«Հայ ժամանակակից գրականութեանն օժանդակելու ուղիղ մեթոդն այս տարի փոխարինուել է այլ ձեւերով»

ԱՐՄԻՆԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ

 

Երեւանի «Իրատես» եռօրեան հարցազրոյց մը ունեցած է Հայաստանի Մշակոյթի փոխնախարար Ներսէս Տէր-Վարդանեանի հետ։ Զրոյցի նիւթը հայաստանեան գրական շուկային մէջ սպասուող եւ արդէն իսկ գոյութիւն ունեցող փոփոխութիւններն են։ 

«ՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԴԵՐԱԿԱՏԱՐՈՒՄՆ ԱՅՍՏԵՂ ԿԸ ԼԻՆԻ ՇԱՏ ՆՈՒՐԲ, ՉԽԱՆԳԱՐՈՂ»

- Պետական աջակցութեան եւ այլ ծրագրերով զգալի թուով թարգմանական գրքեր են լոյս տեսնում: Տեւական ժամանակ այս դաշտը բաց է եղել: Գրքերի ընտրութիւնը, թարգմանութիւնների որակը գոհացնո՞ւմ են ընթերցողին եւ մասնագիտական շրջանակներին:
-Վերջին տարիներին ունենք այս ուղղութեամբ առաջխաղացում, եւ պետական աջակցութիւնն այստեղ մեծ դերակատարում ունի: Թարգմանական գրականութեան պետական օժանդակութիւնը ակտիւացաւ յատկապէս Երեւանը գրքի մայրաքաղաք հռչակուելուն նախորդող տարում: Տարեկան տասնեակ գրքեր են հրատարակւում: Մենք արդէն հասել ենք նրան, որ որոշ դէպքերում գրքի բնօրինակի լոյս տեսնելուց յետոյ առաջին թարգմանութիւններից մէկը հայերէնն է:

Հայերէն թարգմանութիւնը որոշակի առանձնայատկութիւն ունի: Շատերը նախընտրում են կարդալ ռուսերէն (խորհրդային շրջանում նման խնդիր չէր դիտարկւում): Պարզապէս մի շրջան թարգմանութիւնների քանակը պակասեց, մարդիկ ռուսերէն աւելի շատ կարդացին, քան հայերէն, եւ ռուսերէն ընթերցանութիւնն աւելի սովորական դարձաւ: Գրական եւ խօսակցական լեզուների տարբերութիւնը եւս առանձնայատկութիւն է ընթերցողի համար, որովհետեւ տեքստի մէջ հայերէնը մի ընթացք ունի, բանաւոր խօսքում` այլ, իսկ ռուսերէնում դրանք գրեթէ նման են: Նաեւ սա է պատճառը, որ ռուսերէնը երբեմն աւելի հարթ է ընթերցւում, քան հայերէնը: Կարծում եմ` ժամանակի ընթացքում, թարգմանութիւնների ծաւալի մեծացման հետ, կը հարթուի այս խնդիրը:

Հայերէն ընթերցման սովորութեան վերականգնմանը զուգահեռ` թարգմանութիւններն աւելի պիտի հարթուեն: Մենք ունենք շատ փորձառու թարգմանիչներ, որոնց շնորհիւ նաեւ թարգմանական գրականութեան մէջ հայերէնը որոշակի փուլեր ունի անցնելու, որոշ դէպքերում` մօտենալով կենդանի լեզուին, որոշ դէպքերում` ուղղակի շատ չկառչելով բնագրին, միաժամանակ, բնագրից շատ չշեղուելով: Սա շատ նուրբ սահմանագիծ է գեղարուեստական գրականութեան թարգմանութեան մէջ, որովհետեւ ցանկացած գեղարուեստական թարգմանիչ որոշ չափով գրող է, չի կարող մեխանիկական թարգմանող լինել: Երբեմն պրագմատիզմի հասնող բառացի թարգմանութիւններ ենք տեսնում, որոնք բնագրին ուղղակիօրէն համապատասխան են, բայց գեղարուեստական մասը բացակայում է: Գեղարուեստականութեան եւ բնագրին համապատասխանութեան համաչափեցման խնդիր ունենք: Յուրախութիւն մեզ, պէտք է փաստենք, որ, մեծ հաշուով, բնագրից թարգմանութիւն անելու խնդիրը լուծուած է: Այսօր հազուադէպ գրքեր կը գտնէք, որոնք բնագրից չեն թարգմանուած: Եթէ ժամանակին ինդուստրիալ մեթոդով ռուսերէնից թարգմանւում էին գրքեր, պարզապէս բացը լրացնելու համար, հիմա շատ դէպքերում այդ գրքերը վերստին թարգմանւում են, եւ անգամ պարբերութիւններ են յայտնւում այնտեղ, հատուածներ են մէջտեղ գալիս, որոնք այն ժամանակ չեն թարգմանուել:

-Մշակութային ի՞նչ քաղաքականութիւն են վարում հայաստանեան հրատարակիչները, ի՞նչ բացեր ունենք այս ոլորտում:
-Կան հրատարակիչներ, որոնք շուկայի կանոններով են առաջնորդւում, ու կան այնպիսիք, որոնք դեռեւս խորհրդային շրջանի ազդեցութիւնն են կրում եւ ակնկալում են պետական յանձնարարութիւն որեւէ գիրք հրատարակելիս: Այստեղ հակասութիւն կայ, եւ կարծում եմ, որ շուկայի կայացման խնդիր ունենք դեռեւս: Այսօր կան մի քանի հրատարակիչներ, որ առաջնորդւում են աշխարհում գոյութիւն ունեցող գրաշուկայի կանոններով, ինչը նշանակում է, որ պէտք է գտնել պոտենցիալ վաճառուող գիրք, հրատարակել այն, զբաղուել ներկայացմամբ` որպէս մշակութային արտադրանք եւ, ի վերջոյ, շահոյթ ունենալ դրանից: Սա հրատարակչի աշխատանքային կարգը պէտք է լինի: Պետական միջամտութիւն, անշուշտ, գրահրատարակչութեան ոլորտում պէտք է, սակայն բացառապէս այն դէպքերում, երբ գրաշուկան ինչ-ինչ պատճառներով ինքնուրոյն չի կարող այդ գիրքը հրատարակել:

-Մասնաւորապէս ո՞ր դէպքում:
-Այն դէպքում, երբ գրքի ինքնարժէքը շատ աւելի բարձր է, քան կարող է լինել վաճառքի գինը, բայց պետական քաղաքականութեան տեսանկիւնից այս գրքի գոյութիւնն անհրաժեշտ է: Դա կարող է լինել երկիրը, երկրի մշակութային ժառանգութիւնը ներկայացնող գրականութիւն, թարգմանութիւն, որովհետեւ նմանօրինակ գրքերը ինքնարժէքի իմաստով բարձր են: Ի հարկէ, միշտ պէտք է նկատի ունենալ, որ մեր գրահրատարակչական շուկան ծաւալով շատ աւելի փոքր է, քան աշխարհի այլ երկրներինը: Սա եւս ազդում է գրքի ինքնարժէքի վրայ: Իսկ հրատարակիչների զարգացման միւս բաղադրիչը, որ պէտք է ունենան, ժամանակակից հայ գրողների հետ շատ ակտիւ համագործակցութիւնն է: Երկուստեք լսում ենք տարբեր կարծիքներ, գրողներն ասում են` հրատարակիչներն իրենցով չեն հետաքրքրւում, հրատարակիչներն ասում են, որ գրողներից շատերը հետաքրքիր չեն: Բայց այս համագործակցութիւնը եւս պէտք է ընդհանուր ճանապարհ անցնելով ձեւաւորուի: Հրատարակիչը պէտք է գրողի հետ աշխատի, որպէսզի գրողը պատկերացնի, թէ հանրութեանը ինչ տեսակի գիրք է անհրաժեշտ: Այսօր գրեթէ բացակայում է հայ ժամանակակից ֆանտաստ գրականութիւնը: Հսկայ անելիք ունենք մանկական գրականութեան մէջ ե՛ւ ներկայացման, ե՛ւ հրատարակման ձեւի ու որակի իմաստով: Եւ, ընդհանրապէս, կայ գրականութեան տեսակ, որ հրատարակիչը կարող է յուշել, գտնել գրողի մէջ այս գրականութիւնը ստեղծելու պոտենցիալը, արդիւնքում` գրողի յայտնիութիւնն ապահովել եւ ունենալ գրքի վաճառքից եկամուտ: Պետութեան դերակատարումն այստեղ կը լինի շատ նուրբ, չխանգարող: Որոշ դէպքերում, գրողի հանրաճանաչ դառնալուն նպաստելու համար, պետութիւնը մեխանիզմներ է մտածում: Դա կարող է լինել գրական մամուլին աջակցելու տեսքով, գրողի գրքի շնորհանդէսին օժանդակելու միջոցով, բայց ոչ ուղիղ գրողի գրքի հրատարակմանն օժանդակելով:

-Պետական աջակցութեան ծրագրերում սպասուող փոփոխութիւնները որոշ ժամանակ քննարկումների կիզակէտում էին: Ի՞նչ կոնկրէտ քայլեր են արուել:
-Փոփոխութիւններ արդէն եղել են, այս տարի պետական աջակցութեամբ հրատարակուող ժամանակակից գրականութիւն չունենք: Որպէս բացառութիւն` օժանդակել ենք երիտասարդ գրողների անդրանիկ գրքերին եւ սփիւռքահայ, նաեւ մեր երկրում ապրող ազգային փոքրամասնութիւնների լեզուներով գրականութեանը: Մնացած բոլոր դէպքերում հայ ժամանակակից գրականութեանն օժանդակելու ուղիղ մեթոդն այս տարի փոխարինուել է այլ ձեւերով, որոնցից մէկը, օրինակ, արդէն ստեղծուած ստեղծագործութիւնները արտասահմանում հրատարակելուն օժանդակելն է:

-Ինչպե՞ս են վերահսկուելու թարգմանական գործընթացը, գրքի տարածումն արդէն դրսի շուկայում:
-Դրա համար շատ պարզ մեխանիզմ կայ` մենք ունենք յայտաձեւ, որտեղ նշուող հանգամանքներից մէկը նախ` տպաքանակն է, երկրորդ` թէ որքանով է կայացած հրատարակչութիւնը, ինչ բացեր ունի, եւ երրորդ` ինչպէս է տարածելու այդ գրականութիւնը: Քանի որ մեր օժանդակութիւնը վերաբերում է միայն թարգմանութեանը, մնացած հատուածն իրենք են հոգում, բնականաբար, բիզնես ռիսկը եւս իրենցն է, մենք այս մեխանիզմով պարզապէս որոշակի հանգամանքներ ենք հաշուի առնում յայտերի ընտրութիւնը կատարելիս: Բնականաբար, յայտին կից ներկայացնում են նաեւ թարգմանչի վերաբերեալ տեղեկութիւն, նրա` մինչեւ այդ արած թարգմանութիւնների ցանկը եւս: Մենք պատրաստ ենք օգնելու յայտատուին թարգմանչի ընտրութեան հարցում, եթէ գրողը չունի գրական գործակալ, որ արդէն խորհուրդներ է տուել: Այդպէս պատահում է յատկապէս հայ դասական գրականութիւն թարգմանելու պատրաստակամութիւն եւ նախաձեռնութիւն ունենալիս:

-Կա՞ն անուններ, որ հետաքրքրութեան են արժանացել արտասահմանեան հրատարակիչների շրջանում:
-Արդէն ունենք Արամ Պաչեան` անգլերէն հրատարակուած, այլ լեզուի յայտերի ենք սպասում: Նարեկ Մալեանի «Զրոյական կէտը» գրքի համար յայտ ենք ստացել արաբերէն հրատարակութեան համար: Այս ծրագրով լատիշերէն եւ լեհերէն է թարգմանուել Քրիս Բոհջալեանի «Աւազէ ամրոցի աղջիկները»:

-Օտարագիրները նո՞ւյնպէս ներառւում են ծրագրում:
-Մեր ծրագրի առանձնայատկութիւնը միւս երկրների նմանատիպ ծրագրերից այն է, որ մենք, հայ գրականութիւն ասելով, աւելի լայն ենք պատկերացնում շրջանակը` ոչ միայն Հայաստանի հայերին ենթադրելով, այլեւ Հայաստանից դուրս ապրողներին թէ՛ հայագիր, թէ՛ օտարագիր, այսինքն` ծագումով հայ:

«ԳՐԱԽԱՆՈՒԹՆԵՐԻՑ ԿԱԽՈՒԱԾ Է ԱՄԵՆԱԱՌԱՆՑՔԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐԸ` ԳՐՔԻ ՃԻՇԴ ՎԱՃԱՌՔԸ»
-Դուք խօսեցիք ժամանակակից հայ գրականութիւնը պետաջակցութեան ծրագրերից հանելու դրական միտումների մասին, իսկ կարո՞ղ ենք բացառել գրական շուկայի վրայ բացասական ազդեցութիւնը:
-Անմիջական հետեւանք կարող է լինել հրատարակուող գրականութեան քանակի նուազումը, բայց սա որոշ ժամանակ կը տեւի: Մենք չենք կարող աշխարհում ապրել եւ աշխարհի կանոններից դուրս լինել: Եթէ ամբողջ աշխարհում գիրքը, մշակութային արտադրանքը համարւում են եկամտի աղբիւր, Հայաստանում նոյնպէս պէտք է նոյն կանոնները գործեն: Ի վերջոյ, մեր երկրում այնքան շատ է գրական մամուլը, որ հայ ժամանակակից գրողը հրատարակման դժուարութիւններ չունի, իսկ գրքով ներկայանալու համար նախ պէտք է որոշակի ճանապարհ անցնել: Երբեմն հրատարակման առաջարկներ էինք ստանում այնպիսի գրողներից, որոնց անգամ գրական մամուլի խմբագիրները չէին ճանաչում:

-Այսինքն` հրատարակիչը պէտք է գտնի իր գրողին, գրողը` իր հրատարակչի՞ն:
-Անշուշտ: Գոյութիւն ունեցող մոդելում կան գրող, գրական գործակալ եւ հրատարակիչ: Գրական գործակալների ինստիտուտը եւս մեզանում ամբողջովին չի կայացել նոյն պատճառով, որովհետեւ գրող-հրատարակիչ համագործակցութիւնը շատ թոյլ է: Տարիներ շարունակ գրողներն օգտուել են պետական աջակցութիւնից, բայց այսօր կան 10-15 գիրք հրատարակած գրողներ, որոնց հասարակութիւնը գրեթէ չի ճանաչում: Մեղաւոր փնտռելու խնդիր չկայ այստեղ, պարզապէս մենք մի մոդելից անցնում ենք միւսին, եւ այս անցումն անելով, փորձում ենք ժամանակակից գրականութեան հրատարակումը մի փոքր մօտեցնել գրաշուկայի կանոններին:

-Ի՞նչ դեր ունեն գրախանութներն այս համատեքստում: Գրողները յաճախ դժգոհում են, որ իրենց գրքերը աչքից հեռու անկիւններում են ծուարում:
-Գրախանութներից կախուած է ամենաառանցքային խնդիրը` գրքի ճիշդ վաճառքը: Գրավաճառի յղկուածութեան խնդիր ունենք ոչ միայն գրականութեանը ծանօթ լինելու, այլեւ գնորդին ճիշդ կողմնորոշելու առումով: Գրավաճառը պէտք է լինի նաեւ գրական խորհրդատու: Միւս դէպքը եւս կայ, ես ինքս գրախանութներից մէկում ականատես եմ եղել, որ գրավաճառը խորհուրդ է տուել այս գիրքը չգնել: Գրավաճառը ոչ թէ գիրք չգնելու մասին պէտք է խօսի, այլ պէտք է հասկանայ ընթերցողի պահանջը եւ ճիշդ ներկայացնի նրան անհրաժեշտ գիրքը: Այս կէտին է կապուած, արդէն յաջորդ փուլում, գրքի տպաքանակը եւս, որն այս ամէնի արդիւնքում կ՚աճի:

-Ըստ այդմ` գրքի գինը կը նուազի՞:
-Ոչ միայն գինը կը նուազի, այլեւ գրողը եկամուտ` հոնորար կ'ունենայ, կ'ապահովուի ամբողջ շղթայի կայացածութիւնը: Քանի որ գրավաճառ ցանցին անդրադարձանք, մեր անելիքի մասին ասեմ: Առաջիկայում մտադիր ենք թատերահամերգային կազմակերպութիւններում տարածքներ տրամադրել գրախանութների ստեղծման համար: Առաջինը լինելու է Ստանիսլաւսկու թատրոնի առաջին եւ երկրորդ յարկերում: Ունենալու ենք աւելի քան 200 քմ [քառակուսի մետր] տարածքով գրախանութ` միջոցառումների հատուածով, մանկական սրահով, մասնագիտական ու գեղարուեստական գրականութեամբ: Քաղաքում բացուելու են գրքաձեւ գրատնակներ, ամէն փողոցի վրայ` այդ փողոցի անունը կրող գրողի խորհրդանշանով: Առաջինը շուտով կը բացուի Իսահակեան-Տէրեան փողոցների խաչմերուկին յարող հատուածում: Այն արդէն տեղադրուել է: Նմանատիպ տասը փողոցների մասին է խօսքը: Բացի այդ, մեկնարկելու է շարժական գրախանութների` գրաբուսների ծրագիրը, Ազգային Գրադարանի գրաբուսով արդէն մի շարք միջոցառումներ են իրականացուել: Ծրագրել ենք առաջիկայում եւս ձեռք բերել` մասնաւորի հովանաւորութեամբ: Յուսանք, որ գրավաճառ ցանցը մի փոքր աւելի կը կայանայ Հայաստանում:

-Վերջին շրջանում հրատարակուած ո՞ր գրքերը կ'առանձնացնէիք:
-Շատ են. Կոստան Զարեանի «Նաւը լեռան վրայ», Մարկ Մուստեանի «Ժանդարմը», Հրաչեայ Սարիբէկեան, Արամ Պաչեան, Գուրգէն Խանջեան, Լեւոն Խեչոյեան, Գէորգ Թումանեան, Աւագ Եփրեմեան, Հարփըր Լիի «Ծաղրասարեակ սպանելը», Բորխէսի թարգմանութիւնները եւ այլն:

-Առաջիկայում ի՞նչ գրքեր են դրուելու ընթերցողի սեղանին:
-Վազգէն Սարգսեանի ընտրանին, Հրանտ Մաթեւոսեանի, Զօրայր Խալափեանի անտիպները, Խեչոյեանի «Սեւ գիրք, ծանր բզէզ»ի վերահրատարակումը, որի նախորդ հրատարակութիւնը շատ անորակ էր, Լէոնիդ Ենգիբարեանի նովելները, հայկական կրկէսի պատմութիւնը ներկայացնող գիրքը, Այվազովսկու, Մինաս Աւետիսեանի, Արա Սարգսեանի գիրք-ալբոմները եւ այլն:

-Եւ` վերջին հարցը: Ուղիղ կապ տեսնո՞ւմ էք երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի եւ ընթերցանութեան աճի կամ պակասի հետ (տեղին է մէջբերել հրատարակիչների դիտարկումը, որ գրքի գինը էական չէ, կան թանկ գրքեր, որ վաճառւում են, եւ հազար դրամ արժեցող գրքեր, որ մնում են դարակներում):

-Սոցիալ-տնտեսական վիճակը ոչ առաջնային սպառման ապրանքի գնման վրայ ամենաուղիղ ազդեցութիւնն ունի: Բայց ես կարծում եմ` որքան կենցաղում ընթերցանութիւնն աւելի շատ լինի, այնքան սոցիալ-տնտեսական վիճակն աւելի պակաս դեր կ'ունենայ: Ինչ վերաբերում է գրքի գնին, չեմ կարծում, որ գրքերը Հայաստանում թանկ են, եթէ նկատի ունենանք` մարդիկ կենցաղում ժամանցի այլ եղանակների վրայ որքան գումար են ծախսում: Պարզապէս, որպէս ժամանցի տեսակ, ընթերցանութիւնն այնքան էլ ընդունուած չէ գուցէ, որքան ցանկալի է, թէեւ սա էլ վիճելի թեմա է:

«Իրատես», 20-22 Յունիս 2017