Տարօն եւ տարօնցիք (Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. Միութեան 100-ամեակին առիթով)

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Հայ սփիւռքի պատմութեան հետաքրքրական երեսներէն մէկն է, անկասկած, հայրենակցական միութիւններու գոյառումը, անոնց աստիճանական վերելքն ու գործունէութիւնը։
Մեծ Եղեռնէն անմիջապէս յետոյ, 20-ական թուականներու առաջին տարիներուն, երբ կեանքի կը կոչուէին գաղութային մեր առաջին կառոյցները, —փայտաշէն մատուռներ, թիթեղածածկ դպրոցներ, համեստ ակումբներ,— անոնց քովն ի վեր՝ այնքա՜ն եռանդով կը կազմուէին նաեւ երփներանգ անուններ կրող բազմաթիւ հայրենակցական միութիւններ։
Ասոնք բոլորն ալ ունէին գլխաւոր առաքելութիւն մը կամ նպատակ մը.- Նիւթապէս օժանդակել գաղթական հայրենակիցին, անտէր չթողուլ զայն, յենարան դառնալ անոր ընտանիքի անդամներուն։
Այս հիմնական առաջադրութեան կողքին, հայրենակցական միութիւնները շուտով ստանձնեցին կարեւոր այլ պարտականութիւն մը եւս. հայրենահան հայ մարդուն հոգիին մէջ վառ պահել հայրենի կորսուած երդիքին յիշատակը։ Այդ «կորսուած երդիք»-ը Խարբերդն էր, Տիգրանակերտը, Կարինը, Սասունը, Վանը, Սեբաստիան, Կիլիկիոյ հայաբնակ քաղաքները, նոյնիսկ՝ Կեսարիան, Մալաթիան, Ամասիան, Չարսանճաքը…։

Յուսալի՜ց ժամանակաշրջան մըն էր այս, երբ ամէն հայ մարդ (Սփիւռքի Ա. սերունդը) կը հաւատար թէ ուշ կամ կանուխ «երկիր» պիտի վերադառնայ։ «Գալ տարի՝ Վա՛ն» լոզունգը արձագանգ կը գտնէր Պէյրութէն մինչեւ Սէնի ափերը…։ Ուստի, հայրենակցականներն ալ հետամուտ էին որ զարթուն ու զգաստ մնայ հայ անհատը, անոր հայեացքը չշեղի պապենական կորսուած հողերէն։
Թաւալող ժամանակը սակայն, անխուսափելիօրէն, գործեց իր աւերը։ Չքացա՜ն տունդարձի երազները, բայց նաեւ բթացան հայրենակարօտ զգացումները։
Սերնդափոխութեան հետ զուգահեռ՝ ա՛լ փոխուեցաւ հայ մարդուն աշխարհահայեացքը։
Օտար ափերու վրայ ծնած ու այնտեղ հասակ առնող նորագոյն սերունդներուն մօտ «կորսուած հայրենիք»-ը այլեւս այն չէր՝ ինչ որ էր իրենց երէցներուն կամ պապերուն համար։ Նախնեաց բնօրրանին ու հայ մարդուն միջեւ պորտակապը աստիճանաբար թուլցաւ, նոյնիսկ՝ խզուեցաւ։ Եւ ուրեմն, Արեւմտեան Հայաստանն ու Կիլիկիան այլեւս շօշափելի ու ոգեշնչող իրականութիւններ ըլլալու փոխարէն՝ նոր սերունդներուն (մանաւանդ սփիւռքածին երկրորդ եւ երրորդ սերունդներուն) համար դարձան տեսակ մը անորոշ գոյացութիւններ, լաւագոյն պարագային՝ քարտէսի վրայ մատնանշելի կէտեր…։
Այնուհանդերձ, մեր հայրենակցական միութիւնները ձեռնածալ չնստան։ Մնացին գործունեայ։ Անոնք շարունակեցին բազմամարդ սրահներու մէջ նշել Զէյթունի ապստամբութիւնը, այլ տեղ մը՝ Վանի հերոսամարտը, անդին՝ ամէն տարի ոգեկոչուեցան Մարաշի աղէտին նահատակները, հոս՝ յիշատակուեցաւ Այնթապի ինքնապաշտպանութիւնը, հոն՝ պանծացուեցաւ Հաճընի ճակատամարտը…։ Անհրաժեշտ ձեռնարկներ էին այս բոլորը՝ կայծ մը փոխանցելու համար անցեալէն, արծարծ պահելու համար «կորսուած հայրենիք»-ին անունն ու փառքը, թարմացնելու ժողովուրդին հաւաքական յիշողութիւնը։
Հինէն ի վեր կար լուրջ մտահոգութիւն մը, որ մտասեւեռումը եղաւ բոլոր հայրենակցական միութիւններուն.- Փրկել կորուսեալ հայրենիքին (տուեալ նահանգին, գաւառին կամ քաղաքին) պատմութիւնը։ Եւ ասիկա շա՛տ էական ու անյետաձգելի աշխատանք մը կ՚ենթադրէր։
Քանի ողջ էին դեռ «երկիր»-ին ծանօթ ու անոր պատմութեան գիտակ անհատներ ու գործիչներ, քանի հրապարակի վրայ կային հայերէն յուշագիրքեր պատրաստելու ատակ ձեռնհաս բանասէրներ, պատմագիրներ ու վարժ գրիչներ, ուրեմն՝ անյապաղ հարկ էր գործի ձեռնարկել։
Այսպէս է որ 30-ական թուականներէն սկսեալ մինչեւ 60-ականներ մէկը միւսին ետեւէն լոյսին բերուեցան եօթանասունի չափ հաստափոր պատմագիրքեր, որոնք կը խօսէին մեզի Արեւմտահայաստանի, Կիլիկիոյ կամ Փոքր Ասիոյ երբեմնի հայաբնակ վայրերուն մասին՝ աշխարհագրական, ազգագրական ու պատմական շատ թանկագին տուեալներու մէկտեղումով։
Փրկուեցա՛ւ պատմութիւնը։ Ու այս վիթխարի աշխատանքը մեր հայրենակցական միութիւններուն ամենէն անկորնչելի ու երախտարժան գործը եղաւ Սփիւռքի մէջ։

***

Գաղտնիք չէ, որ Սփիւռքի մեր հայրենակցական միութիւնները, գրեթէ բոլո՛րն ալ, այլեւս ծերացան…։
Այստեղ, «ծերանալ» բառը չեմ գործածեր տարիքային իմաստով, այլ՝ ուժերու տկարացումի, գործունէութեան կրճատումի, ամլացումի, նոյնիսկ՝ տոհմային ոգիի (շա՛տ կարեւոր կէտ մը) նահանջի բազմակի իմաստներով։
Իրականութեան մէջ, Սփիւռքը իր բոլո՛ր կառոյցներով «ծերացաւ» ու ընդարմացաւ։ Իր եկեղեցիով ու միաբանութիւններով, իր հանրային աւանդական կազմակերպութիւններով, իր դպրոցներով, իր մտաւորական նօսրացած շրջանակներով, իր հայատառ մամուլով, իր լեզուո՜վ։
Հայրենակցական միութիւններու տկարացումը, ուրեմն, աչքառու մասնակի երեւոյթ մը չէ, այլ ընդհանուր վատառողջ պատկերին մէկ մանրանկարն է։
Եթէ փորձենք բաղդատութիւն մը ընել կէս դար առաջուան հայրենակցականներուն ու այսօր տակաւին գոյատեւողներուն միջեւ, ապա առաջին հերթին նշմարելի պիտի դառնայ անոնց թուային շեշտակի նուազումը։ Հիւսիսային ու Հարաւային Ամերիկայի, Ֆրանսայի, Յունաստանի կամ Սուրիոյ հայրենակցականներէն շատեր կազմալուծուած են վերջնապէս, ոմանք կը քաշկռտեն անուանական գոյութիւն մը, ու քիչերն են միայն որ «պատնէշի վրայ» են դեռ, սահմանափակ ծրագրերով։
Երբեմն, հայրենակցական միութեանց վերաշխուժացումի յուսատու քայլեր կը նշմարուին Պէյրութի մէջ ու մասամբ ալ Պուէնոս Այրէս (Արժանթին)։ Ասիկա գնահատելի է ու մեծապէս քաջալերելի։ Այնուհանդերձ, հարցումը անտեղի չէ.
- Մեր հայրենակցական միութիւններուն մասին, ամբողջ տարին, քանի՞ լուր կը կարդաք հայ մամուլին մէջ։

***

Այս արագահոս մտորումներուն անձնատուր եղայ՝ երկարօրէն նայելէ ետք խմբանկարի մը, զոր պատահաբար դուրս բերած էի իմ հին թղթապանակներուն մէջէն, զանոնք խառնշտկելու ընթացքին։
Լուսանկարը յիշեցուց ինծի մեր հայրենակցական միութիւններու քալած երկա՜ր ուղին եւ անոյշ յուշեր արթնցուց իմ մէջ։
Ճիշդ 23 տարի առաջ էր։ 1994-ին։
Տարօն-Տուրուբերանի Հայրենակցական Միութեան Հալէպի վարչութիւնը Արամ Մանուկեան Ժողովրդային տան «Անի» ճաշասրահին մէջ սարքեր էր իր տարեկան աւանդական ճաշը։ Ու այդ գիշեր, գնահատելի նախաձեռնութեամբ մը, մեծարուած էին խումբ մը տարօնցի երէց հայրենակիցներ, որոնք նիւթական կամ բարոյական ծառայութիւններ բերած էին իրենց սիրելի միութեան։
Խմբանկարը կու գար այդ ձեռնարկէն։
Կարօտով նայեցայ լուսանկարին ու տխրեցայ։ Որովհետեւ անմիջապէս անդրադարձայ, որ հոն երեւցող մեծարեալ անձերը բոլորն ալ ընդմի՜շտ հեռացեր էին մեզմէ. սա կամ նա ձեւով ծառայեր էին իրենց շրջապատին ու յետոյ մեկներ էին այս փուճ աշխարհէն…։
- Աղէ՛կ որ մեծարուեր են,- մտածեցի ես ինծի։
Արդէն, ես միշտ կոմնակից եղած եմ այն տեսակէտին՝ թէ գնահատանքները հարկ է կատարել մարդոց ՈՂՋՈՒԹԵԱՆ։
Մեր ժողովուրդին մէջ բաւական ընդհանրացած է «յետ մահու» գնահատանքը։ Ազգային, եկեղեցական կամ կրթական հաստատութիւններ, յաճախ, կ՚ուշանան (կամ կը զլանան) իրենց գնահատանքը յայտնելու վաստակաւոր ծառայողի մը, ու միայն անոր մահէն ետք է որ «յետ մահու» արժեւորումի միջոցներ կը խորհին, շիրիմը զարդարող պսակներ կը հիւսեն…։
Իսկական գնահատանքը մարդոց ողջութեա՛ն կատարուածն է։ Ենթական (մեծարեալը) պէտք է տեսնէ ու լիովին ապրի իրեն համար երջանիկ այդ պահը։ Պէտք է լսէ իրեն ուղղեալ մեծարանքի խօսքերը, պէտք է հրճուի՝ ի տես զինք սիրող բազմութիւններու ծափահարութեանց…։

100-ԱՄԵԱՅ ԵՐԹ ՄԸ՝ ՏԱՐՕՆ-ՏՈՒՐՈՒԲԵՐԱՆԻ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆԸ
Պատկառելի տարիք մը բոլորած մեր հայրենակցական միութիւններու խմբակին գլուխը պէտք է դնել Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. միութիւնը։
Անիկա ներկայիս գործօն մասնաճիւղեր ունի Լոս Անճըլըսի, Հալէպի, Պէյրութի («Սասնոյ Հայր. միութիւն» անուան տակ) եւ Ֆրանսայի մէջ։ Երեւանի մէջ կայ «Սասուն-Տարօն Հայրենակցական միութիւն» մը։ Այս բոլորին կողքին, վերջին տարիներուն, Տարօնի, Մշոյ կամ Սասունի անունով ընկերակցութիւններ հիմնուեցան Թուրքիոյ մէջ ալ (Պոլիս եւ գաւառ), համախմբելով թրքախօս, քրտախօս ու կրօնափոխ տարօնցիները, որոնք հիմա իրենց ինքնութեան եւ արմատներուն վերադառնալու բուռն ձգտումը ունին…։ Այս ընկերակցութիւնները մէկ կողմէ կ՚ուզեն փրկել Տարօնի նիւթական հարստութիւններէն մնացած չնչին մասնիկներ (հին գերեզմանատուն մը, աւերակ վանքի մը մնացորդները եւ այլն), միւս կողմէ ալ՝ կապ ու շփում կը փափաքին հաստատել Հայաստանի հետ։
2017-ը յոբելինական թուական մըն է Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. միութեան համար, որովհետեւ ան կը թեւակոխէ իր հիմնադրութեան 100-ամեակը, ինչ որ փառաւոր ու նշանակալից փուլ մըն է անշուշտ։
Նախ դիտել տանք, որ այս միութեան երդիքին տակ համախմբուած են գլխաւորաբար ՍԱՍՈՒՆՑԻՆԵՐԸ, աւելի ճիշդ՝ սասունցիներու շառաւիղները։ Բայց նաեւ՝ մշեցիներ, պիթլիսցիներ, խնուսցիներ, ախլաթցիներ, մանազկերտցիներ, սղերդցիներ, պշերիկցիներ։
Միութիւնը հիմնուած է 1917-ին, Միացեալ Նահանգներու Կրանիթ Սիթի քաղաքին մէջ (Իլինօյ նահանգ)։ Երեք անձեր՝ Արիս Տէր Իսրայէլեան (Էջմիածնայ Գէորգեան ճեմարանի երբեմնի ուսանողներէն), Հայկ Մալոյեան եւ Հրանդ Փարիզեան, երեքն ալ Եղեռնէն առաջ Ամերիկա գաղթած տարօնցիներ, նախաձեռնողներն ու բուն հիմնադիրները կը նկատուին այս միութեան։
Երկու տարի ետք, 1919-ին, Էքրըն քաղաքին մէջ (Օհայօ նահանգ) գումարուած է նորակազմ միութեան Ա. պատգամաւորական ժողովը, եւ որ մշակած ու վաւերացուցած է հայրենակցական այս մարմինին ծրագիր-կանոնագիրը, ընտրած է կեդրոնական վարչութիւն՝ Ֆրէզնօն նստավայր յայտարարելով։ Հետզհետէ մասնաճիւղեր սկսեր են կազմուիլ Ամերիկայի հայաշատ նահանգներուն մէջ ու Գանատա, նաեւ՝ Լիբանան, Սուրիա, Իրան, Պուլկարիա, Յունաստան ու Ֆրանսա։
Շատ տպաւորիչ ու խորիմաստ է Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. միութեան զինանշանը, որ մտայղացուած է 30-ական թուականներուն։
Հոն կը տեսնենք Տարօնի թեւաբաց արծիւը՝ ժայռէ բարձրադիր պատուանդանի մը վրայ կանգնած։ Մագիլներուն մէջ ունի ուղղահայեաց մերկ սուր մը, որուն բռնակոթին տակ ամրօրէն սեղմած է օձի մը մարմինը՝ զայն երկուքի բաժնելէ ետք…։ Իսկ պատուանդանին վրայ գրաբարով արձանագրուած է դարերու խորքէն եկող «Մամիկոնէից ուխտ»-ը, որ կ՚ըսէ. «Քաջութեամբ մեռցուք ի վերայ աշխարհիս մեր եւ ի վերայ ազգիս մեր, եւ մի տեսցեն աչք մեր կոխան ոտից պղծալից լեալ զսրբարանս մեր» (թարգմանութիւնը՝ քաջութեամբ մեռնինք մեր աշխարհին ու մեր ազգին համար, եւ թող մեր աչքերը չտեսնեն մեր սրբարաններուն ոտնակոխ ըլլալն ու պղծուիլը)։
Կը թուի, թէ միութիւնը իր ամենէն եռանդուն ու նախանձելի շրջանը ապրեր է 30-ական ու 40-ական թուականներէն ետք, մինչեւ 60-ականներ։ Ասիկա այն ժամանակաշրջանն է, երբ սփիւռքահայ տարածքին կարելի էր համրել մեծաթիւ տարօնցի մտաւորականներ, որոնք ո՛չ միայն կը պանծացնէին Տարօնի անունը, այլեւ առանցքային դեր կ՚ունենային գաղութներու գրական-մշակութային ընդհանրական կեանքին մէջ։
Զորօրինակ, Պէյրութի մէջ կը գործէին Կարօ Սասունին, «Ազդարար»-ի խմբագիր Մանուկ Ասլանեանը, Սիմոն Սիմոնեանը՝ իր «Սփիւռք» շաբաթաթերթով, Հմայեակ Գրանեանը, Եդուարդ Տարօնեանը, Օննիկ Սարգիսեանը, «Յեղափոխական Ալպոմ»-ի հրատարակիչ Աւօն, Գէորգ Աճեմեանը, Արտաշէս Տէր Խաչատուրեանը եւ այլք։ Հալէպի մէջ էին Մկրտիչ աւ. քհնյ. Մուրատեանը, տոքթ. Գարեգին Երէցեանն ու Մկրտիչ Մկրտիչեանը։ Իրաքէն յիշենք Լեւոն Գարմէնը։ Պոլսէն՝ Նարոյեան Մեսրոպ պատրիարքը, գրագէտ-ուսուցիչ Արփիար Տէր Մարգարեանն ու տոքթ. Պաղտասար Մանուէլեանը։ Ամերիկայի մէջ էին գրագէտ Սմբատ Շահնազարեանը, Անոյշ Գրիգորեանը, բժ. Արմենակ Ալիխանեանը, Սուրէն աւ. քհնյ. Բաբախեանը, Եղիշէ Մելիքեանը, Աղան Տարօնեցին, Գեղամ-Գեղակը եւ ուրիշներ։ Ֆրանսայի մէջ կրթական ու գրական աշխատանքի լծուած էր Մխիթարեան հայրերէն Սահակ վրդ. Տէր Մովսէսեանը։
Հայրենակիցներու այսքան պատկառելի հոյլի մը դիմաց՝ Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. միութիւնը կրնա՞ր ինքզինք հպարտ ու ամուր չզգալ։
Տասնամեակներ յետոյ, ա՛յսօր, տխուր է անդրադառնալ, որ այս զմայլելի սերունդը իր յաջորդները չունեցաւ։ Հրապարակը ամայացաւ կատարելապէս…։
Այդ երանելի տարիներուն է նաեւ որ լոյս ընծայուեցաւ «Տարօնի Արծիւ» պարբերականը, որպէս միութեան պաշտօնաթերթ կամ իբրեւ «օրգան Տարօնական ոգիի»։
«Տարօնի Արծիւ»-ով կարծէք կը վերայայտնուէր ԺԹ. դարու կէսերուն Խրիմեանի ու Սրուանձտեանցի կողմէ Մշոյ Ս. Կարապետի վանքին տպարանէն թռիչք առած «Արծուիկ Տարօնոյ» թերթը։
Առ այսօր, հայ մամուլով զբաղող մեր բանասէրները դեռ ամբողջական լուսարձակ չեն բացած այս հետաքրքրական պարբերաթերթին վրայ, որուն Ա. թիւը հրապարակ հանուեցաւ 1938 Ապրիլին Սոֆիայի մէջ (Պուլկարիա)։ Տարի մը անց, «Տարօնի արծիւ»-ը ճեղքելով Ատլանտեան ովկիանոսը՝ ճախրեց դէպի Ամերիկա…։ Իսկ անոր վերջին մէկ թիւը տպուեցաւ Հալէպ, 1952-ին։
Հայրենակցական այս պարբերաթերթին առաջին տարուան (12 թիւեր) խմբագիրը Հայկ Ասատրեանն էր (1900-1956), պուլկարաբնակ տարօնցի փայլուն մտաւորական մը, որ 1944-ին, երկրին համայնավարացումի օրերուն, շատերու նման ի՛նք եւս ձերբակալուելով՝ տասը տարի բանտարկուեցաւ սովետական արգելարաններու մէջ…։
Երբ «Արծիւ»-ը Նիւ Եորք փոխադրուեցաւ 1940-ին, խմբագրի պաշտօնը ձեռնհասօրէն ստանձնեց բժ. Արմենակ Ալիխանեանը (1890-1977)։ Ան բնիկ մշեցի էր ու իր հայագիտական պաշարը ստացած էր Վենետիկ, Մխիթարեաններու մօտ։ Կանոնաւոր աշխատակիցն էր Պոսթընի «Հայրենիք»-ին՝ «Մուսասիրցի» գրչանունով։
Պարբերաթերթին յաջորդ խմբագիրները եղան, 1945-էն սկսեալ, նախ՝ Գեղամ-Գեղակ (Գէորգեան) եւ ապա՝ Սմբատ Շահնազարեան (1895-1985), երկուքն ալ բնիկ մշեցի գրչի սպասաւորներ։ Իսկ Հալէպ տպուած վերջին թիւը, 158 էջանի բովանդակալից հանդէս մը, խմբագրուեցաւ սասունցի դաստիարակ եւ ուսուցիչ Մկրտիչ Մկրտիչեանի (1918-2002) կողմէ։
Միով բանիւ՝ «Տարօնի արծիւ» գոյատեւեց 14 տարի, որոշ ընդհատումներով, եւ 32 թիւերու (ոմանք՝ միացեալ) հանրագումարով։ 1952-էն ետք, պարբերաթերթը վերակենդանացնելու ցանկութիւնն ու փորձերը մնացին ապարդիւն։
«Տարօնի արծիւ»-ի սկզբնական շրջանին հետ սերտօրէն կ՚առընչուի այն գաղափարական շարժումը, որ ծանօթ է «Տարօնականութիւն» անունով, եւ որուն մասին առանձին ուսումնասիրութիւններ հրատարակուեցան Հայաստանի մէջ, Մուշեղ Լալայեանի կողմէ, 90-ականներուն։
Թէ՛ «Տարօնի արծիւ»-ի առաջին տարուան թիւերով եւ թէ՛ Փլովտիւի «Ռազմիկ» թերթին (1937-44) ճամբով, կարճ շրջան մը, գաղութներու մէջ լայն տարածում գտած այս շարժումին հիմնական գաղափարախօսներն էին Հայկ Ասատրեան, Ներսէս Աստուածատուրեան, Արիս Տէր Իսրայէլեան եւ Գարեգին Նժդեհ։ Այս անուններէն առաջին երեքը տարօնցի էին, իսկ Նժդեհ, ինչպէս ծանօթ է, Նախիջեւանի գաւառէն էր։
Շարժումը ունէր ազգային հոգեվերանորոգչական յախուռն շեշտ մը ու շատ նման էր 30-ական թուականներուն Նժդեհի ղեկավարած Ցեղակրօն Ուխտին։
«Տարօնականութիւն»-ը բացարձակապէս «Տարօնցիութիւն» չէր նշանակեր. այսինքն, Տարօնի գերակայութիւնը չէ՛ր շեփորեր՝ Հայաստանի միւս նահանգներուն նկատմամբ, այլ կը ջանար ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆԱՑՆԵԼ Տարօնի Աշխարհին մէջ ստեղծուած յաւիտենական արժէքները։
Որո՞նք էին այդ արժէքները։
- Տարօնը թէ՛ հեթանոսական Հայաստանի եւ թէ՛ քրիստոնեայ Հայաստանի հոգեւոր գլխաւոր կեդրոնն էր։
- Տարօնի մէջ ստեղծուած էր «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազնավէպը։
- Տարօնի ծնունդ էին հայ դպրութեան երկու հսկաները՝ Այբուբենի գիւտարար Մեսրոպ Մաշտոցն ու պատմահայր Մովսէս Խորենացին։
- Տարօնը ծննդավայրն ու բնօրրանն էր Հայոց ռազմուժի ասպետներուն՝ Մամիկոնեաններուն։
- Տարօնը արեւմտահայ ազատագրական պայքարի հնոցն էր, ուր թրծուած էր փաղանգը մեր անմահանուն հայդուկներուն։
Բայց այսպիսի ինքնուրոյն գաղափարախօսութիւն մը հաշտ աչքով չդիտուեցաւ կարգ մը թերթերու կամ հանրային գործիչներու կողմէ, նոյնիսկ՝ սխալ մեկնաբանուեցաւ։ Փարիզի «Վէմ» հանդէսին մէջ (1938, թիւ 22) Սիմոն Վրացեան հակադրուեցաւ անոր բացայայտօրէն։ Յետոյ արդէն շարժումը խամրեցաւ, որովհետեւ Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. Միութիւնն իսկ պաշտօնապէս հրաժարեցաւ (կամ հարկադրուեցաւ հրաժարիլ) անոր յենարան դառնալէ։
Միութիւնը, իր փառքի օրերուն, զարկ տուաւ հրատարակչական աշխատանքներու ալ։ Հալէպի մէջ լոյսին բերուեցան «Սասուն» եւ «Տարօն» տարեգիրքերու մէկական թիւեր (1948/1949), իսկ Կեդր. Վարչութեան նախաձեռնութեամբ 1957-ին Պէյրութի մէջ հրատարակուեցաւ «Պատմութիւն Տարօնի Աշխարհի» ծաւալուն հատորը, Կարօ Սասունիի խմբագրութեամբ։ Անկէ առաջ, նոյն վարչութեան հովանիով հրատարակուած էին նաեւ մշեցի վաղամեռիկ գրող Գալուստ Անդրէասեանի «Ամբողջական գործեր»-ը (Պէյրութ, 1951), Հ. Համազասպ Ոսկեանի «Տարօն-Տուրուբերանի վանքերը» (Վիեննա, 1953) եւ երգիծագիր Նշան Պէշիկթաշլեանի տարօնցիներու ձօնած «Լուսաբերդ» հատորը (Փարիզ, 1956)։
Միութեան վերջին հրատարակութիւններէն մէկն է, հաւանաբար, Սմբատ Շահնազարեանի «Մշոյ բարբառը եւ իր ժողովուրդին դիմաստուերը» ժողովածուն (Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1972)։

Ո՞Վ ԿՐՆԱՐ ԳՐԵԼ ՏԱՐՕՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ…
Տարօնի Աշխարհի լիակատար ու գիտական պատմութիւնը ո՞վ կրնար գրել ու ինչպէ՞ս պիտի գրէր։
Հարցում մըն էր ասիկա, որ դեռ 30-ական թուականներուն կը պտըտկէր մտքերու մէջ ու օրակարգի նիւթ դարձեր էր Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. միութեան կեդր. վարչութեան համար։
Արդարեւ, Տարօնի պատմութիւնը այնքա՜ն ընդարձակ էր ու ծաւալուն, դարերու վրայ տարածուած, որ անոր գրառումը կը պահանջէր մեծ հմտութիւն ու երկարատեւ տքնանք։
Միութիւնը այս վիթխարի աշխատանքը գլուխ հանելու պարտականութիւնը ուզեց յանձնել նշանաւոր պատմաբան, բանասէր եւ բիւզանդագէտ փրոֆ. Նիկողայոս Ադոնցին (1871-1942), որ այդ շրջանին կ՚ապրէր Պրիւսէլ եւ դասախօս էր տեղւոյն համալսարանին մէջ։ Ադոնց թէեւ տարօնցի չէր (ան Սիւնիքի Բռնակոթ գիւղի զաւակ էր), սակայն խորապէս քաջածանօթ էր Հայաստանի հին ու միջնադարեան պատմութեան ու վստահաբար կրնար յաջողութեամբ պսակել իրեն վստահուած գործը։
Բայց ան խուսափեցաւ նմանօրինակ պարտաւորութիւն մը ստանձնելէ, դիտել տալով որ Տարօնի պատմութիւնը գրեթէ նոյն Հայոց պատմութիւնն է, որ արդէն գրուած է՝ իր բազմաթիւ երեսակներով։ Ըստ Ադոնցի, միայն վերջին մէկ-մէկուկէս դարու պատմութիւնն է որ պէտք էր գրել, ու ատոր համար ալ ինք կ՚առաջարկէր Կարօ Սասունիի անունը…։
Այդպէ՛ս ալ եղաւ։ Կարօ Սասունի (1889-1977), որ բնիկ սասունցի էր, իր երիտասարդութեան տարիներուն մասնակցեր էր մեր ազգային կեանքի փոթորկոտ իրադարձութիւններուն ու լաւապէս գիտակ էր Տարօնի մօտիկ անցեալի պատմութեան, դէմքերուն ու դէպքերուն, ձեռնարկեց «Տարօնի պատմագիրք»-ին պատրաստութեան։ Այս դժուարին գործին մէջ ան իրեն օժանդակ ունեցաւ բժ. Արմենակ Ալիխանեանն ու Սմբատ Շահնազարեանը (Ամերիկայէն), որոնք ստանձնեցին ծրագրեալ հատորին կարգ մը գլուխներուն գրառումը։
Հատորին նախաբանին մէջ Կ. Սասունի կը յայտնէր, թէ այս գործին ձեռնամուխ ըլլալէ առաջ՝ հարց ծագած էր.- Ո՞ր տեղէն սկսիլ եւ ո՞ւր վերջացնել այս պատմութիւնը։ Եթէ պիտի գրուէր Տարօնի հնադարեան պատմութիւնը ու ատոր մէջ պիտի ընդգրկուէր Մամիկոնեան Տան քաջակորով ներկայացուցիչներուն դիւցազնական անհամար սխրանքները, ապա ատիկա պիտի կարօտէր բազմաթիւ հատորներու, որովհետեւ պէտք էր պեղել բովանդակ հայ հին մատենագրութիւնը։ Առկայ պայմաններուն մէջ՝ անհասանելի ու վիթխարի գործ էր ատիկա։
Ուստի, նպատակայարմար տեսնուած էր որ գրի առնուի լոկ Տարօնի ժամանակակից պատմութիւնը։ Այսինքն, լուսարձակ բացուի վերջին 200 տարիներու իրադարձութիւններուն վրայ՝ սկսելով 1750-ական թուականներէն, համապարփակ ներկայացնելով Զարթօնքի շրջանն ու ֆետայական շարժումները, հուսկ հասնելով մինչեւ Տարօնի հայաթափումն ու շիջումը՝ 1915-ին։
Կ. Սասունի այս պատմագրութեան վրայ աշխատեցաւ մօտ երկուքուկէս տարի։ Ու երբ 1957 Մարտին լոյսին եկաւ գործը Պէյրութի «Սեւան» տպարանէն, տեսնուեցաւ որ անիկա իր այս «մասնակի» բնոյթով իսկ 1250 էջանի ծանրածանր հատոր մըն էր…։
Ա՛լ հրապարակի վրայ էր այնքան բաղձացուած «Պատմութիւն Տարօնի Աշխարհի»-ն։
Հոս անտեղի չէ փակագիծ մը բանալ.- Անձնապէս, «բարձի գիրք» դարձուցեր էի այս հատորը իմ պատանեկութեան տարիներուն՝ 70-ականներու վերջերը։ Հօրենական մեծ հայրս, որ բնիկ սասունցի էր՝ Սեմալ գիւղէն, մեծապէս կ՚ախորժէր իր մանկութեան դրուագները ինծի պատմելէ, շարունակ կը խօսէր Գէորգ Չաւուշին, Իսօ Կորիւնին, Կոտոյի Հաճիին, Չոլոյին, Մօրուք Կարոյին կամ Ս. Կարապետի վանահայր Վարդան վարդապետի ու այլոց մասին, զորս ճանչցեր էր անձամբ։ Ականջ կու տայի իրեն անձանձրոյթ, աճող հետաքրքրութեամբ։ Ու երբ կը վերադառնայի իմ «բարձի գիրք»-ին, մեծ հայրիկիս պատմածներուն արձագանգը հո՛ն կը գտնէի հարազատօրէն…։
Բայց կը թուի թէ այս գործն ալ չյաջողեցաւ գոհացնել բոլոր ճաշակներն ու մտայնութիւնները։
Արդարեւ, Կ. Սասունիի պատմագրքին լոյս ընծայումէն հազիւ քանի մը տարի անց՝ 1962-ին, Գահիրէի մէջ հրապարակ հանուեցաւ նոյնաբնոյթ ուրիշ յուշամատեան մը, այս անգամ՝ «Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ» խօսուն վերնագրով։
675 էջանի այս պատմագիրքը հրատարակուած էր Եգիպտոսի Հայ Ազգային Հիմնադրամին (ՌԱԿ-ի շրջանակ) կողմէ ու իբրեւ խմբագիր ունէր ամերիկաբնակ մշեցի հրապարակագիր մը՝ Աղան Տարօնեցին (Ենկոյեան)։
Աղան Տարօնեցին դժգոհ էր Տարօնի պատմութեան առկայ գրառումներէն, զորս «միակողմանի» կը նկատէր։ Արդէն, քանի մը տարի յետոյ, 1966-ին, Պէյրութի «Տօնիկեան» հրատարակչատունէն ան լոյս պիտի ընծայէր «Պատասխանատուները Տարօնի եղեռնին» խորագրեալ իր սեփական քննական ուսումնասիրութիւնը, ուր մերկացումներ կը կատարուէին, եւ որ բաւական աղմուկ պիտի բարձրացնէր։
Գահիրէ տպուած պատմագրքին համար իր ստորագրած նախաբանին մէջ Աղան Տարօնեցի, թէեւ առանց անուն տալու, կ՚երեւի թէ կ՚ակնարկէր Կարօ Սասունիի պատմագրքին՝ երբ կը գրէր որ Տարօնի պատմութիւնը շարունակ կը ներկայացուէր «խեղաթիւրուած ձեւով եւ այլանդակուած տարազով», եւ թէ «հայ ժողովուրդին պարտադրուեր են ուռուցիկ, մեծխօսիկ, ունայնաբան առասպելապատումներ»…։ Ըստ իրեն, Տարօնի ժամանակակից դէպքերուն հարազատ ու ճշմարտապատում ցոլացումն էր, բացառաբար, զօր. Սմբատի «Յուշեր»-ու գիրքը, որ առանձին հատորով հրատարակուած էր Փարիզ, 1936-ին։
«Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ»-ն կը պարփակէր մշեցի երկու եղբայրներու՝ Սարգիս եւ Միսաք Բդէեաններու յուշագրութիւնները Տարօնի անցուդարձերուն մասին։ Մշեցի այս եղբայրները իրենց յուշերը գրի առած էին 20-ական թուականներուն։ Իրականութեան մէջ, շահեկան էր անոնց պատումը։ Սարգիս Բդէեան գրի առած էր Տարօնի Զարթօնքի շրջանի պատմութիւնը՝ սկսեալ Խրիմեան Հայրիկի առաջնորդութեան օրերէն, հասնելով մինչեւ 1894։ Իսկ Միսաք շարունակած էր դէպքերը նկարագրել 1894-էն մինչեւ Մեծ Եղեռնի համատարած կոտորածներն ու Տարօնի վերջնական աւերումը։
Տարօնցիք շահաւո՞ր եղած էին մէկ պատմագրքի փոխարէն երկու պատմագիրք ունենալով։ Հաւանաբար։
Ասիկա վերջակէտ մը չէր սակայն։ Երկու տարի անց, 1964-ին, Անթիլիասի տպարանէն լոյս պիտի տեսնէր ամերիկաբնակ տարօնցի մտաւորական Եղիշէ Յ. Մելիքեանի «Հարք-Խնուս» 600 էջանի պատմագիրքը, որ նմանապէս կ՚առընչուէր Տարօնի աշխարհին։ Բայց այստեղ առանձնաբար լուսարձակ կը բացուէր լոկ Տարօնի հիւսիսային գաւառին՝ Խնուսին վրայ, որ պատմական Հարք գաւառն էր։

***

Կարօ Սասունիի պատմագրքին հրատարակութեան թուականէն ասդին՝ անցեր է ճիշդ վաթսուն տարի։ 2013-ին անիկա վերատպութեան ալ արժանացաւ Անթիլիաս, Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան հաստատած մատենաշարի մը ծիրին մէջ։
Սահող-գացող տասնամեակները սակայն մեզի չբերին նոր պատմաբաններ, որոնք ատակ կամ յանձնառու ըլլային ձեռնարկելու Տարօնի Աշխարհի ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ պատմութեան գրառումին։ Թերեւս, առ այսօր, հին հարցումը կը պահէ իր ուժը.- Ո՞ր տեղէն սկսիլ եւ ո՞ւր վերջացնել այս պատմութիւնը…։
Եթէ հեռաւոր ու բախտաւո՜ր օր մը մէկը ձեռնամուխ ըլլայ Տարօնի պատմութեան նորովի գրառումին, պիտի թելադրէի, որ անպայման նկատի ունենար սասունցի գրագէտ Սիմոն Սիմոնեանի (1914-1986) այն «Ուրուագիծ»-ը, զոր ան, իբրեւ նախագիծ Տարօնի պատմութեան, պատրաստեր ու հրատարակեր էր 1952-ին (նախքան Կ. Սասունիի պատմագրքին պատրաստութիւնը), «Տարօնի Արծիւ» պարբերաթերթին ամենավերջին թիւին մէջ։
Սիմոնեանի այս ուրուագիծը գրի առնուեր է այն տարիներուն, երբ ան կը պաշտօնավարէր Անթիլիասի մէջ՝ իբրեւ Դպրեվանքի ուսուցիչ եւ «Հասկ»-ի խմբագիր (1946-55)։ Ակնբախ է, թէ ի՛ր ալ սրտին խօսող քաղցր աշխատանք էր Տարօնի պատմագրութիւնը, քանի որ, ինչպէս կը խոստովանի ինք՝ «Տարօնի պատմութիւնը գրելու երազէն տարիներէ ի վեր այցուած ենք, բայց մեր պայմանները միշտ փշրած են ու պիտի փշրեն այդ շատ սիրելի, այլ ծանր իրագործելի երազը»։
Սիմոնեանի «Ուրուագիծ»-ը 13 էջ է ու հետաքրքրական ուղեցոյց մը կը նկատուի մէկէ աւելի պատճառներով։
Սիմոնեան, ամէն բանէ առաջ, նկատել կու տայ որ Տարօնի պատմութիւնը պէտք է ընդգրկէ բովանդակ Տուրուբերան նահանգի ամբողջ պատմութիւնը։ Այսպիսի պատմութիւն մը շատ մեծ նպաստ մը բերած պիտի ըլլայ Արեւմտեան Հայաստանի պատմութեան, որովհետեւ հայ ժողովուրդի պատմութիւնը սովորաբար վերածուած է միայն Արեւելեան Հայաստանի պատմութեան, քանի որ 387 թուականի Հայաստանի բաժանումէն ետք՝ Հայութեան քաղաքական ու հոգեւոր կեդրոնները շարունակ մնացեր էին մեր երկրին արեւելեան (պարսկական) բաժնին մէջ։ Արեւմտեան նահանգները (յունահպատակ), ի շարս որոնց՝ Տարօնը, անտեսուեր են ու ստորադասուեր։ Այս անարդար մօտեցումը հարկ է սրբագրել ու Տուրուբերանին տալ իր պատմական արժեւորումը՝ որպէս Մեծ Հայքի կեդրոնական երեք նահանգներէն մին, Այրարատին ու Վասպուրականին կողքին։
Սիմոնեան կը զգուշացնէ, որ Տարօնի պատմութիւնը «դիւրին եւ հապճեպ գրուած» գործ մը չըլլայ։ Կը ցանկայ, որ անիկա գէթ նմանի Արշակ Ալպօյաճեանի «Պատմութիւն հայ Կեսարիոյ» 3000 էջանի գործին, իբրեւ որակ եւ գիտական աշխատանք, բայց ըլլայ աւելի՛ պատկառելի ծաւալով՝ էջով։
Այս գործին համար Սիմոնեան անհրաժեշտ կը նկատէ որ պեղուի ամբողջ հայ մատենագրութիւնը՝ Ե. դարէն մինչեւ մեր օրերը։ Պէտք է խուզարկել նաեւ հայ ձեռագիրներու յիշատակարանները, խղճամիտ կերպով աչքէ անցընել հայագիր թէ օտարագիր ամէն ճանապարհորդագրութիւն եւ տեղագրութիւն, մանաւանդ մաղէ անցընել բոլոր այն տպուած ուսումնասիրութիւնները, որոնց մէջ Տարօնի մասին ակնարկներ կամ հատուածներ կան (օրինակ՝ Վիեննայի Մխիթարեանց «Ազգային մատենադարան»-ի 160 հատորները)։ Պէտք չէ զանց ընել նաեւ հայ մամուլի հաւաքածոները, մանաւանդ ԺԹ. դարու լրագրերը, ուր առատ նիւթերու կարելի է հանդիպիլ։ Ասոնց կողքին, չմոռնալ օտար լեզուով հայագիտական գիրքերն ու յօդուածներն ալ։
Միայն այսպիսի լրջութեամբ ու պատկառանքով է, որ կարելի է գրել Տարօնի պատմութիւնը։ «Ահի՜ւ եւ երկիւղիւ, վասնզի,- կը գրէ Սիմոնեան,- Տարօնի պատմութեան մէջ կան ո՛չ միայն Մեսրոպ Մաշտոցներ, Մամիկոնեաններ, բիւզանդական շքեղ գահը նուաճողներ, Սասունցի Դաւիթներ եւ այլն, այլեւ անոնց պատուանդաններուն աստիճանները ձեւացնող բազմաթիւ անհատներ ու երեւոյթներ, որոնց ամբողջական մատուցումը կը պահանջէ բազմահմտութիւն, սէր, նուիրում եւ ոգեւորութիւն, որոնք անհրաժեշտ յատկութիւնները պէտք է որ ըլլան անոր, որ պիտի նախաձեռնէ Տարօնի պատմութեան»։
Իր ուրուագիծին վերջին բաժնով՝ Սիմոնեան կ՚առաջարկէ գլուխներ ու ենթագլուխներ, որոնցմով պէտք է հիւսուի ու մարմին ստանայ Տարօնի ծրագրեալ պատմագիրքը։
Իր տուած ցանկերն ու վերնագրերը, ի դէպ, կրնան շշմեցնել ընթերցողը, կրնան թերեւս ի սկզբանէ յուսալքել բանասէրները՝ անոնց մտահորիզոնին դիմաց ուրուա-
գծելով լեռնակուտակ ու զոհաբերական անընդմէջ աշխատանքի մը սարսափը…։ Սիմոնեան կը շեշտէ արդէն. «Մեր նպատակն է առաջացնե՚լ այդ պատկառանքը Տարօնի պատմութիւնը գրելու գործին հանդէպ, որպէսզի պատահական ոեւէ անձ չյանդգնի Տարօնի պատմութիւնը գրելու, եւ Տարօնի շքեղութիւնը նուաճելու փոխարէն՝ անկէ ուրուային գիծեր միայն չներկայացնէ նոր սերունդին»։

ՏԱՐՕՆԻ ՕՐԱՑՈՅՑՆԵՐԸ
Ինչպէս մեր մշակութային, մարզական ու բարեսիրական կազմակերպութիւնները, հայրենակցական միութիւնները եւս կը սիրեն հրատարակել պատի ամէնամեայ օրացոյցներ։ Ասիկա «գոյութեան» կամ «կենդանութեան» ապացոյց մըն է ոմանց համար, ուրիշներու դիտանկիւնէն՝ վարկի խնդիր, այլոց ըմբռնումով՝ պարզապէս նիւթական եկամուտի աղբիւր։
Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. միութեան մասնաճիւղերն ալ, հինէն ի վեր, միշտ հրատարակած էին պատի օրացոյցներ։
Սակայն Տարօնի օրացոյցներուն հրատարակութիւնը, իբրեւ ձեռնարկ, անկիւնադարձ մը ապրեցաւ 2003 թուականին։
Այդ տարուան համար, հայրենակցականի Հալէպի վարչութիւնն առաջարկեց ինծի պատրաստել վեց էջանի պատի օրացոյց մը՝ «պատշաճ բովանդակութեամբ», առանց երբեք ճշդելու այդ բովանդակութեան բնոյթը։ Այլ խօսքով, ամէն ինչ թողուած պիտի ըլլար իմ սեփական ճաշակին ու հայեցողութեան։
Ինչպիսի՞ նիւթերով կրնայի լեցնել օրացոյցին վեց էջերը՝ որպէսզի անոնք հետաքրքրութիւն ստեղծէին, նորութիւն մը բերէին, նաեւ ունենային ՄՆԱՅՈՒՆ արժէք մը։ Իբրեւ սովորական տօնացոյց մը՝ տարուան աւարտին աղբաման չթափուէին, այլ գուրգուրանքով պահուէին գրադարանին մէջ։
Ինքնեկ մղումով մը՝ յարմար դատեցի օրացոյցին վեց էջերուն վրայ ոգեկոչել հայ գիրի սպասարկու ՏԱՐՕՆՑԻ վեց մտաւորականներ, իւրաքանչիւրը առանձնաբար, կենսագրական նշմարներով, լուսանկարներով եւ լրացուցիչ ծանօթագրութիւններով։ Ուրեմն, այդ վեց դէմքերն եղան Կարօ Սասունի, Հայկ Ասատրեան, Եդուարդ Տարօնեան, Հ. Սահակ վրդ. Տէր Մովսէսեան, Սիմոն Սիմոնեան եւ Մկրտիչ Մկրտիչեան։
Երբ կը տպուէր օրացուցային իմ այս անդրանիկ փորձը ու գոհունակութիւն կ՚առթէր բոլորին (օրացոյցը որդեգրուած էր Լոս Անճըլըսի ու Պէյրութի մասնաճիւղերուն կողմէ եւս), ես բնաւ գաղափար չունէի՝ թէ առնուած այս քայլը որքա՜ն հեռուները պիտի տանէր զիս…։
Ձեռնարկը կրկնուեցաւ յաջորդ տարի, վեց նոր դէմքերով։ Այս անգամ ի մի խմբած էի պատմիչ Ստեփանոս Ասողիկ Տարօնացին, աստուածաբան Պօղոս Տարօնեցին, տաղերգու Մկրտիչ Նաղաշը, Պոլսէն՝ պատմուածագիր Արփիար Տէր Մարգարեանն ու մտաւորական տոքթ. Պաղտասար Մանուէլեանը եւ Լիբանանէն՝ մատենագէտ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեանը։
Երբ երրորդ տարուան (2005) օրացոյցն ալ հրապարակ հանուեցաւ նոյնաբնոյթ ու նոյնաձեւ բովանդակութեամբ, ա՛լ վստահ էի որ այս աշխատանքը ինքնաբերաբար վերածուած էր հեռահաս ծրագրի մը, որ էր՝ տարօնցի գիրի ու մշակոյթի սպասարկուներու յուշամատեանի մը դանդաղագնաց պատրաստութիւնը։
Սկսուած կամաւոր գործը ամէն տարի շարունակուեցաւ անխափան, նոյնիսկ Հալէպի պատերազմին թէժ ու աննպաստ մթնոլորտին մէջ, միշտ օրացոյցը զարդարելով նորանոր անուններով, որոնցմէ շատեր՝ բոլորովին անծանօթ։
Անուններ՝ Ոսկեդարու փաղանգէն (Մեսրոպ Մաշտոց, Խորենացի, Դաւիթ Անյաղթ, Յովհան Մանդակունի կաթողիկոս), անուններ՝ Միջին դարերէն (Եսայի Նչեցի, Ներսէս Մշեցի, Գրիգոր Տաթեւացի, Խաչատուր Տարօնացի, Թովմա Մեծոփեցի, Առաքել Բաղիշեցի), անուններ՝ վերջին հարիւր տարուան մեր արժէքներէն (Մշոյ Գեղամ, Ուիլիըմ Սարոյեան, Գէորգ Աճեմեան, Աբրահամ Ալիքեան), անուններ՝ Հայաստանէն (Խաչիկ Դաշտենց, Վաղարշակ Նորենց, Սողոմոն Տարօնցի, Մուշեղ Գալշոյեան, Վարդան Գրիգորեան, Վրէժ Իսրայէլեան) եւ այլն, եւ այլն։
Ընթացիկ 2017 թուականի օրացոյցը շարքին 15-րդն էր։ Սա կը նշանակէ, որ ցարդ հաւաքուած ու խմբագրուած էր 90 դէմքի կենսագրութիւն։ Պատկառելի թիւ մըն է այս, որ հակամէտ է դիւրաւ աւելնալու, քանի Տարօնի Աշխարհը չպեղուած հանք մըն է ու անոր սփռած մշակութային արժէքնե-
րը որակով ու քանակով անմրցելի կը մնան՝ Հայաստանի միւս նահանգներուն հետ յարաբերաբար։
Աւելորդ չէ նշել, որ տասնըհինգ տարիէ ի վեր Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. միութեան օրացոյցներուն վրայ տողանցող երախտարժան դէմքերէն գրեթէ ո՛չ մէկը (աննշան բացառութիւններով) յիշատակուած կամ ներկայացուած է Կարօ Սասունիի պատմագրքին մէջ։
Կենսագրութիւններուն մեծամասնութիւնը արդիւնք է բանասիրական պրպտումներու եւ անդուլ հետազօտութիւններու։
Զանոնք պատրաստելու ընթացքին անձնատուր եղած եմ երկու հակասական զգացումներու.- Երջանկացած եմ նոր անուններու յայտնաբերումին դիմաց, հպարտացած եմ անոնցմով, միւս կողմէ ալ՝ խո՛րապէս տխրած ու տառապած եմ, մտածելով որ այս անուները իրենց շառաւիղներն ու արժանաւոր յաջորդները չունեցան մեր օրերուն։ Աւա՜ղ…։

ՏԱՐՕՆ ԵՒ ՏՈՒՐՈՒԲԵՐԱՆ
Քանի որ խօսեցանք Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. Միութեան մասին, ուրեմն պատշաճ է որ պահ մը կանգ առնենք նաեւ սա «Տարօն» եւ «Տուրուբերան» անուններուն վրայ, որոնց մասին մեր ժողովուրդին ջախջախիչ մեծամասնութիւնը գրեթէ ոչի՛նչ գիտէ։
Սկսինք Տուրուբերանէն։
Տուրուբերանը Մեծ Հայքի (այսինքն՝ պատմական հին Հայաստանի) 15 նահանգներէն մէկն էր։ Նաեւ՝ ամենէն ընդարձակներէն մէկը, բաղկացած՝ 16 գաւառներէ.- Խոյթ, Ասպակունիք, Տարօն, Արշամունիք, Մարդաղի, Դասնաւորք, Տուարածատափ,Դալառ, Հարք, Վարաժնունիք, Բզնունիք, Երեւարք, Աղիովիտ, Ապահունիք, Կորի եւ Խորխոռունիք։ Տուրուբերանի գլխաւոր քաղաքներն էին Մուշը, Պիթլիսը, Խլաթը, Արճէշն ու Մանազկերտը։ Անիկա օրրանն էր Մամիկոնեան նախարարական հայրենասէր տոհմին։
Իսկ Տարօնը, ինչպէս տեսնուեցաւ արդէն, Տուրուբերան նահանգի վերոնշեալ 16 գաւառներէն մէկուն անունն էր պարզապէս։
Բայց այս անունը, -Տարօն,- դարերու ընթացքին, հետզհետէ զգեցաւ նոր բնոյթ ու աշխարհագրական աւելի լայն հասկացողութիւն։ Տուրուբերան նահանգի տարածութեան խոշոր մէկ մասը սկսաւ կոչուիլ Տարօնի Աշխարհ, որ իր մէջ կ՚ընդգրկէր Սասունէն մինչեւ Խնուս ու Վարդօ, Մշոյ դաշտէն մինչեւ Պուլանըխ ու Մանազկերտ, Սղերդէն մինչեւ Դատուան ու Խլաթ երկարող աշխարհագրական գօտիները։ Այլ խօսքով, գաւառը իր անունը տուաւ բովանդակ նահանգին։
Այստեղ, հետաքրքրական է Սասունի պարագան։ Տարօնի Աշխարհին այս մեծ գիւղախումբը, որ Խորենացիի «Աշխարհացոյց»-ին մէջ կը կոչուի Սանասունք, մաս չէր կազմեր Տուրուբերանին, այլ կ՚իյնար անոր հարաւը գտնուող Աղձնիք նահանգին մէջ, որպէս անոր տասնմէկ գաւառներէն մին։ Բայց աշխարհագրական յետագայ մերձեցումներով՝ Սասունը շաղկապուեցաւ Տարօնի Աշխարհին ու դարձաւ անոր անանջատելի միաւորը, բաբախող սի՛րտը։
Տարօնի Աշխարհին նիւթական եւ աննիւթական հարստութիւնները անհաշուելի են։
Միշտ մտածեր եմ, թէ որքա՜ն լաւ ըրեր են մեր երէցները՝ իրենց հայրենակցական միութիւնը կոչելով «Տարօն-Տուրուբերան»։ Զմայլելի է մանաւա՛նդ սա «Տուրուբերան» բառը, որ մեզի կը յուշէ Մեծ Հայքը ու կարծէք անզգալաբար մեր մտքերուն մէջ արթո՛ւն կ՚ուզէ պահել հին ու փառաւոր Հայատանի մը երա՜զը…։
Նո՛յնն է պարագան Վասպուրականի Հայրենակցական միութեան ալ (առ այսօր գործօն՝ Ամերիկա ու Ֆրանսա), որ իր կարգին՝ կը փորձէ անմար պահել Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգին պատմական անունն ու թանկագին յիշատակը։
Հինէն եկող այս նուիրական անունները սոսկ տեղանուններ չե՛ն։ Անոնք պատմութիւն են, քաղաքակրթութիւն, ժառանգութիւն, ազգային հպարտութիւն եւ դեռ շա՜տ բան։

ՏԱՐՕՆԵԱՆՆԵՐ ԵՒ ԴԱՐՕՆԵԱՆ ՄԸ…
Հիմա որ բացատրած եղանք Տարօնը, այլեւս դիւրին է ենթադրել, թէ ինչո՛ւ հայրենահան սասունցիներն ու մշեցիները սիրած են ու կը սիրեն ՏԱՐՕՆ կոչել իրենց մանչ զաւակները։
Ասիկա իրենց կորսուած հայրենիքին նկատմամբ սիրոյ ու կապուածութեան ցուցանիշ մըն է։ Նորածին երախան երբ Տարօն անունով կը մկրտուի, կարծէք անոր հետ միասին կը վերածնի՜ Տարօնի Աշխարհը, կորսուած երկիրը կարծէք կը վերյառնէ գէթ մեր ապրումներուն մէջ։
Բայց Տարօնը միայն իբրեւ անուն չէ՛ որ կ՚ապրի մեր շուրջ։ Ունեցած ենք եւ ունինք նաեւ «Տարօնեան» մականունը։
Եւ ճի՛շդ հոս, ես պիտի ուզեմ ոգեկոչել տարօնցի երկարամեայ ուսուցիչ, գրաբարագէտ եւ արձակագիր ԵԴՈՒԱՐԴ ՏԱՐՕՆԵԱՆԸ (1896-1967)։
Այս տարի (2017) կը լրանայ հայ դպրութեան այս նուիրեալ ծառային մահուան 50-ամեակը։
Մոռցուած անուն մըն է ա՛ն ալ, շատերու նման։ Նոր ու միջին սերունդները ոչինչ լսած են իր մասին։ Թերեւս զինք յիշեն լոկ Պէյրութի Ս. Նշան Ազգ. վարժարանի հին շրջաններու աշակերտները, որովհետեւ Եդ. Տարօնեան 1942-57 տնօրէնի պաշտօն վարած է այնտեղ։
Տարօնեան ծնած էր Բաղէշի (Պիթլիս) Խուլթիկ գիւղը։ Յետագային (1961), ան արդէն պիտի անմահացնէր իր գիւղին անունը՝ պատրաստելով ու հրատարակելով անոր ինքնուրոյն բարբառին նուիրուած ծաւալուն ուսումնասիրութիւն մը, որ յագեցած էր ազգագրական ծանօթութիւններով։
Եդուարդ Տարօնեան պատանի տարիքին Պոլիս գալով՝ նախ յաճախեր էր Էսաեան վարժարան, յետոյ ալ աշակերտեր էր Յովհաննէս Հինդլեանի Նոր Դպրոցին, այնտեղ ուսուցիչ ունենալով Եղիշէ եպիսկ. Դուրեանն ու Դանիէլ Վարուժանը, որոնք խմորեր էին իր մէջ գրականութեան ճաշակը եւ հին ու նոր լեզուներու հանդէպ սէրը։
Եղեռնի շրջանին անցեր էր Ժընեւ՝ հետեւելով «Ժան Ժագ Ռուսօ» մանկավարժական հիմնարկի դասընթացքներուն, հոնկէ վկայուելով 1919-ին։ Այդ թուականէն սկսեալ, աւելի քան 35 տարի ինքզինք ամբողջովին պիտի նուիրէր ուսուցչական ասպարէզին՝ Պոլսէն Ժընեւ, Հալէպ եւ Պէյրութ։
Գրած է պատմուածքներ, որոնք նախ լոյս տեսած են Ա. Ծառուկեանի «Նայիրի» ամսագրին մէջ եւ այլուր, յետոյ ալ մէկտեղուած են առանձին կողքի մը տակ («Համա-սփիւռ», 1959)։
Մշակած է նաեւ մանկապատանեկան պատմուածքներ, որոնց մէկ մասը ամփոփած է «Մանկապատում» վերնագրով ժողովածուի մը մէջ (1952), զոր պատկերազարդած է ծաղրանկարիչ Տիրան Աճեմեան։ Այս հատորին յառաջաբանին մէջ Տարօնեան կը խոստովանէր, որ իր պատմուածքներուն ոճը իրական իմաստով մանկական չէ, բայց կ՚աւելցնէր.
- Հայ մայրն է, որ յանձն պիտի առնէ այս գիրքը կարդալ ու բացատրել իր ծունկերուն փարած երախաներուն, եւ այս պատկերն ալ ուրախառիթ է։ Այս ձեւով, հայ մայրը իր մանուկներուն սիրոյն՝ պահ մը ի՚նքն ալ պիտի մանկանայ, եւ ինչպէս որ ամենէն դժուարամարս սնունդը մայրական կուրծքին մէջ կը հրաշափոխուի անոյշ ու արդար կաթի, այսպէս ալ այս պատմուածքներու լեզուն հայ մօր շրթունքներէն անցնելով, մտերմիկ ու դիւրըմբռնելի զրոյցի մը պէս պիտի շոյէ ականջները իր մանկիկին։
Տարօնեան հմուտ էր ֆրանսերէնի ու առ այդ կատարած էր թարգմանութիւններ, ինչպէս՝ Անտրէ Տիւմայի «Յաւերժական ներկայութիւն»-ը։
1944-ին, հրապարակագիր Մանուկ Ասլանեանի մահէն ետք, Եդ. Տարօնեան ամբողջ տարի մը ի՛նք է որ ստանձնած էր Պէյրութի «Ազդարար» շաբաթաթերթին խմբագրականները գրելու պարտականութիւնը՝ դրսեւորելով ազգային ու քաղաքական հարցերու խոր հմտութիւն։
Եղած է շատ պարկեշտ մտաւորական մը, ապրելով գրեթէ աննշմար։
1957-ին կաթուածահար կ՚ըլլայ ու շուտով ալ կը կորսնցնէ իր զոյգ աչքերուն լոյսը, ըստ կարգ մը հաւաստի վկայութիւններու՝ տարիներ առաջ գլխէն ստացած տմարդի ու վայրագ հարուածի մը հետեւանքով, հայանուն մարդոց ձեռամբ…։ Այդ վիճակով, ճիշդ տասը տարի կ՚ապրի շատ տառապալից կեանք մը՝ անկողինին գամուած ու առանց ընտանեկան խնամքի։ Կը մահանայ Ազունիէի (Լիբանան) Հայոց բուժարանը, 25 Հոկտեմբեր 1967-ին։
Մ. Թէօլէօլեան իր «Դար մը գրականութիւն»-ի անդրանիկ տպագրութեան Բ. հատորին մէջ (1956, Գահիրէ), տեղ տուած է Տարօնեանին՝ կենսագրականով ու սիրուն պատմուածքով մը։ Անդրանիկ Ծառուկեան, որ աշակերտած է իրեն Պէյրութի Հայ ճեմարանը, իր մահուան վաղորդայնին ոգեկոչած է զինք «Նայիրի» շաբաթաթերթին մէջ (5 Նոյեմբեր 1967)։ Իսկ տարիներ անց, իր վաղեմի ուրիշ մէկ աշակերտը՝ Մեսրոպ արք. Աշճեան, Փարիզի «Յառաջ»-ին մէջ ընդարձակ յօդուածով մը (19-21 Յուլիս 1996) ի վեր հանած է այս «մոռցուած դէմք»-ին արժանիքները՝ դպրոցական օրերէ յամեցող քաղցր յուշերով։

***

Եդ. Տարօնեանի կողքին, պիտի ուզէի յիշատակել նաեւ ուրիշ Տարօնեան մը,- ՀՐԱՉ ՏԱՐՕՆԵԱՆԸ, որ յիսունական ու վաթսունական թուականներուն աշխոյժ դէմք մը եղած է Ֆրանսահայ Գրողներու Ընկերակցութեան շրջանակին, ինչպէս նաեւ ֆրանսահայ գրականութեան մէջ առհասարակ։
Հրաչ Տարօնեան ծնած էր 1917-ին Տէտէաղաճ (Թրակիա, Յունաստան), ուր «Տարօնեան» վարժարանին մէջ աշակերտած էր բանաստեղծ Գէորգ Կառվարենցին։ Յետագային, չորս տարի ալ պիտի յաճախէր Մխիթարեաններու Սեւրի Սամուէլ Մուրատեան վարժարանը։
Վկայեալ ատամնաբոյժ մը ըլլալու կողքին, սիրած է մասնաւորաբար թատերագրութիւնը ու քսան տարեկանէն սկսեալ ֆրանսահայ բեմին համար հեղինակած է տասի չափ թատերախաղեր։ 1961-ի վերջերը, Փարիզի մէջ սկսեր է հրատարակել «Բիւրակն» անունով գրական-ազգային ամսաթերթ մը, երեք տարի շարունակաբար։ Յետոյ թերթը յանձներ է այլ գործընկերներու։ Մահացած է 1990-ին։

***

Ունինք նաեւ հայրենի գրականագէտ մը՝ ՍԵՐԳԷՅ ԴԱՐՕՆԵԱՆԸ (1925-1990)։
Ինչպէս նշմարեցիք արդէն, «Տարօնեան» մականունը արեւելահայ մեր զարմիկներուն մօտ դարձեր է «Դարօնեան»…։
Փրոֆ. Սերգէյ Դարօնեան Խորհրդային Հայաստանի համբաւեալ գրականագէտներէն մին էր, համալսարանի մէջ՝ ռուս գրականութեան ամպիոնի վարիչ։ Ծաւալուն ուսումնասիրութիւններ ունի բանաստեղծներ Միքայէլ Նալբանդեանի եւ Նայիրի Զարեանի մասին։ Սակայն ինչ որ գրած է՝ ընդհանրապէս ռուսերէն է։
Ուրկէ՞ կու գար իր «Դարօնեան» մականունը։ Արմատներով՝ տարօնցի՞ մըն էր արդեօք,- տեղեակ չեմ։ Թէեւ ստոյգ է որ իր ծննդավայրը հին ու նոր Հայաստաններէն հեռո՜ւ տեղ մըն է՝ Ուքրաինայի Խարքով քաղաքը…։

***

Տարօն-Տուրուբերանի Հայր. միութեան հիմնադրութեան դարադարձին առիթով, ոգեկոչելէ ետք մեր նախնիներն ու երէցները, ի՞նչ կարելի է մաղթել նորերուն, որոնք Տարօնը չեն տեսած կամ չեն ճանչցած, բայց անոր բնական ժառանգորդներն են օտար ափերու վրայ։
Երկու մաղթանք՝ Սասնոյ բարբառով.
- Կանա՛չ էղնի ձեր արեւ։
- Զձեր ազգի արեան վրէժ չեղնի՛ մոռնէ՜ք։

«Նոր Յառաջ», 25, 27 եւ 29 Յուլիս 2017