար իրեն:
Քանի մը զեկուցաբերներս, գիտաժողովին տպաւորութիւններուն լոյսին ու մութին տակ, կ’ուզենք անպայման նորէն հանդիպիլ, քանի դեռ քաղաքին մէջ ենք քանի մը օր: Ընթրիքի մը սեղանին շուրջ, Եղիա Տէմիրճիպաշեանի բնակած մէկ թաղին մէջ, համաժողովին հարցերուն հետ նաեւ, բնականաբար, առօրեայ այլ նիւթեր կը ծեծուին, աւելի մեղմ ու հաճելի մթնոլորտի մը մէջ, որուն վարժ է մեր ժողովուրդը, քան լրջութեանց ծանրութեան: Զարմանա՞լ՝ որ ամերիկահայ, գանատահայ, արժանթինահայ, պոլսահայ ու լիբանանահայ՝ մէկտեղուած, բոլորս ալ արեւմտահայերէն կը խօսինք, բացի անշուշտ հայաստանցի զեկուցաբերէն, որ այստեղ փոքրամասնութիւն կը կազմէ, առանձին ըլլալուն: Պոլսոյ մէջ արեւմտահայերէ՜ն, այսքան յստակ ու բարձր՝ աղաղակող նոյնիսկ: Պատի՛ւ դպրոցաշէն այն սերունդին, որ մեզի հայերէն խօսիլ կու տայ այսօր: Գիտաժողովին արեւմտահայերէնով ներկայացնելով զեկոյցս, չէի՞ ուզեր զայն ցուցնել ու պահել նաե՛ւ ակադեմական մակարդակի վրայ: Հաստատել՝ որ այս լեզուն միայն խօսակցական պէտք չէ ըլլայ, - ինչպէս գիտաժողովին ներկայ գտնուող նախկին Պէյրութահայ մտաւորականը դեռ 1978ին հրատարակած իր հատորին մէջ շեշտած էր, մտահոգուած էր, մաղթած էր, - այլե՛ւ ակադեմական: Եւ ուրախ եմ, որ ամերիկահայ զեկուցաբերներէն մէկը ըսաւ, թէ հայերէն գիտէ, կը հասկնայ, բայց ոչ՝ ակադեմականը...: Հայերէն գիտնալ, հասկնալ...: Ինչո՞ւ մինչեւ այսօր արեւմտեան հայագիտական կեդրոններ (եւ այսօր ալ՝ միջին արեւելեան դպրոցներ) արեւմտահայերէնին հարկ եղածին չափ նեցուկ եւ կարեւորութիւն չեն տուած ու մեզ այսօրուան հասցուցած են: Ինչո՞ւ ընթրիքի այս սեղանին շուրջ, երբ կողմնակի խօսակցութիւնը մասնագիտականի կը դառնայ, մեզմէ ոմանք անմիջապէս դէպի անգլերէն կը գլորեն լեզուն, որպէսզի կարենան իրենց ըսելիքին ակադեմական բանաձեւումներ տալ: (Ինչուներուն պատասխանները յստակ են, բացատրելի են, բայց հարկ է հարցումները կրկին բոցավառել): Մասնագիտութեանց օտար լեզուներուվ կիրարկմամբ՝ անոնց միջազգայնացումն ու այդ միջազգայնացման անհրաժեշտութիւնը երբեք խնդրոյ առարկայ չեն հոս: Հոս, միջազգայնացումէն ասդին, բացայայտ անտեսում մը կայ, ինքնակրտում մը, որուն կրօնական, քաղաքական, կրթական ու մշակութային պատասխանատուները հրկիզել անհրաժեշտ է՝ անմար կրակով: Եթէ թուրքը արգիլեց այս լեզուն, մենք ալ անտեսեցինք ու դեռ կ’անտեսենք: Կաղն ի կաղ, ձեւամոլ, անսիրտ ու անծրագիր կատարուած քայլերը, հոս ու հոն, ոչ մէկ տեսակի արդարացում թող յորջորջուին այս համազգայի՜ն թերութեան դիմաց:
...Ճաշարանը լքողներուն վերջինն եմ, բնական պէտքի սենեակէն դուրս կու գամ, ճաշարանատէրը կամ գլխաւոր սպասեակը կը հետաքրքրուի. «Ուրտեղացի՞ էք»: «Ես լիբանանցի եմ»: «Միւսնե՞րը»: «Արժանթինցի, գանատացի, իսթանպուլցի, ամերիկացի…»: Մարդը կը զգայ, որ պակաս բան մը կայ ըսածիս մէջ: Չեմ մանրամասներ, որ այդ երկիրներուն մէջ կարելի է հասարակաց ինքնութիւն մը ունենալ ու այդ ինքնութենէն մասեր շալկած Իսթանպուլ, աւելի ճիշդ՝ Պոլիս գալ ու նոյն լեզուն՝ հայերէն խօսիլ: Չեմ մանրամասներ, բայց մարդը բացայայտօրէն զգացած է հասարակացը մեր միջեւ՝ լեզուն: «Մնաք բարով», կ’ըսեմ ու կը մեկնիմ, քիչ մը վերապահ, հետս տանելով մարդուն հարցնող կամ պատասխանող, ամէն պարագայի՝ բազմիմաստ ժպտուն դէմքը:
Օդակայանը, սակայն, պաշտօնէուհին կը հետաքրքրուի ինքնութեամբս: «Ուրկէ՞ թրքերէն գիտէք»: «Մասնագիտութեան բերմամբ: Եւ՝ մեծ հայրս ու մեծ մայրս Թուրքիա ծնած են»: «Այո, այո, մեր այս կողմերը ամէն տեսակ թուրք կայ, խառն է», կը յառէ: «Բայց ես խառն չեմ. հայ եմ»: Ատոր վրայ չի պատասխաներ, թեթեւակի կը ժպտի: Բարի թռիչք կը մաղթէ: Հարիւր տարի ետք իսկ դիւանագիտութիւնը, - շատ անձնական, յարաբերական մակարդակի վրայ, կենցաղային, անվնաս, - ոչ թէ չեն մոռցած, կ’ուզեմ խորհիլ, անշուշտ քիչ մը չափազանցելով այս պարզերեւոյթ կացութիւնը, այլեւ զարգացուցած են: Զարգացնել, շատ մը բաներ, այո՛: Սակայն արիւնն ալ զարգացնելով ջուրի վերածելու համար նուազագոյնը հրաշքի կարիքը կայ: Խառնին դիմաց անխառն հայութիւ՞ն մը կ’ուզեմ ցոյց տալ պաշտօնէուհիին, «Հայ ըլլալս փաստել», ինչպէս երբեմն կ’ըսենք, դրական կամ ժխտական իմաստով: Անխառն... մանաւանդ իսլամահայերու նուիրուած գիտաժողովէն ետք: Ամենախա՛ռն՝ աւելի ճիշդ պիտի չըլլա՞ր: Բայց խառնն ու անխառնը իրարու մօտեցնելու փորձ մըն ալ չէ՞ր այս գիտաժողովը, այլ բաներու կողքին:
Իսլամացած Հայերը, որոնք մէկ խմբաւորում չեն, ու այդ է պատճառը, որ անոնց մասին կարելի չէ ընդհանրացումներով խօսիլ, այսօր ունին տարբեր դասակարգեր: Գերմանիա վերադարձիս, պատահմամբ, Դիմատետրի վրայ «կը հանդիպիմ» մէկու մը, որուն երբ կը հարցնեմ՝ «Իսլամացած հա՞յ ես», կը պատասխանէ. «Մինչեւ 18 տարեկանս՝ այո: 1986-2004 ասորի համայնքին կը պատկանէինք: 2004էն ասդին ալ Քէօլնի հայկական եկեղեցին կը յաճախենք»: Ահաւասիկ այսպիսի փնտռտուքի ճամբայ մըն է ինքնութիւնը, որ խափանուած է սկիզբը, ու հիմա ալ դեռ իր հանգրուանները կը փնտռէ:
Համշէնցիներու պարագան շատ աւելի յստակ է: Ինչպէս համշէնական «Հատիկ» Միութեան ներկայացուցիչը՝ Հիքմէթ Աքչիչէք վերջին նիստին բացատրեց, թէ համշէնցիներու 300 տարի առաջ կատարուած իսլամացումը ա՛լ իրենց ինքնութեան մաս կը կազմէ ու դէպի քրիստոնէութիւն վերադարձ մը երբեք ալ օրակարգի նիւթ չէ իրենց համար, գոնէ ըստ իր կարծիքին: Համշէմցին իսլամ է, թէեւ ոչ մոլեռանդ, ըստ իր բացատրութեան: Համշէնցիներէն անկախ, նորադարձ, քրիստոնէացած նախկին իսլամահայերու պարագան մասամբ յստակութիւն ունի, որոնք այժմ քրիստոնեայ հայ կը կոչեն իրենք զիրենք, թէեւ միշտ ալ վերապահութեանց պատերու դիմաց՝ պատրաստ: Թէ ուրեմն հայկական աւանդական շրջանակներէն չեն ընդունուիր, թէ թուրք ընկերութենէն: Շատ արդիական ինքնութիւն մը արդարեւ:
Աւետիս Հաճեան, որ «թաքուն» հայերու մասին տքնաջան աշխատանքի մը նուիրուած է, եւ որ գիտաժողովին Շնորհք Պատրիարքի կատարած հայահաւաքի աշխատանքին մասին զեկուցեց, առիթով մը յայտնեց այն արդար մտահոգութիւնը, թէ իսլամացած հայերուն ինքնութեան մէջ ազգայի՞նը, թէ կրօնականը գերակշիռ է, կամ ժամանակի ընթացքին գերակշռութիւն ու նոյնիսկ թերեւս որոշ ծայրայեղութիւն պիտի ստանայ: Անոնք գուցէ դեռ բաւական հեռու կը գտնուին Մխիթար Սեբաստացիի «ոչ քրիստոնէութիւնս հայութեանս կը զոհեմ ոչ ալ հայութիւնս՝ քրիստոնէութեանս» բնաբանէն:
Այս ու նման արդար մտահոգութիւններէ անկախ, դժբախտաբար, աջէն-ձախէն կը բարձրանան հարցում-յարձակումներ, գիտակից-անգիտակից, լուրջ-անլուրջ, որոնք ըսել կ’ուզեն՝ «Միայն արդէն իսլամահայերը կը պակսէին մեր հարցերուն մէջ» եւ այլն: Պահ մը անշուշտ մէկդի կը դնեմ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքական շրջանակներուն թուաբանական հաշիւները, որոնք իսլամահայերն ալ հաշուելով, հայութիւնը 20-30 միլիոնի հասցնելու ամենէն զաւեշտալի թատրոնին փորձերը կը կատարեն, մանաւանդ այնպիսի պահերու, երբ այդ թատրոնին փորձերու դերակատար դերասան իսկ չի մնար երկրին մէջ...:
Գերմանիայէն Իսթանպուլ մեկնումիս, ակռայի խոզանակս մոռցեր էի հետս առնելու: (Եթէ ֆիլմարտադրիչ մը ըլլայի՝ ֆիլմ մը կը պատրաստէի այդ նիւթով: Բարեբախտաբար՝ չեմ): Ստիպուեցայ Իսթանպուլի մէջ (թրքականը) գնելու ու գործածելու: Չմտածեցի, թէ թրքական խոզանակով մաքրելէ ետք արդեօ՞ք ակռաներս տարբեր ձեւով պիտի խածնէին պատառները: Կամ՝ ընդհանրապէս Թուրքիոյ մէջ թրքական ապրանք գնելն ու չգնելը որեւէ նշանակութիւն ունէի՞ն: Չմտածեցի՛: Բայց խորհեցայ որ կ’արժէ կեղեւին կեղեւ անունը տալ, միջուկին ալ՝ միջուկ: Փորձելով նաեւ երկրորդը առաջինէն դուրս բերել: Ժամանակը եկած պէտք է ըլլայ: Ատոր հետ ալ, զուգընթաց, անկէ առաջ կամ վերջ, կու գան իսլամաց(ու)ած հայերը, իբրեւ հարցում կամ պատասխան:

(1) Հմմտ. Orhan Kemal Cengiz, “What happened to Turkey’s Islamized Armenians?” Al-Monitor, November 10, 2013

(http://www.al-monitor.com)

(2) Տես Բագրատ Էսդուքեան, «Ո՞վ մնաց մաքուր հայ», «Ակօս», թիւ 914, 8 Նոյեմբեր 2013, էջ 1:
(3) Տես http://www.agos.com.tr/makale.php?seo=ermeni-kimliginin-musluman-ermenilerle-imtihani&detay=699:
(4) Laurence Ritter/Max Sivaslian: Kılıç Artıkları. Türkiye`nin Gizli ve Müslümanlaşmış Ermenileri, Istanbul 2013.
(5) Հմմտ. «Իս­լա­մացած Հա­յերը հա­յերէն կը սոր­վին Տիգ­րա­նակեր­տի մէջ», Երե­բու­նի Հայ­կա­կան ան­կախ լրա­տու, 16 Նո­յեմ­բեր 2013 (http://www.yerepouni-news.com/archives/59686):


«Նոր Յառաջ», Դեկտեմբեր 19, 21, 26 եւ 28, 2013