Թաւրիզի հայագիտական Բ. գիտաժողով

Ուրբաթ, 28 Սեպտեմբեր եւ Երկուշաբթի, 1 Հոկտեմբեր 2018-ին, Ատրպատականի հայոց թեմին մէջ տեղի ունեցաւ Թաւրիզի հայագիտական Բ․ գիտաժողովը՝ հովանաւորութեամբ եւ նախագահութեամբ թեմի առաջնորդ Գերշ․ Տ․ Գրիգոր եպս․ Չիֆթճեանի։ Ըստ կազմակերպիչ յանձնախումբի հաղորդած տեղեկութեան, գիտաժողովը ամենամեայ դրութեամբ տեղի պիտի ունենայ։ Ինչպէս անցեալ տարի, այս տարի եւս, հայագիտական տարբեր բնագաւառներու մէջ հմտութիւն ձեռք ձգած շուրջ տասնեակ մը ուսումնասէրներ իրենց զեկոյցներով հանդէս եկան եւ ներկայացուցին իրենց ուսումնասիրութեանց արդիւնքը։ Այս տարի եւս, գիտաժողովը յատուկ նշանաբան մը չունէր, նիւթերու այլազանութիւնը կը յատկանշուէր։ Զեկուցումներ ներկայացուեցան հետեւեալ բնագաւառներէն․ Ատրպատականի Թեմի տեղական պատմութիւն եւ գիտարշաւ, Հայոց Ցեղասպանութիւն, հայ հին եւ նոր գրականութիւն, երաժշտութիւն, միսիոնագիտութիւն եւ ընկերաբանութիւն։ Զեկուցաբերները ժամանած էին Գերմանիոյ տարբեր քաղաքներէն, Յունաստանէն եւ Ճաբոնէն։ Միջին Արեւելքի անապահով կացութիւնը նկատի առնելով, կարգ մը զեկուցաբերներ իրենց մասնակցութենէն դժբախտաբար հրաժարած էին։ Գիտաժողովին լեզուն անգլերէնն էր։ Ներկայ գտնուեցան թաւրիզահայ համայնքի անդամներ, որոնց մէջ երիտասարդներու թիւը զգալի ու քաջալերական էր։

Թաւրիզի հայագիտական գիտաժողովները ունին այն իւրայատկութիւնը, որ այդտեղ միայն գիտական զեկուցում եւ քննարկում չէ, որ կը ներկայացուին, այլեւ թեմին հայկական կառոյցները, վանքերն ու անոնց կապուած բազմաշերտ պատմութիւնը գիտապտոյտներու շնորհիւ լուսարձակի տակ կը բերուին, հայկական անցեալ ու ներկայ կեանքի տարբեր երեսներ քննարկումի առարկայ կը դառնան։ Ատրպատականի հայոց պատմութեան հպանցիկ ակնարկ մը հայը հանդէս կը բերէ ի միջի այլոց իբրեւ ճարտարապետ, քանդակագործ, վանաշէն, յեղափոխական գործիչ, մտաւորական։ Հայկական ինքնութեան այդ երեսները շեշտադրող ու հարստացնող անհուն աղբիւր մըն է Ատրպատականի հայոց թեմի աշխարհագրական տարածքը ամբողջութեամբ։

Գիտաժողովը կայացաւ վերոնշեալ երկու օրերուն, սակայն ամբողջ շաբթուան ընթացքին նիւթերն ու քննարկումները անպաշտօն զարգացումներ ունեցան, երբեմն բանալով նոր մօտեցումներու ծալքեր։ Քննարկումի մը մէկ կարեւոր արձագանգը կարելի էր լսել, օրինակ, վանքի մը այցելութեան ընթացքին, առիթ տալով ծաւալումներու։

Գիտաժողովին հիմնական մասը տեղի ունեցաւ առաջին օրը՝ Ուրբաթ, 28 Սեպտեմբեր 2018-ին, Թաւրիզի Հայ Համալսարանականներու Միութեան կեդրոնատեղիին մէջ, որ կը գտնուի Առաջնորդարանի շէնքին մէջ։ Թերեւս հարկ է յիշել, որ այս շէնքին մէջ, որ ատենին Կեդրոնական Վարժարանն էր, 1919-ին իբրեւ ուսուցիչ պաշտօնի կոչուած էր անուանի լեզուաբան Հրաչեայ Աճառեան։

Կազմակերպիչ յանձնախումբին անունով բացման խօսք արտասանեց Իշխան Չիֆթճեան, որ անդրադարձաւ Ատրպատականի ու յատկապէս Թաւրիզի պատմա-աշխարհագրական նշանակութեան, որ պատմական ու արդի Հայաստաններուն, անցեալի ու ներկայի, Վանի ու Երեւանի միջեւ գտնուելով «ընդմիջական» ինքնութեան մը բոլոր երեսները մատակարարած է ատենին՝ քաղաքականէն, կրօնականէն, տնտեսականէն մինչեւ մշակութայինն ու կենցաղականը։ Գիտաժողովին Թաւրիզի մէջ կայացումը ան կապեց զեկուցողներուն դէպի պատմական այս տարածքը այցելելու կարելիութեան հետ։ Ան ուրախութեամբ շեշտեց, որ Ատրպատականի հայոց թեմը այցելող յատկապէս ակադեմական անձնաւորութիւններ անցնող տարիներուն ընթացքին մեծ հետաքրքրութեամբ արձագանգած էին իրենց այստեղ ապրած փորձառութեանց, հրատարակելով ուսումնասիրութիւններ ու գեղարուեստական գործեր, ներկայացնելով դասախօսութիւններ Եւրոպայի տարբեր քաղաքներու գիտական եւ այլ հաստատութիւններուն մէջ։ Ան եզրափակեց իր խօսքը հետեւեալ մտածումներով․ «Վայրերն ու իրերը կամ կը մեռնին, կամ լուռ կը մնան ու կը լռեցուին, կամ ալ իրենք իրենց լեզուով կը խօսին, եթէ մենք կարողութիւնը ունենանք զանոնք խօսեցնելու, զանոնք բերելով նախկին վիճակէ մը դէպի այլ՝ նոր վիճակ մը։ Տեսէք, իբրեւ օրինակներ, Առաջնորդարանի բակին մէջ փոշիներէն յառնած ձիակառքը կամ Առաջնորդարանի մուտքին կանգնած Հին Ջուղայի վերապրած երկու խաչքարերը։ Այսպէս ալ, մեր գիտական զեկոյցներով ու ներկայութեամբ մեր շեշտը կը բերենք դնելու այս թեմին հարուստ պատմութեան նոր էջին մէջ»։ Հուսկ, ան համառօտակի ներկայացուց իւրաքանչիւր զեկուցաբերն ու իր նիւթը։

«Ատրպատականի հայոց տեղական պատմութիւն» խորագրեալ Ա․ նիստին առաջին զեկոյցով («Անկանխատեսելի առաքելութիւն Ղարադաղի լեռներուն վրայ՝ հայկական ժառանգութեանց փնտռտուքով») հանդէս եկաւ Առաջնորդ Սրբազանը, որ նախորդ տարի արդէն հրատարակած էր թեմին պատմական յուշարձաններուն իր ուսումնասիրական հսկայածաւալ հատորը, որ կ’ամփոփէ անոնց անցեալի ու յատկապէս ներկայի տեղագրական եւ վաւերագրական տուեալները։ Իր առաջնորդութեան առաջին տարիէն արդէն այցելած ըլլալով Ատրպատականի Սալմաստ, Փայաջուկ, Խոսրովա, Զէյվաջուկ, Մահլամ, ԹազաՔեանդ, Ղարաբաղ (Սալմաստի մօտ), Մուժումբար, Ուրմիա, Մարաղա, Միան-դաբ, Թաղիաբադ, Մահաբադ, Արտաբիլ եւ այլ քաղաքներ, աւաններ ու գիւղեր, ան իր ներածութեամբ համապարփակ պատկերացում մը մատոյց, թէ թեմին սահմաններէն ներս հայկական յուշարձանները ի՞նչ կացութեան մէջ կը գտնուին, ի՞նչ ապագայ կրնան ունենալ, ինչպիսի՞ վերաբերմունքի կ’արժանանան անոնք պետական ու տեղական մակարդակի վրայ։ Արեւելեան Ատրպատականի հիւսիսային կողմը գտնուող Ղարադաղը կամ Գարաճատաղը, որ ծանօթ է նաեւ Արասբարան անունով, լեռնային ընդարձակ շրջան մըն է, որ կը տարածուի Քուշատաղէն, Ահարի հարաւը, մինչեւ Արաքսի հովիտը։ Ղարադաղը ունի շուրջ 23.500 բնակչութիւն։ Սահմանամերձ շրջան ըլլալուն, ան մեծ վնասներ կրած է ռուս-պարսկական պատերազմներուն ընթացքին, 19-րդ դարու սկիզբը։ Սրբազանը ներկայացուց իր այցելութեանց մանրամասնութիւնները, որոնք զինք անակնկալներու առջեւ դրած էին․ այժմ ամբողջովին քրտաբնակ կամ ազերիաբնակ գիւղերու մէջ թաքնուած ու իրենց դիրքով շատ դժուար գտանելի ու հասանելի, կիսափուլ ու երբեմն քանդուած եկեղեցիներու որոնումը երբեմն անկարելի կը թուէր իրեն։ Վերջին վաթսուն տարիներու ընթացքին ո՛չ մէկ շինութիւն ու վերաշինութիւն կատարուած էր հայաթափ շրջանին մէջ։ Վերջին ղարադաղցիները լքած էին իրենց հայրենիքը ու Թաւրիզ հաստատուած՝ 1956-ին։ Տեղացիներու հետ զրոյցներով, երբեմն հովիւներէն քաղուած տեղեկութիւններով Սրբազանը կենդանի ոճով ներկայացուց իր դաշտային ուսումնասիրութիւնը, զոր տակաւին կը շարունակէ։

Ա․ նիստին երկրորդ զեկոյցը ներկայացուց Թաւրիզի համալսարանի դասախօս, երկրաբան դոկտ․ Վարդան Սիմոնզը («Թաւրիզի Հայ Համալսարանականներու Միութեան պատմութիւնը»), որ նախ մանրամասնօրէն ներկայացուց կենսագրութիւններն ու գործերը թաւրիզահայ գաղութի ակադեմական եւ մտաւորական դէմքերուն, որոնք իրենց տարբեր մասնագիտութիւններով ներդրում ունեցած էին եւ տակաւին այսօր ալ ունին Թաւրիզի ակադեմական շրջանակներուն մէջ։ Անոնցմէ ոմանք իրենց նախնական կրթութիւնը ստացած էին եւրոպական երկիրներու մէջ, օրինակ՝ Աշոտ Գասպարեան, ուրիշներ տասնամեակներ շարունակ Թաւրիզի կամ Իրանի մէջ դասախօսի հանգամանքով գործած էին։ Ուսողագէտ Մկրտիչ Թումանեան եղած է հիմնադիրը Թաւրիզի Հայ Համալսարանականներու Միութեան (2000)։ Միութիւնը այսօր ունի մշակութային, ընկերային եւ հրատարակչական գործունէութիւն, կը կազմակերպէ հանդիպումներ, մշակութային, դաստիարակչական եւ ժամանցի այլեւայլ ձեռնարկներ, գաղութի կեանքին բերելով իր կարեւոր լուման։

Բ․ նիստը կը կոչուէր «Աստուածաբանութիւն, միսիոն եւ ցեղասպանութիւն»։ Առաջին զեկուցողը կամքէ անկախ պատճառներով դժբախտաբար չկարողացաւ ներկայ գտնուիլ՝ Գերմանիոյ Մարպուրկի համալսարանէն փրոֆ․ Քարլ Փինքերա, որ պիտի զեկուցէր գերմանացի աստուածաբան Եոհան Եոախիմ Շռէօդերի (1680-1756) մասին, որ յիշեալ համալսարանին մէջ դասախօս եղած էր եւ ուսումնասիրած՝ հայկական աստուածաբանութիւնը։ Յաջորդ զեկուցողն էր աստուածաբան, գրագիտուհի, վերապատուելի Պեթինէ Ռայխելտ, Գերմանիոյ Լայփցիկ քաղաքէն, որ միաժամանակ կը ներկայացնէր Սաքսոնիոյ նահանգի Աւետ․ Լուտերական եկեղեցին։ Տարիներէ ի վեր Ռայխելտ կ’ուսումնասիրէ Քարէն Եփփէի կենսագրութիւնը։ Իր զեկոյցով («Դանիացի միսիոնար Քարէն Եփփէ (1876-1935) Եւ հայերը») ան յատկապէս կեդրոնացաւ Եփփէի կատարած հայ որբուհիներու կարճ կենսագրականներու հաւաքումի աշխատանքին վրայ։ Արխիւային հսկայական հում նիւթ կը ներկայացնեն անոնք հետագայ ուսումնասիրութեանց համար։ Եփփէ այս ձեւով, առաջին անգամ ըլլալով պատմութեան մէջ, առաջին համաշխարհային պատերազմի աւարտին, ինքնութիւն եւ նկարագիր շնորհած կ’ըլլար իբրեւ անանուն եւ անկենսագրութիւն կորսուելու դատապարտուած բազմաթիւ որբերու, որոնց կենսագրութիւն ու կենդանագիր ապահովելով անոնց վերապրումին տուաւ աւելի հաստատուն հող։ Ռայխելտ նաեւ ցոյց տուաւ Եփփէի կողմէ պատրաստուած անձայն շարժապատկեր մը, յաւելեալ տեղեկութիւններով մանրամասնելով անոր աշխատանքին ծալքերը։

Յաջորդ զեկուցողն էր Թոքիոյի (Ճաբոն) Ուասետա համալսարանէն պատմագէտ դոկտ․ Թաքայուքի Եոշիմուրան, որ ներկայացուց «Ի՞նչն էր դրդապատճառը, որ Խորհրդային Հայաստանի կառավարութիւնը Հայոց Ցեղասպանութեան յիսնամեակը կազմակերպեց 1965-ին»։ Երեւանի մէջ մասնագիտացած ճաբոնցի հայագէտը, որ վերջին տարիներուն նաեւ սփիւռքահայ տարբեր գաղութներու մէջ յաճախակի ներկայութիւն է եւ ուսումնասիրութիւններ կը կատարէ, հայոց լեզու կը դասաւանդէ յիշեալ համալսարանին մէջ եւ ծանօթ է իր արեւելահայերէնի տիրապետութեամբ, ինչ որ ունկնդիր հանրութիւնը եւս խանդավառեց։ Զեկուցաբերը շեշտեց, որ Եղեռնի յիսնամեակը մակերեսի բերաւ հակաթրքական շարժում մը Խորհրդային Հայաստանի մէջ, որուն ամէնէն ցայտուն արտայայտութիւնը եղաւ բողոքի ցոյցերու կազմակերպումը Երեւանի մէջ։ Բողոքի ցոյցին մասնակիցներէն շատեր հայրենադարձ էին, որոնց ծնողները Եղեռնին դառնութիւնը ամբողջութեամբ ըմպած էին։ Թակայուքի նիւթը ներկայացուց ոչ թէ ըստ բերանացի պատումներու, այլ՝ արխիւային փաստաթուղթերու։ Խորհրդահայ կառավարութիւնը փորձած էր հակաթրքական ձգտումները ի նպաստ խորհրդայնամէտ ծանուցումի շահագործել, յատկապէս հայկական Սփիւռքը սիրաշահելու նպատակով։ Հակաթրքական այս ձգտումն էր նաեւ պատճառը, որ շատ մը հայրենադարձներ անկաշկանդ սկսեր էին պատմել իրենց ու իրենց ծնողներուն ապրած եղեռնական փորձառութիւնները։ Խորհրդահայ այս քաղաքականութիւնը նաեւ դաշնակցական շրջանակներուն համար ողջունելի էր։ Յիսնամեակի բողոքը, սակայն, հետաքրքրական ընթացք մը ունեցաւ, երբ հակաթրքական տրամադրուածութիւնն ու Թուրքիայէն հողեր պահանջելու իղձը հակախորհրդային բողոքի ալիքի մը միացան, ինչ որ կառավարութեան կողմէ ճնշումի ենթարկուեցաւ։ Այս էր պատճառը նաեւ, որ յիսնամեակէն ետք Եղեռնի յուշատօներ տեղի չունեցան ընդհանրապէս Երեւանի մէջ։

Գ․ նիստը նուիրուած էր հայ գրականութեան։ Ֆրանսացի պատմագէտ եւ թարգմանիչ դոկտ․ Հերվէ Ժէօրժըլէն, որ կը տիրապետէ արեւմտահայերէնին, Աթէնքի Ազգային եւ Գափոտիստրեան համալսարանի դասախօս, զեկուցեց «Գնահատանք Զաւէն Պիպեռեանի (1921-1984) գրական գործի քննադատական եւ ինքնաքննադատական երեսին, կամ՝ ինչպէ՞ս անտեսուիլ եւ լուսանցքայնանալ թէ՛ թուրքերու, թէ՛ հայոց կողմէ 20-րդ դարուն» նիւթին շուրջ։ Զեկուցաբերը, որ մեծ ներդրում ունի իսթանպուլահայ վիպագիր Պիպեռեանի վերայայտնաբերման աշխատանքին մէջ, յատկապէս անոր գործը թարգմանաբար օտար ընթերցողին ներկայացնող իր վաստակով, մանրամասնօրէն ներկայացուց Պիպեռեանի կենսագրութիւնն ու գրականութիւնը, վեր առնելով անոր ճակատագրով, ու թերեւս ալ մասամբ անձնական ընտրութեամբ յառաջ եկած անպատկանելիութեան («հայ ըլլալը անկարելի է, հայ չըլլալը անկարելի է») կեցուածքը, իսթանպուլահայ՝ թրքահայ բարդ ու դժուարին կացութիւնը, հին սերունդ-նոր սերունդ հակասութեան պարագան, հայկականի ու թրքականի կենցաղային համեմատութիւններն ու զուգորդումները։ Ժէօրժըլէն հրատարակիչ-խմբագիրն է նաեւ Պիպեռեանի 800 էջանի, ֆրանսերէն ինքնակենսագրականին, որ ի մօտոյ լոյս տեսնելու է Իսթանպուլի «Արաս» հրատարակչատունէն։ Պիպեռեանի գրականութեան ներկայացման ընթացքին Ժէօրժըլէն նաեւ յատուկ շեշտ դրաւ հեղինակին զարտուղի կերպարին վրայ, որուն մասնակի արտացոլքը կը կազմէ նաեւ իր գրականութիւնը։

Գ․ նիստին երկրորդ զեկոյցը ներկայացուց Համպուրկի համալսարանէն Իշխան Չիֆթճեան («Նշումներ Յովհաննէս Երզնկացի-Ծործորեցիի (13-14-րդ դար) կենսագրութեան եւ գործերուն մասին»)։ Ան վեր առաւ Միջնադարու համբաւաւոր մատենագիր, մեկնաբան, շարականագիր հեղինակին կենսագրութեան կապուած հարցեր, յատկապէս երկու կամ մէկ ու նոյն Յովհաննէսի պարագան։ Հայաստանի կարգ մը ուսումնասէրներու հետազօտութեան արդիւնքն է երկու Երզնկացի Յովհաննէսներու գոյութեան վարկածը, մինչդեռ Մխիթարեանք՝ Չամչեան եւ Ալիշան կը խօսին նոյն Յովհաննէսին մասին, որ իր կարգ մը գործերուն յիշատակարանին մէջ արձանագրած է՝ «Ես Յովհաննէս Երզնկացի, որ այժմ կոչի Ծործորեցի»։ Անշուշտ Մխիթարեաններուն ձեռնտու էր տեսնել իր կեանքին աւարտին կաթոլիկութեան յարած, Ծործորի վանքին մէջ կաթոլիկ գրականութեան թարգմանութեան նուիրուած մեծանուն մատենագիր մը, իսկ այլ մօտեցում ունեցող պրպտողներու համար ալ երկու Յովհաննէսներու գոյութիւնը կրնար ընդունելի ըլլալ, յատկապէս մեկնելով գրական արտադրութեան մանրակրկիտ ուսումնասիրութենէն։ Զեկուցողը շեշտեց, որ մեր այսօրուան մօտեցումին արդիւնքը կրնան ըլլալ նման վարկածներ, որոնց կարելի է աւելի ազատ, ոչ սահմանափակ մեկնութիւն տալ։

Օրուան վերջին՝ Դ․ նիստը կը կրէր «Երաժշտութիւն եւ կենսագրութիւն» խորագիրը։ Հանդէս եկաւ դոկտ․ Ռեկինէ Ռանտհոֆեր, Հանովերի Երաժշտութեան, Թատրոնի եւ Հաղորդամիջոցներու համալսարանէն, որ ներկայացուց հետեւեալ զեկոյցը․ «Երաժշտութիւն՝ ընդմէջ աքսորի եւ ազգութեան․ Կոմիտասի պերլինեան ուսումնառութեան շրջանը (1896-1899)»: Կոմիտասի ուսումնառութեան մէջ ան շեշտեց արեւմտեան մշակոյթին ու երաժշտութեան, 19-րդ դարու աւարտին Գերմանիոյ մէջ տիրող քաղաքական, ազգային ու ինքնութեան փնտռտուքի, Պերլին քաղաքի ու համալսարանի ազդեցութիւնները։ 136/137-րդ սաղմոսի («Առ գետս բաբելացւոց») Կոմիտասի մշակումը իբրեւ նախաքայլ նշելով, Ռանտհոֆեր բացատրեց, որ երաժշտութիւնը իբրեւ հայրենիք ու փոխակերպիչ, ձեւաւորիչ ոյժ դեր կը խաղար այդ դարաշրջանի Գերմանիոյ մէջ, որմէ կրցաւ նաեւ օգտուիլ Կոմիտաս, հայ երգին տալով ժողովող ու միաւորող յատկանիշ։ Հուսկ զեկուցաբերը անդրադարձաւ հայկական կոմիտասագիտութեան անմխիթար վիճակին ի Հայաստան, ուր թէեւ վերջերս Կոմիտասի նուիրուած շքեղ կեդրոն մը կառուցուած է, սակայն հայ ուսումնասիրողներու գրչին տակ Կոմիտասը յաճախ անհպելի սուրբի մը կը վերածուի, ինչ որ կը փակէ հետազօտութեան ամէն ճամբայ, եւ անոր կը նուիրուին միայն վարքագրական ոճով գովասանական ելոյթներ։

Գիտաժողովի Ե․ եւ եզրափակիչ նիստը («Գրականութիւն եւ անձնական փորձառութիւն») տեղի ունեցաւ Երկուշաբթի, 1 Հոկտեմբեր 2018-ին, Դարաշամբի Ս․ Ստեփանոս Նախավկայ վանքին մէջ։ Եւս մէկ զեկուցաբեր՝ դոկտ․ Մատթիաս Ֆրից, Պերլինի Ազատ համալսարանէն, որ պիտի ներկայացնէր «Ակսել Բակունց իբրեւ բանասէր եւ հեքիաթասաց» խորագիրով զեկոյցը, կամքէ անկախ պատճառներով չկրցաւ մասնակցիլ գիտաժողովին։ Վերջին նիստի վերջին զեկուցաբերն էր Սիլվիա Շմիդ, Գերմանիոյ Պոնն քաղաքէն, որ վերջին երեք տարիներուն ընթացքին ղեկավարած էր «Գերման Ակադեմական Փոխանակման Ծառայութիւն» կոչուած հիմնարկութեան երեւանեան գրասենեակը։ Ան ներկայացուց իր ապրած փորձառութիւնը՝ «Երեւանի մէջ երեք տարիներս. դիտարկումներ հայկական ընկերութեան մասին»։ Ան նախ ներկայացուց իր հիմնարկութեան բնոյթն ու ծառայութիւնները, ապա անդրադարձաւ իր երեւանեան գործունէութեան։ Երեւանի մէջ նաեւ գերմաներէն դասաւանդելով, ան ընկերաբանական իր դիտարկումները կատարած էր մասնաւորաբար իր ուսանող-ուսանողուհիներուն հետ ունեցած յարաբերութենէն մեկնած։ Ան օրինակներով բացատրեց, թէ իր ուսանողները լեզուի դասապահուն ինչ հակազդեցութիւն կ’ունենան եւ ինչ ձեւով կը քննարկեն կարգ մը հարցեր, որոնք Գերմանիոյ համար օրէնքով ընդունուած, իսկ Հայաստանի համար թապու հանդիսացող նիւթեր կը համարուին, օրինակ՝ միասեռականութիւնը։ Ան նաեւ անդրադարձաւ «Թաւշեայ յեղափոխութեան» իր ուսանողներուն բերած խանդավառութեան, ինչ որ նոր որակ բերած էր անոնց քննարկումներուն։

Գիտաժողովին եզրափակիչ խօսքը արտասանեց Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդ Գերշ․ Տ․ Գրիգոր եպս․ Չիֆթճեան, որ կարեւորութեամբ շեշտելէ ետք գիտաժողովի բոլոր նիւթերուն առանձնայատկութիւնները, իր ուրախութիւնը յայտնեց մասնակիցներուն խանդավառ համագործակցութեան համար եւ շնորհակալութիւն յայտնեց անոնց, իրենց քաջալերիչ ներկայութեան համար։ Իւրաքանչիւր զեկոյցի յաջորդած էին երբեմն երկար քննարկումներ, միտքերու փոխանակումներ, որոնք շարունակուեցան նաեւ գիտապտոյտի ընթացքին։ Առաջնորդը հուսկ շնորհակալութիւն յայտնեց կազմակերպիչ յանձնախումբին եւ բարի վերադարձ մաղթեց զեկուցաբերներուն։