Ներառական քաղաքական ինստիտուտների անհրաժեշտութեան մասին

ՀԱՄԱԶԱՍՊ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

ՆԵՐԱԾՈՒԹԵԱՆ ՓՈԽԱՐԷՆ
Այս յօդուածը սկսել եմ գրել դեռ Ապրիլի 19-ից, երբ նոր էր տեղի ունեցել Սերժ Սարգսեանի՝ վարչապետ դառնալու քուէարկութիւնը Ազգային Ժողովում, եւ ամենեւին էլ յստակ չէր, թէ ինչպիսի ելք կարող էր ունենալ թափ առնող քաղաքական շարժումը, եւ բացառուած չէին նաեւ շատ աւելի դրամատիկ զարգացումները: Յօդուածի նպատակը պարզ էր՝ նախանշել քաղաքական համակարգի զարգացման որոշակի սկզբունքներ՝ ի ցոյց դնելով, որ ստեղծուած իրավիճակի պատճառը տարիներ շարունակ մասնակցային քաղաքական ինստիտուտների կառուցման յետաձգումն է կամ, լաւագոյն դէպքում, իմիտացիան: Ուստի, կարեւր էր ոչ միայն ախտորոշում իրականացնել, այլեւ կոնկրետ առաջարկներով ներկայացնել այդ սկզբունքների իրականացման որոշակի եղանակներ: Այս մէկ շաբաթուայ ընթացքում դէպքերը այնպիսի արագութեամբ են զարգացել, որ առանձին դրուագների վերանայման անհրաժեշտութիւն է եղել: Այդուհանդերձ, յօդուածի առանցքային գաղափարը, որ փորձելու եմ փաստարկել ստորեւ, հաւատացած եմ, որ արդիական է եղել եւ մնում` անկախ քաղաքական դերակատարների անուններից եւ քաղաքական ուժերի յարաբերակցութիւնից: Սա նշանակում է, որ պնդումս հիմնաւոր է, եւ աւելի երկարաժամկէտ համակարգային լուծումների հասնելու անհրաժեշտութիւնից է ելնում:

ՍՏԵՂԾՈՒԱԾ ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ

Հայաստանի Հանրապետութիւնում գոյութիւն ունեցող քաղաքական ինստիտուտները շատ երկար ժամանակ ներառական բնոյթ չեն ունեցել, ինչը քաղաքական շարունակական խնդիրների, եթէ չասենք ճգնաժամի, հիմնապատճառն է: Այս գնահատականը ոչ հեղինակային է եւ ոչ էլ՝ նոր: Այն արտայայտուել է ամենատարբեր հարթակներում եւ ամենատարբեր մարդկանց կողմից՝ սկսած հայկական ծագում ունեցող եւ նաեւ այդ պատճառով Հայաստանում մեծ ճանաչելիութիւն ձեռք բերած գիտնականի պնդումներից[2] եւ վերջացրած 2014 թուականին հրապարակուած սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգով, ուր ընդգծւում էր Հայաստանի քաղաքական ինստիտուտների ոչ ներառական լինելու հանգամանքը[2]: Անցած տարիների ընթացքում այս տեսակէտը արտայայտողների պակաս չի եղել թէ՛ ընդդիմութիւն եւ թէ՛ իշխանութիւն ներկայացնող քաղաքական ուժերի ներկայացուցիչների շրջանակում: Սակայն կարեւորագոյն հանգամանքը այն է, թէ որքանով է ներառական քաղաքական ինստիտուտների կառուցումը իրականացուել, որքանով է այս սկզբունքը հաշուի առնուել իրական կեանքում որոշումներ կայացնելիս կամ որքանով անկեղծ են եղել որոշում կայացնողները, երբ պէտք է եղել իրականացնել այդ սկզբունքը: Ահա այստեղ է, որ մեծ խզում է եղել յայտարարուած սկզբունքի եւ իրական քայլերի միջեւ:

Ապրիլի 17-ին Սերժ Սարգսեանը Ազգային Ժողովում ընտրուեց ՀՀ վարչապետ, ու շատերին թւում էր, թէ իշխանութեան ծրագիրը արդէն իրականցուել է։ Այդ ժամանակ խորհրդարանում ընդամէնը 9 պատգամաւորով ներկայացուած ընդդիմադիր «Ելք» խմբակցութեան ներկայացուցիչ Նիկոլ Փաշինեանի նախաձեռնած շարժումը դեռ այնքան հզօր չէր, որ դրա պահանջները իրականցուէին, բայց նաեւ այնքան էլ թոյլ չէր, որ անտեսուէր կամ արհամարհուէր իշխանութիւնների կողմից, ինչպէս որ տեղի էր ունենում «Քայլ արա»-ի առաջին օրերին[3]: Մօտաւորապէս այս ժամանակից սկսած Նիկոլ Փաշինեանին կոչ էր արւում «վերադառնալ» խորհրդարան, այնտեղ քննարկել խնդիրները եւ ոչ՝ փողոցում:

Սակայն արդեօք իշխանութիւնը նկատում էր, որ Նիկոլի փողոցում յայտնուելու հարցում իրենց աւանդը հսկայական է եղել: Ի վերջոյ խօսքը այն նոյն Նիկոլի մասին էր, ով վերջին տարիներին ամենաշատն էր քննադատութեան արժանացել նոյն ընդդիմադիր գործընկերներից՝ նախ սահմանադրական փոփոխութիւնների «ոչ» ասողների ճամբարին չմիանալու եւ փոխարէնը «ինստիտուցիոնալ ընդդիմութիւն» կառուցելու վրայ կենտրոնանալու համար, ապա 2016 թուականի խորհրդարանական ընտրութիւններից յետոյ մարդկանց փողոց դուրս չհանելու եւ այդ ընտրութիւնների արդիւնքները ճանաչելու համար՝ չնայած այն հանգամանքին, որ թէ՛ իրենց իսկ ուժերով եւ թէ՛ այլոց ջանքերով բազմաթիւ աղաղակող եւ մի գուցէ համակարգային բնոյթ կրող ապօրինութիւնները այդպէս է պատշաճ կերպով չքննուեցին իրաւապահ համակարգի կողմից (յիշէք այսպէս կոչուած զիբիլիքսի[4], ՍԱՍ-ի Արտակի, դպրոցի տնօրէնների եւ այլ դէպքերը[5]): Խօսքը այն նոյն ուժի ներկայացուցչի մասին էր, ով չնայած այս ամէնին, գնաց խորհրդարան, որտեղ մեծամասնութիւնը շատ արագ մշտական յանձնաժողովների թիւը կրճատեց մէկ քառորդով՝ հնարաւորութիւն չտալով այդ ուժին անգամ մէկ յանձնաժողովի նախագահի պաշտօն ստանձնել: Վերջապէս խօսքը նոյն այն Նիկոլի մասին է, ում վրա ֆիզիկական բռնութիւն գործադրած պատգամաւորի գործը անգամ չքննարկուեց էթիկային յանձնաժողովում:
Ինչպէս կարելի է տեսնել, որոշում կայացնելու լծակ ունեցողները առնուազն ձախողել էին, եթէ ոչ նպատակային նենգափոխել սահմանադրական փոփոխութիւնների հայեցակարգում տեղ գտած եւ ամէնուր քարոզուող սկզբունքները՝ խորհրդարանին ընդհանուր առմամբ եւ յատկապէս խորհրդարանական ընդդիմութեանը վերահսկողական լծակներ տալու հետեւաբար նաեւ արդիւնաւէտ գործունէութիւն ծաւալելու առումով: Կարծում եմ՝ աւելորդ չէ նշել, որ յաճախ նոյն անձինք, ովքեր հանրահռչակել էին սկզբունքների կարեւորութիւնը, եղել են առանցքային դերակատարները դրանց չիրագործման հարցում:

Նոյն կերպ, բայց կարծում եմ շատ աւելի հեռու գնացող հետեւանքներով, նենգափոխուել է համամասնական ընտրական համակարգի փիլիսոփայութիւնը եւ ոգին, ինչը հասարակական տրամադրութիւնների եւ խորհրդարանում քաղաքական ուժերի դասաւորուածութեան միջեւ եղած խզման, հետեւաբար նաեւ ներկայ ճգնաժամի հիմնապատճառն է: Թէեւ ամբողջ հասարակութեան ուշադրութիւնը գամուած է ժամ առ ժամ տեղի ունեցող զարգացումների վրայ, պակաս կարեւոր չէ քննարկել երկարաժամկէտ լուծման որոշ գործուն մեխանիզմները, որոնց միջոցով հնարաւոր կը լինի ֆորմալ ինստիտուտները աւելի ներառական եւ ժողովրդավարական դարձնելը: 

ՆՈՒԱԶԱԳՈՅՆԸ, ՈՐ ՊԷՏՔ Է ԱՐՈՒԻ ԱՐՏԱՀԵՐԹ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻՆ ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՈՒԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ

Կարծում եմ՝ հիմա արդեն դժուար կը լինի գտնել մէկին՝ անգամ խորհրդարանում մեծամասնութիւն ունեցող քաղաքական ուժի կազմում, ով չի տեսնում, որ հասարակական տրամադրութիւնները արդիւնաւէտ կերպով ներկայացուած չեն Ազգային Ժողովում: Դրա վկայութիւնն են արտահերթ խորհրդարանական ընտրութիւնների կազմակերպման պատրաստկամութեան մասին ամէն կողմից հնչած յայտարարութիւնները: Եւ իսկապէս, ստեղծուած իրավիճակի արդիւնաւէտ ելքը բացառապէս արտահերթ խորհրդարանական ընտրութիւններն են: Սակայն, շատ էական է, թէ ինչ խաղի կանոններով են անցկացուելու այդ ընտրութիւնները:

Փորձով արդէն իսկ ապացուցուել է, որ Սահմանադրութիւնում, կուսակցութիւնների մասին օրէնքում, ընտրական օրէնսգրքում (ԸՕ) եւ այլ իրաւական ակտերում տեղ գտած որոշակի կարգաւորումներ սնանկ են եւ վտանգաւոր: Ստորեւ կը կենտրոնանամ հենց ընտրական օրէնսգրքի հետ կապուած խնդիրների վրայ, քանի որ դրա փոփոխութիւնը թէ՛ քաղաքական օրակարգի հրատապ կէտերից է եւ թէ՛ իրականացման առումով հնարաւոր: Խաղի կանոնները նոյնպէս պէտք է քննարկման սեղանին դրուեն, քանի որ «ինչպէս պէտք է կազմակերպուեն ընտրութիւնները» հարցը պակաս կարեւոր չէ, որքան այն, թէ «ով պէտք է կազմակերպի ընտրութիւնները»:
Ապրիլի 25-ին Պետրոս Ղազարեանին տուած հարցազրոյցում[6] Նիկոլ Փաշինեանը արդէն ուրվագծել է երեք դրոյթ (մատնահետքերի կենտրոնացուած համակարգ, ընտրողների ցուցակներում երկրից դուրս գտնուողների անունների նկատմամբ տարբերակուած մօտեցում, առանձին իրաւապահ մարմին, որ կը զբաղուի բացառապէս ընտրութիւնների հետ կապուած յանցագործութիւններով): Դրանցից երկրորդը կարծում եմ, որ իսկապէս կարեւոր է, ինչի մասին նաեւ հրապարակաւ արտայայտուելու առիթ եմ ունեցել տարիներ առաջ:
Առկայ են մի քանի այլ, կարծում եմ՝ ոչ պակաս կարեւոր դրոյթներ, որոնք պէտք է վերանայուեն մինչեւ յաջորդ ընտրութիւնները:
Այսպէս, ներառական քաղաքական ինստիտուտներ ունենալու եւ համամասնական ընտրակարգի տրամաբանութեան ապահովման տեսակէտից խիստ խնդրայարոյց է կայուն խորհրդարանական մեծամասնութիւն ապահովելու սահմանադրական պահանջը (ՀՀ Սահմանադրութիւն յօդուած 89, 3-րդ մաս), եւ դրա հիման վրայ ընտրական օրէնսգրքում տեղ գտած կարգաւորումը (ՀՀ ԸՕ, յօդուած 96), որով էականօրէն հեշտացւում է խորհրդարանում մէկ ուժի կողմից առնուազն 54 տոկոս ստանալը: Սրանով չէզոքացւում է այլ ուժերի հետ հաշուի նստելու, դրանց հետ համագործակցութեան անհրաժեշտութիւնը: Այս կարգաւորումը իր փիլիսոփայութեամբ աւելի համապատասխանում է մեծամասնական համակարգին, ուր գործում է «յաղթողը ստանում է ամէն ինչ» տրամաբանութիւնը: Կայուն մեծամասնութիւն ունենալու նպատակայարմարութիւնը շատ է քննարկուել սահմանադրական փոփոխութիւնների փուլում, եւ հեղինակները պնդում էին, որ սա կառավարելիութեան ճգնաժամից խուսափելու երաշխիք է: Աւելորդ չէ նշել, որ նման կարգաւորում չէք գտնի որեւէ երկրի սահմանադրութեան մէջ (միայն Իտալիայում էր նախատեսւում նման համակագրի ներդրում, որը ի վերջոյ այդպէս էլ երբեւէ չիրականացուեց): Կայուն մեծամասնութիւնը երկրորդ փուլի կամ բոնուսների միջոցով երաշխաւորող դրոյթը քաղաքական լայն համաձայնութեան դէպքում (պատգամաւորների ձայների 2/3-րդ) եւս հնարաւոր է փոփոխել մինչեւ նոր ընտրութիւնները, քանի որ այն սահմանադրութեան 202-րդ յօդուածի 1-ին մասով բացառապէս հանրաքուէով փոփոխուող կարգաւորումների թւում չէ:

Ի դէպ, նմանատիպ «բոնուսային» կարգաւորում նախատեսուած է նաեւ Հայաստանի 3 խոշորագոյն քաղաքների աւագանու ընտրութեան համար, ինչը նոյնպէս հնարաւոր է վերանայել ԸՕ փոփոխութիւններում:

Երկրորդ փոփոխման ենթակայ դրոյթը այսպէս կոչուած «ռէյտինգային» ընտրակարգն է (ԸՕ, յօդուած 95), որն ունի մի քանի խնդրայարոյց կողմեր: Նախ, խաղի կանոնները այնպէս են նախագծուած, որ ինքնաբերաբար բազմապատկում են աւելի մեծ ռեսուրսներ ունեցող կուսակցութիւնների հնարաւորութիւնները: Դրա հիմնական պատճառը նախ միեւնոյն կուսակցութեան ներկայացուցիչների միջեւ մրցակցութեան խրախուսումն է, քանի որ խրախուսում է, որ 13 ընտրական տարածքներից իւրաքանչիւրում մինչեւ վեցական ռէյտինգային թեկնածուներ պայքարեն միմեանց միջեւ/դէմ ամէն մի քուէի համար: Այս պայմաններում առաւելագոյն քուէներ հաւաքելու շարժառիթները շատ աւելի մեծ են, քան նախկին մեծամասնական ընտրակարգի ժամանակ, երբ 41 ընտրական տարածքներից իւրաքանչիւրում որպէս կանոն գերիշխող կուսակցութիւնից առաջադրւում էր մէկ հիմնական թեկնածու: Վերջինիս բաւարար էր ընդամէնը մրցակիցներից աւելի շատ քուէ ապահովել, իսկ յաճախ իրական մրցակիցներ ընդհանրապէս առկայ չէին:

«Ռէյտինգային» ընտրակարգի հետ կապուած յաջորդ խնդրայարոյց հանգամանքը այն է, որ ներկուսակցական մրցակցութեան արդիւնքում ռէյտինգային թեկնածուի օգտին ստացուած իւրաքանչիւր քուէ ինքնաբերաբար լրացուցիչ հաշուարկւում է տուեալ կուսակցութեան օգտին՝ ըստ էութեան, կրկնապատկելով դրա հաշուին գրանցուած քուէների թիւը: Հաշուի առնելով 2017 թուականի պրակտիկան՝ կարելի է ասել, որ մի ստուար ընտրազանգուած իր քաղաքական նախապատուութիւնը ձեւակերպել է՝ ելնելով անհատ թեկնածուի նկատմամբ ունեցած նախապատուութիւնից և ոչ դրա ետեւում կանգնած կուսակցութեան ծրագրից՝ չգիտակցելով անգամ, որ իր ընտրական տարածքում առաջադրուած անհատին տուած քուէն է որոշելու Հայաստանի ղեկավարի հարցը:

Վերոշարադրեալը ցոյց է տալիս, որ «ռէյտինգային» համակարգը էապէս հեշտացնում է ֆինանսական, մարդկային եւ վարչարարական լծակ ունեցող կուսակցութեան/ների գերակշռող դիրքի ապահովագրումը եւ սահմանափակում պակաս ռեսուրսներ ունեցողների հնարաւորութիւնները: Ընտրակարգի խրթին լինելը եւ քաղաքացիներին բաւարար մատչելի կերպով չներկայացնելը նոյնպէս չի նպաստում ներառական քաղաքական համակարգի կայացմանը: 

Խնդրայարոյց է նաև ԸՕ Յօդուած 97-ի 1-ին մասը, որը սահմանափակում է խորհրդարանում յայտնուած ուժերի թիւը, որոնք կարող են կոալիցիա կազմել: Այս անսովոր սահմանափակումը, որ, ըստ իմ տեղեկութիւնների, որեւէ այլ երկրում առկայ չէ, կարծում եմ, որ այն ներառուել է ԸՕ-ում զուտ 2017 թվականի խորհրդարանական ընտրութիւնների ժամանակ եղած քաղաքական/կուսակցական նպատակայարմարութիւնից ելնելով: Ընդամէնը մէկ տարի անց ակնյայտ է, որ այս սահմանափակումը էական ու արհեստական խոչընդոտ է  հանդիսանում լայն կամ ազգային համաձայնութեան կոալիցիա եւ կառավարութիւն կազմելու համար՝ հնարաւորութիւն չտալով հենց թէկուզ այս օրերին ստեղծուած կամ ապագայ այլ ներքին կամ արտաքին ճգնաժամ յաղթահարելու համար ապահովել քաղաքական մեծ թուով ուժերի համախմբում:

Ակնյայտ է, որ կոալիցիայի անդամների թուի սահմանափակումը պարզապէս դէմ է գնում համամասնականութեան սկզբունքի տրամաբանութեանը եւ էապէս նուազեցնում է առաւել ներառական քաղաքական գործընթացի հնարաւորութիւնը: Համամասնական ընտրակարգը պարզապէս պահանջում է, որ խորհրդարանում յայտնուած եւ հասարակութեան տարբեր հատուածներ համամասնօրէն ներկայացնող ուժերը համաձայնութեան գան միմեանց միջեւ, եթէ անգամ նման ուժերի թիւը շատ մեծ է:

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Ոսկէ կանոնին հետեւելով՝ չեմ ցանկանայ աւելի, քան 3 հիմնական դրոյթ քննարկել այս յօդուածում: Կարծում եմ՝ այսքանով իսկ ակնյայտ է, որ այս «նորարարութիւնները» ու «ստեղծագործական» լուծումները ստեղծուել են 2017 թուականի Ապրիլին շատ կոնկրետ ընտրական արդիւնքներ ապահովելու համար, եւ պէտք է խոստովանել, որ դրանք այդ տեսակէտից ծառայել են իրենց նպատակին՝ ՀՀ պատմութեան ընթացքում առաջին անգամ մէկ կուսակցութեանը ապահովելով առաւելագոյն տոկոս երբեւէ համամասնական կարգով անցկացված ընտրութիւններում:

Սակայն ընդամէնը մէկ տարի անց արդէն պարզ է, որ այս արհեստական գործիքակազմը (կայուն մեծամասնութիւն, ընտրողների մեծամասնութեան համար չափազանց խրթին ընտրակարգ եւ այլն) ապացուցեց, որ այն ոչ միայն չի ծառայում իր քաղաքական նպատակին, այլ նաեւ վտանգաւոր է Հայաստանում քաղաքական համակագրի կայունութեան տեսակէտից: Ի վերջոյ, փողոց դուրս եկած ցուցարարներից շատերի մօտ կար խաբուած լինելու զգացողութիւն, քանի որ այդպէս էլ պարզ չէր, թէ ինչպէս անցած Ապրիլին իրենց նախընտրած թեկնածուին քուէարկելը մէկ տարի անց պայմանաւորեց երկրի վարչապետի եւ նախագահի ով լինելը: Կարծում եմ, որ ընդամէնը մէկ տարուայ ընթացքում փաստուեց, որ այս ոչ ներառական, համամասնական կոչուող, բայց փաստացի համամասնական տրամաբանութիւն չունեցող, իսկ շատերի համար ընդհանրապէս անհասկանալի խաղի կանոնները կարող են նորանոր ճգնաժամերի պատճառ դառնալ՝ այդ թւում մէկ կուսակցութեան գերիշխանութեան հաստատման, անկախ նրանից, թէ ինչ է այդ կուսակցութեան անունը: Բնականաբար վերը նշուածները ընդամէնը մի քանի, կարծում եմ՝ ընտրակարգի հետ կապուած ամենաէական կարգաւորումներն են, մինչդեռ անհրաժեշտ են նաեւ փոփոխութիւններ ընտրական վէճերի քննութեան, կուսակցութիւնների եւ քարոզարշաւի ֆինանսաւորման եւ այլ կարգաւորումներում: Ցաւալի է, որ թէեւ այս խնդրայարոյց դրոյթները բազմիցս են մատնանշուել ԸՕ ընդունման հապճեպ գործընթացի ժամանակ, ներառեալ իմ կողմից[7], սակայն մեծապէս անտեսուել են: Այս փուլում սակայն նշուած կարգաւորումները նախագծողների քաղաքական եւ մասնագիտական պատասխանատուութեան հարցից աւելի կարեւոր է արագօրէն եւ մասնակցային եղանակով նոր խաղի կանոնների ընդունման հարցը, ինչը հնարաւորութիւն կը տայ նոր որակ ապահովել արդէն անխուսափելի թուացող արտահերթ ընտրութիւնների ժամանակ: Ի վերջոյ, նպատակը ոչ թէ քաղաքական խաղացողների անունների, այլ համակարգի որակական յատկանիշների փոփոխութիւնն է, այն աւելի ներառական դարձնելը:

"EVN Report," 30 Ապրիլ 2018 (https://www.evnreport.com/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%B6/the-necessity-of-inclusive-political-institutions0)

------------------------------------------

1-https://www.civilnet.am/news/2017/04/10/Daron-Acemoglu-Armenia%E2%80%99s-Problems-Within-Its-Own-Political-System/312347

2-http://moj.am/storage/uploads/Sahmanadrakan_barepokhumner_verjnakan.pdf

3-https://www.civilnet.am/news/2018/04/29/%D4%BB%D5%9E%D5%B6%D5%B9-%D5%A7%D5%AB%D5%B6-%D5%A1%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%B4-%D5%AB%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8-%D5%86%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%AC%D5%AB-%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%AA%D5%B4%D5%A1%D5%B6-%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB%D5%B6/335378

4-https://www.azatutyun.am/a/28656322.html

5-https://www.azatutyun.am/a/28403568.html

6-https://www.youtube.com/watch?v=HyFKGglJyts&feature=youtu.be

7-Օրինակ https://www.youtube.com/watch?v=mApjPYYzyC0&t=681s&index=3&list=PLJbCTkicggmRtsqYUboUSr05Pj99L3K3d կամ https://www.youtube.com/watch?v=JemriN4IKgs&t=0s&index=2&list=PLJbCTkicggmRtsqYUboUSr05Pj99L3K3d