2.11.12

Արդե՞օք ճիշդ է վերադարձը հին ուղղագրութեան


 ԹԵՐԵԶԱ ԳԱԼՍՏԵԱՆ
(Ներածական եւ ծանօթագրութիւններ՝
ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ)

Ուղղագրութեան բազմաչարչար խնդիրը վերջին քսանամեակին բազմիցս հոլովուած է, ընդհանուր առմամբ՝ տեղքայլի վիճակի մէջ։ Քանի մը առիթներով տողերս գրողն ալ իր կարծիքը արտայայտած է՝ «Յառաջ»ի մէջ լոյս տեսած յօդուածներով։ Վերջին շրջանին, հակընդդէմ երկու կողմերը գոհացած են «դիրքային պատերազմ»ով՝ միեւնոյն տեսակէտներու կրկնութեամբ։ Սակայն, այդ կրկնութիւնը ոչինչ կ՚աւելցնէ հանրային գիտակցութեան կամ տեսակէտներու մշակումին, բացի թիւր տեսակէտներու յարատեւութենէն, երբ սխալ տեղեկութիւններ կը հաղորդուին։ Այդպիսի վիճակի մը մէջ յայտնուած է, մեր կարծիքով, բանասիրական գիտութիւններու թեկնածու Թերեզա Գալստեան, որ Երեւանի «Առաւօտ» օրաթերթի Սեպտեմբեր 29, 2012ի թիւին մէջ ստորագրած է սոյն յօդուածը։ Որպէսզի ընթերցողը ամբողջական կարծիք կարենայ կազմել, թէ հայաստանեան ուղղագրութեան պաշտպանները փաստարկներու ի՞նչ համակարգի կը հետեւին ներկայիս, որոշեցինք յօդուածը նոյնութեամբ ընթերցողին ներկայացնել՝ անոր կցելով մեր ծանօթագրութիւնները։

Գրաբարեան աւանդական ուղղագրութեան բարեփոխման հարցը ծառացել է դեռեւս 19-րդ դարի կէսերից: Այդ խնդրով մտահոգուած որոշ քայլեր են արել հայ անուանի գրական-հասարակական գործիչներ՝ Նահապետ Ռուսինեանը, Մինաս Չերազը, Խորէն Ստեփանէն, այնուհետեւ Ղազարոս Աղայեանը, Ստեփան Մալխասեանցը եւ ուրիշներ: 1913 թ., Գէորգ V կաթողիկոսի հովանաւորութեամբ կազմւում է յանձնաժողով, որի նպատակն էր քննարկել հայոց աւանդական ուղղագրութեան մէջ որոշակի բարեփոխումներ կատարելու հարցը: Յանձնաժողովի կազմում ընդգրկուած էին Գէորգ վարդապետ Չէօրէքչեանը (հետագայում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս) (1), լեզուաբան Մանուկ Աբեղեանը եւ ուրիշներ: Սակայն մօտալուտ համաշխարհային առաջին պատերազմը, այնուհետեւ 1915 թուականի մեծ ողբերգութիւնը, ցաւօք, կասեցրին այդ հարցի լուծման ընթացքը: Ուղղագրութեան բարեփոխման խնդիրն առաւելապէս յուզել է ականաւոր լեզուաբան, գրաբարի, միջին հայերէնի եւ ժամանակակից հայոց լեզուի մեծ գիտակ Մանուկ Աբեղեանին: Նա նկատի ունենալով գրաբարեան ուղղագրութեան արդէն խիստ տարբերակուածութիւնը ժամանակակից հայ գրական-արտասանական լեզուից, 1922 թ. յանձն առաւ որոշ բարեփոխումներ անել եւ թարմացնել հայերէնի ուղղագրութիւնը (2), իսկ 1940 թ., լրացուցիչ շտկումներ անելով, հասարակութեանը ներկայացրեց միանգամայն ընդունելի նոր ուղղագրութիւն (3): Եւ, ահա, 90 տարի է, ինչ մենք գրում ենք նոր ուղղագրութեամբ, զերծ մնալով նախկինի ակնյայտ բարդութիւններից (4)։


Կան մարդիկ, ովքեր այդ նորամուծութիւնը, որ այսօր իր հաստատուն տեղն է գրաւել ժամանակակից արեւելահայ իրականութեան մէջ, ձգտում են ի չիք դարձնել, առաջարկելով կրկին վերադառնալ նախկին, գրաբարեան (5) ուղղագրութեանը: Այդ մասին գրում են պարբերականներում, բանավիճում հեռուստատեսութեամբ: Բայց մենք չպէտք է մոռանանք, որ լեզուն կենդանի համակարգ է, որն անընդհատ փոփոխւում է եւ բարելաււում: Անշուշտ, մենք ամէն քայլափոխում օգտւում ենք մեր մայր լեզու գրաբարից, նրա հարուստ բառապաշարից: Բայց, այնպէս, ինչպէս այսօր չենք կարող օգտագործել անցեալի մեծարժէք շատ իրեր եւ իրողութիւններ, որոնք հնացել են եւ պատմութեան գիրկն են անցել, այնպէս էլ գրաբարեան 1600-ամեայ ուղղագրութիւնը, այսօր անիմաստ է վերականգնել ու օգտագործել (6): Խօսք է գնում այն մասին, որ սփիւռքահայ հասարակութիւնը շարունակում է գրել հին ուղղագրութեամբ եւ միմեանց չհակադրուելու, առաւել եւս` միաւորուելու միտումով հարկ է, որ մենք վերադառնանք անցեալին (7): Անշուշտ, շատ կարեւոր է արեւմտահայ եւ արեւելահայ հատուածների լեզւում ուղղագրական տարբերութիւնների վերացման անհրաժեշտութիւնը: Իսկ ինչո՞ւ չմտածենք աշխարհով մէկ սփռուած, բայց, ցաւօք, պետականութիւնից զուրկ արեւմտահայ մեր եղբայրների կողմից օգտագործուող ուղղագրութիւնը մօտեցնել արդէն ինքնուրոյն պետականութիւն ունեցող մեր երկրի ուղղագրութեանը (8): Գուցէ հէնց սա՛ է մեր երկու պառակտուած լեզուաճիւղերի միացման առաւել խելացի ու դիւրին ճանապարհը: Մենք դրանով դոյզն-ինչ չենք նսեմացնում գրաբարեան աւանդական ուղղագրութիւնը, որ դարեր շարունակ ծառայել է մեզ:
Վերադարձը գրաբարեան ուղղագրութեան անվերապահօրէն եւ միանգամից անգրագիտութեան գիրկը կը նետի մեր հանրապետութեան բոլոր քաղաքացիներին եւ, ընդհանրապէս, ողջ արեւելահայութեանը (9): Չպէտք է մոռանանք, որ անցեալում, անգամ 18-19-րդ դարերում գրաճանաչ էին միայն բարձրակարգ հոգեւորականները, ուսուցիչները, փոքրաթիւ բժիշկներն ու գրողները: Այսօր իրականութիւնն արմատապէս փոխուել է: Հանրապետութեան եօթ տարեկան երեխաներից մինչեւ ծերունական հասակի բոլոր հայերը կրթութիւն են ստացել եւ ստանում, ընդ որում` սովորել, սովորում եւ գրում են նոր ուղղագրութեամբ: Ուրեմն, կարծում ենք, որ առաւել ընդունելին մնում է մեր առաջարկութիւնը: Այն է, նոր ուղղագրութիւնն առաջարկենք մեր Սփիւռքի հայութեանը, որոնց զաւակների ու ժառանգների մեծ մասն այսօր, անգամ, հայկական դպրոց չի յաճախում (լաւագոյն դէպքում` կիրակնօրեայ), ուստի նրանց համար այդ փոփոխութիւնը ոչ միայն դժուարութեան տեղիք չի տայ, այլեւ առաւել դիւրին կը դարձնի ուսուցումը: Նկատի առնենք, որ խօսքը վերաբերում է ոչ թէ լեզուին` արեւմտահայերէնին, այլ միայն ուղղագրութեանը: Չէ՞ որ վերջինիս փոփոխութիւնն ամենեւին չի խաթարի լեզուն (10): Իսկ, եթէ արեւմտահայ (Սփիւռքի) հասարակութեան որոշ ներկայացուցիչներ ընդդիմանան, ապա, դա նրանց խնդիրն է եւ` իրաւունքը: Բայց, պատկերացնո՞ւմ էք, թէ այդ փոփոխութեան պարագայում ինչ դժուարութիւնների առաջ կը կանգնի մեր հանրապետութիւնը: Ժամանակակից ուղղագրութեամբ է տարւում Հայաստանի Հանրապետութեան ամբողջ պետական-պաշտօնական գրագրութիւնը, նրանով են գրւում քաղաքական, գիտական, մշակութային եւ այլ բազմաթիւ բնագաւառների աշխատութիւնները, հրամանագրերն ու յանձնարարականները, ինչպէս եւ հանրապետութեան քաղաքների, մարզերի ու գիւղերի, պաշտօնական ու մասնաւոր ֆիրմաների, զանազան կազմակերպութիւնների բոլոր գրագրութիւնները, ողջ մամուլը, երկրով մէկ տարածուած ու փակցուած հազարաւոր ցուցանակներ ու յայտարարութիւններ (11): Կարծում էք դիւրի՞ն կը լինի այդ բոլորը վերափոխել: Յատկապէս մեծ հարուած կը ստանան ուսումնական հաստատութիւնները, որտեղ հարկադրուած կը լինեն հիմնովին փոխել տարբեր մասնագիտութիւնների գծով օգտագործուող հարիւրաւոր դասագրքեր, ձեռնարկներ, դասընթացային ծաւալուն ծրագրեր եւ այլն, եւ այլն (12): Էլ չենք խօսում հին ուղղագրութեան հետեւանքով իրենց գրագիտութիւնը կորցրած ուսուցիչների եւ դասախօսների մասին (13): Ինչպէ՞ս կարելի է այդքան հեշտութեամբ անսալ այդ անհեռատես առաջարկութեանը եւ խարխլել երկրի պետական-քաղաքական-վարչական ձեռնարկութիւնների, ուսումնական հաստատութիւնների, գիտական, մշակութային եւ այլ կազմակերպութիւնների տեղեկատուական ու պաշտօնական գրութիւնների ամբողջ համակարգը: Եւ ո՞վ պէտք է մեզ սովորեցնի արդէն մոռացուած հին ուղղագրութիւնը (14): Մեր արեւմտահայ եղբայրներն ապրում են օտար երկրներում, որտեղ պետական-պաշտօնական լեզուն հայերէնը չէ: Մնում է, որ այդ երկրներում բնակուող հայերը տիրապետեն հայոց նոր ուղղագրութեանը:

----------------------------------------------
ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

(1) 1945ին, նորընտիր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գէորգ Զ.ը անտիպ մնացած ռուսերէն յօդուածի մը մէջ թելադրած է դասական ուղղագրութեան վերականգնումը՝ երեք մասնակի փոփոխութիւններ առաջարկելով արեւմտահայութեան (բառամէջի «v» հնչիւնի «վ» տառադարձութիւն, բառավերջի «յ»ի ջնջում եւ բառամէջի «է»ի եւ «օ»ի փոխարինումը «ե»-ով եւ «ո»-ով) եւ վեց փոփոխութիւն՝ 1940ի «նոր» ուղղագրութեան մէջ։ Յօդուածը հայերէն թարգմանութեամբՄիասնական լեզու, միասնական ուղղագրութիւն») լոյս տեսած է «Գրական թերթ»ի մէջ, 1998ին, եւ ապա «Վաւերաթղթեր Հայ Եկեղեցու պատմութեան» շարքի Զ. գիրքին մէջ (Երեւան, 1999, էջ 309-312)։
(2) 1922ի ուղղագրական փոփոխութիւնը կատարուած է Խորհրդային Հայաստանի Լուսաւորութեան կոմիսար Պօղոս Մակինցեանի կողմէ՝ հրամանագրային ձեւով, հիմնուելով Մանուկ Աբեղեանի մէկ զեկուցումին վրայ (1921 թուականէն), բայց առանց ոչ ոքի կարծիքը ուզելու։ Ինչպէս յայտնի է, որոշումը ունեցած է զուտ քաղաքական մեկնակէտ։
(3) Մանուկ Աբեղեան դէպի դասական ուղղագրութիւն 1940ի մասնակի վերադարձին հեղինակը չէ։ Վերջինս հեղինակած է լեզուաբան Գուրգէն Սեւակը, որ Աբեղեանի հակառակորդ էր։
(4) Իրականութեան մէջ՝ աւելի քան 70 տարի։ 1922-1940ի ուղղագրութիւնը իր հետ բերած է բարդութիւններ, որոնք միայն մասնակի կերպով լուծուած են 1940ի երկրորդ «բարեփոխում»ով։
(5) 1922ին կանխող ուղղագրութիւնը «գրաբարեան» չէր։ Կը գործածուէր արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի կողմէ անխտիր։
(6) Սփիւռքահայութիւնը (ներառեալ՝ արեւելահայերէն գրող իրանահայութիւնը) կը շարունակէ օգտագործել «գրաբարեան 1600-ամեայ ուղղագրութիւնը»։
(7) Եթէ ուղղագրութեան «բարեփոխութիւնը» տրամաբանական եւ ոչ-անխորհուրդ հիմքերու վրայ կատարուած ըլլար, բնական է ենթադրել, որ սփիւռքահայութիւնն ալ հետեւած կ՚ըլլար անոր։ Բնականաբար, եթէ կը համարուի, որ անտրամաբանական էր, ուրեմն տրամաբանութիւն չունեցողն է, որ պէտք է վերադառնայ նախկին վիճակին։
(8) Երկրորդ հանրապետութիւն համարուող Խորհրդային Հայաստանը երբեք պաշտօնական առաջարկ չէ ըրած Սփիւռքին՝ «բարեփոխուած» ուղղագրութիւնը որդեգրելու։
(9) Արդեօք 1940ի երկրորդ բարեփոխումը անգրագիտութեան գի՞րկը նետած էր 1922ի ուղղագրութեամբ գրագիտութիւն սորված «հանրապետութեան եօթ տարեկան երեխաներից մինչեւ ծերունական հասակի բոլոր հայերը»։
(10) Ուղղագրութիւնը մաս կը կազմէ լեզուի մը, իսկ ուղղագրութեան փոփոխութիւնը, երբ լեզուաբանական հիմքերէ չի բխիր, կը խաթարէ լեզուին հնչիւնաբանութիւնը։ Օրինակ՝ «իւ»-ի տեղ «յու»-ի որդեգրումը ջնջած է «iw» հնչիւնը, որ կը տարբերի «iou»էն։ 
(11) Հեղինակը պարտի բացատրել, թէ 1922ին եւ 1940ին ի՞նչ դժուարութիւններու հանդիպած են Հայաստանի պաշտօնական գրագրութիւնը եւ անոր յիշած միւս բոլոր օրինակները։
(12) Դասագիրքերը նոյնպէս փոխուած էին 1922ին եւ 1940ին։
(13) 1922ին ու 1940ին դասաւանդող ուսուցիչներն ու դասախօսները նոյնպէս ստիպուած էին սորվիլ «նոր» ուղղագրութիւնը։
(14) Կ՚արժէ իմանալ, թէ մեր դրացի ատրպէյճանցիները ինչպէ՞ս անգրագիտութեան գիրկը չեն ինկած՝ 1991ին կիւրեղատառ այբուբենը փոխարինելէ ետք լատինատառ այբուբենով (1991ի եւ 1992ի տարբերակներով)։ Ո՞վ իրենց սորվեցուցած է 1939էն ի վեր մոռացութեան մատնուած լատինատառ ատրպէյճաներէնը (որ ունի որոշ տարբերութիւններ լատինատառ թրքերէնին հետ)։ Յիշեցնենք, որ մեր պարագային, հարցը ընդամէնը ուղղագրութեան վերականգնումի մասին է եւ ո՛չ թէ այբուբենի փոփոխութեան։

«Նոր Յառաջ», Նոյեմբեր 15, 2012



2 comments:

  1. Մի յօդուած որում հայերէնի ուղղագրութիւնը անուանւում է գրաբարեան ուղղագրութիւն պէտք է նետել աղբարկղ: Երանի ձեր նեարդերին, որ կարողացել էք կարդալ մինչեւ վերջ, դեռ աւելին՝ քննարկել գրած հիմարութիւնները: Սա ապացոյց է թէ ինչքան տկար է հայաստանեան կրթական համակարգը: Մարդը գրել ուղղագրութեան մասին՝ չիմանալով ինչ ասել է ուղղագրութիւն: Շաղիկ Գէորգեան

    ReplyDelete
    Replies
    1. Շնորհակալ եմ, յարգելի Շաղիկ, ձեր նկատողութիւններուն համար։ Պէտք է աւելցնեմ, որ բաւական ապերախտ գործ է կրկին ու կրկին կարդալ միեւնոյն փաստարկները։ Սակայն, անհրաժեշտ է նաեւ նորէն ու նորէն անդրադառնալ, որովհետեւ մարդիկ չեն հասկնար կամ չեն ուզեր սորվիլ նախապէս արդէն ըսուածներէն։ Ա՛լ չխօսինք տրամաբանական եւ փաստական սխալներուն մասին։

      Delete