Անգոյ մանկութիւն մը՝ Ծառուկեանի աչքերով

ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ

 

«Արաս» հրատարակչատունը ընթերցողներու սեղանին դրած էր Անդրանիկ Ծառուկեանի «Մանկութիւն չունեցող մարդիկ» ինքնապատումին թրքերէն թարգմանութիւնը՝ վաստակաշատ կրթական մշակ Քլեմանս Զաքարեան-Չելիքի թարգմանութեամբ։ Քանի մը նշումներ, ուրեմն, Ծառուկեանի այս գիր­քին առ­թիւ։

Հայ գրա­կանու­թեան մէջ ման­կութեան շրջա­նի ներ­կա­յացու­մը, յու­շագրա­կան ոճով թէ գեղարուես­տա­կան, բա­ւական հա­րուստ աւան­դութիւն մը ու­նի։ Մեծ Եղեռ­նէն յե­տոյ մանաւանդ, որ­բե­րուն կեան­քը, Առա­ջին աշ­խարհա­մար­տի ար­հա­ւիրքնե­րուն ազ­դե­ցու­թիւնը փո­խան­ցուած են պատ­կե­րաւոր ոճե­րով թէ իրա­պատում գրուածքնե­րով։ Ման­կութեան աշխարհի ան­մեղ ու լու­սա­ւոր շրջան­նե­րը բազ­մա­թիւ գրող­նե­րու հա­մար վե­րածուած են իտէալա­կան վայ­րի մը, ուր փոր­ձած են վե­րադառ­նալ իրենց հա­սուն տա­րիքին։ Կա՛մ իրենց ման­կութեան, կա՛մ այ­լոց ման­կութեան եւ կամ ուղղա­կի մա­նուկնե­րու մի­ջոցով ման­կութիւն կո­չուած ժա­մանա­կը առ­հա­սարակ եղած է ստեղ­ծա­գոր­ծող ան­հատնե­րուն ու­շադրու­թեան կեդրո­նին։ Ար­դա­րեւ, մեր գրա­կանու­թեան մէջ ման­կութեան մա­սին գրուած բո­լոր գիր­քե­րուն մէջ առանձնա­յատուկ տեղ մը կը գրա­ւէ Անդրա­նիկ Ծա­ռու­կեանի «Ման­կութիւն չու­նե­ցող մարդիկ» ինքնա­պատու­մը, որ որ­պէս թեր­թօն «Նա­յիրի» հան­դէ­սին մէջ հրա­տարա­կուե­լէ վերջ, 1955-ին տպագ­րուած է առան­ձին գիր­քով, Պէյ­րութի մէջ։ Գիր­քը հե­տագա­յին ար­ժա­նացած է բազ­մա­թիւ վե­րահ­րա­տարա­կումնե­րու Հա­յաս­տա­նի մէջ թէ Սփիւռքի, եւ թարգմա­նուած նաեւ բազ­մա­թիւ օտար լե­զու­նե­րու՝ ռու­սե­րէնի, անգլե­րէնի, ֆրան­սե­րէնի, արա­բերէ­նի, պարսկե­րէնի եւ հի­մա նաեւ թրքե­րէնի (*)։

«Ման­կութիւն չու­նե­ցող մար­դիկ» ինքնա­պատու­մը կը սե­ւեռէ մա­նուկնե­րը շրջա­նի մը, որոնք ծնունդն էին Մեծ Եղեռ­նի՝ հե­ռու հայ­րե­նիքէն, հե­ռու հայ­րե­նական օճախ­նե­րէն, որբանոցներուն մէջ, առանց ըն­տա­նեկան ջեր­մութեան, յա­ճախ առանց հօր մը հո­գածու­թեան ու մօր մը փա­ղաք­շանքին եր­բեմն։ Ինքնա­պատու­մը, «Երա­զային Հա­լէպը»ին հետ միասին, թերեւս հեղինա­կի միակ գործն է, ուր ան կը վե­րադառ­նայ իր ու իր սե­րունդի ան­ցեալին եւ կը ջա­նայ կո­րուստէ ու հա­ւանա­կան մո­ռացու­մէ ազա­տագ­րել այդ ան­ցեալը, որուն ակա­նատեսն ու ապ­րո­ղը եղած էր։ Եթէ նկա­տի առ­նենք, որ Ծա­ռու­կեանի գրա­կան ժա­ռան­գութիւ­նը, մեծ մասամբ, ան­մի­ջական ներ­կա­յի հան­դէպ բռնած դիրքն ու կե­ցուածքն է որ կ՚ար­տա­յայ­տէ, ապա իր այս գոր­ծե­րը յի­շողու­թեան մը վե­րար­տադրու­թիւնն են եւ այ­սու իսկ կա­րեւոր՝ ամ­բողջին մէջ։

Ծա­ռու­կեան այս գոր­ծին մէջ պատ­մո­ղի իր բո­լոր յատ­կա­նիշ­նե­րը կը ցու­ցադրէ մեծ յաջողութեամբ։ Վեր­ջա­պէս յի­շողու­թեան մը վե­րար­տադրու­թիւնը, իրա­դար­ձութիւննե­րէն աւելի քան 25 տա­րիներ վերջ, ան­ցեալը վեր­յի­շելու ու զայն իր ամ­բողջին մէջ վերստին կազմելու, իրա­կանու­թեան վե­րադարձնե­լու յատ­կա­նիշ մը կը պա­հան­ջէ։ Ծա­ռու­կեան իրականու­թիւնը այնպէս ինչպէս որ է հա­ղոր­դե­լու, պատ­մե­լու տա­ղանդ մը ու­նի, ժամանակակից­նե­րու իսկ վկա­յու­թեամբ, ու եղա­ծը լա­ւագոյնս փո­խան­ցե­լու, բա­նաձե­ւելու յատ­կա­նիշ մը՝ առանց գրա­կանու­թեան վե­րածե­լու այդ բո­լորը, ինչպէս այ­լուր կը խոս­տո­վանի ինքն ալ։ Այո՛, իրա­կանու­թիւնը չի քան­դեր ան՝ վե­րակազ­մե­լու հա­մար զայն էջին վրայ, կերպարնե­րու չի վե­րածեր իր ման­կութեան ըն­կերնե­րը, ծա­նօթ­նե­րը, չի յօ­րիներ այլ տա­րածք մը։ Նախ եւ առաջ՝ կը պատ­մէ ան, կը պատ­մէ ըն­թերցո­ղին, ապա­գայի սե­րունդնե­րուն։ Կը գրէ ո՛չ թէ ինքն իր հա­մար, այլ՝ դի­մացի­նին։ «Ման­կութիւն չու­նե­ցող մար­դիկ» շար­քը, հա­կառակ որ Ծա­ռու­կեան գրած է իր հա­սուն տա­րիքին (երե­սուն տա­րի ետք՝ 1950-ական­նե­րուն գրած է 7-10 տա­րեկա­նին, այ­սինքն՝ 1920-ական­նե­րու ան­մի­ջապէս սկիզ­բը պա­տահած իրադարձութիւններուն մա­սին), ման­կա­կան հա­ղոր­դա­կանու­թիւն մը կը պա­հէ որ­բա­նոցա­յին կեան­քին հան­դէպ, այ­սու իսկ յստակ է, ջինջ։ Ծա­ռու­կեան ման­կա­կան ան­մե­ղու­թեամբ կը պատ­մէ նիւ­թը, մա­նու­կի մը պէս միամիտ կը դառ­նայ կա­տարուած­նե­րուն դի­մաց։ Այստեղ է որ եր­կուու­թիւն մը կը ստեղ­ծուի, տա­րակու­սանքի մը առ­ջեւ դնե­լով ըն­թերցո­ղը։ Թէեւ, ճիշդ է որ, գե­ղարուես­տա­կան գրա­կանու­թեան մը չի վե­րածեր, չ’ու­զե՛ր վե­րածել իր պա­տու­մը, սա­կայն ար­ձա­կագ­րին բնո­րոշ տա­ղան­դը կը բա­նի իր ամ­բողջ ուժգնու­թեամբ։ Գե­ղեցիկ գրու­թիւն մը, ոճա­ւորումնե­րը, բա­նաձե­ւումնե­րը յատ­կա­նիշ­ներ են, որոնք առ­կայ են ինչպէս այստեղ, այնպէս ալ, թե­րեւս քիչ մըն ալ աւե­լի, Ծա­ռու­կեանի հրա­պարա­կագ­րութեան մէջ, բայց գրա­կանու­թիւնը միայն գե­ղեցիկ խօսք կամ բա­նաձեւ չէ ան­տա­րակոյս։ Այս պա­րագա­յին հա­շուի պէտք է առ­նուի նաեւ Ծա­ռու­կեանի հե­տեւեալ խոս­տո­վանու­թիւնը. «… իմ նե­րաշ­խարհիս մէջ շատ խո­րունկ դրոշ­մուած էր որ­բա­նոցա­յին կեան­քը, որ ան­գի­տակից տա­րիքի մը մէջ ըլ­լա­լուն, շատ կարեւորու­թիւն չէի տուած։ Բայց երբ այ­լեւս գրա­կանու­թեան թեք­նի­քը կամ արուես­տը, ձե­ւը քիչ մը աւե­լի լաւ ըմբռնե­ցի, յան­կարծ նկա­տեցի որ իրա­կան գրա­կանու­թեան նիւթ մը ու­նիմ ես -այդ մեր ման­կութեան շրջա­նի որ­բա­նոցա­յին կեան­քը աչ­քի առաջ ու­նե­նալով եւ այ­լեւս արուեստի, գրա­կանու­թեան խոր գի­տակ­ցութեամբ, կրնամ ըսել, … են­թա­գիտակ­ցա­կան վի­ճակի մը մատ­նե­լով է որ ինքզինքս, սկսայ գրել «Ման­կութիւն չու­նե­ցող մար­դիկ» գիր­քը…»։ Ենթա­գիտակ­ցա­կան վի­ճակի մը առ­կա­յու­թիւնը, երբ վեր­ջինս կ՚առնչուի ման­կութեան տարինե­րուն մա­նաւանդ, ան­շուշտ, դիւ­րա­ցու­ցած է հե­ղինա­կին նե­րաշ­խարհին ար­տա­բերու­մը թուղթին վրայ, հնա­րաւոր դարձնե­լով 30-ամեակ մը առաջ կա­տարուած­նե­րուն վեր­յի­շու­մը իր բո­լոր ման­րա­մաս­նութիւննե­րով։

«Ման­կութիւն չու­նե­ցող մար­դիկ» շար­քը ան­վե­րապահ ձե­ւով կրնանք կո­չել վկա­յու­թիւնը ժամանա­կահա­տուա­ծի մը, որ Ծա­ռու­կեանի սե­րունդին կը պատ­կա­նէր. սե­րունդ մը, որուն կեան­քը ան­ցաւ որ­բա­նոց­նե­րուն մէջ, սե­րունդ մը, որ որ­բա­նոց­նե­րուն մէջ ապ­րե­լով հան­դերձ ծնունդ տուաւ Յա­րու­թիւն Կա­լեն­ցի, Անդրա­նիկ Ծա­ռու­կեանի, Վազ­գէն Շու­շա­նեանի, Վա­հէ Վա­հեանի ու նման մար­դոց։ Այս սե­րունդն էր դար­ձեալ, որ կրցաւ ճեղ­քել իր պա­տեանը, մոռնալ ինքզինք ու զո­հելով իր գու­ցէ չու­նե­ցած ապա­գան՝ կեր­տել ապա­գան տարտղնած ժողովուրդի մը, գրա­կանու­թիւն ու արուեստ տա­լով, մշա­կոյթ ստեղ­ծե­լով ու որո­շադ­րե­լով կացու­թիւնը սփիւռքա­ցած հան­րութեան մը, թոյլ չտա­լով, որ ամէն ինչ կորսնցու­ցած ժողովուրդը վե­րածուի ամ­բո­խի։ «Ան­պայման հրաշք մը կար մեր դժբախտ գո­յու­թիւննե­րուն վե­րեւ», ինչպէս կ՚ըսէ Ծա­ռու­կեան «Ման­կութիւն չու­նե­ցող մար­դիկ» հա­տորին մէջ տեղ մը։ Այդ հրաշ­քը կեան­քը վա­ղահաս ըն­կա­լած ըլ­լա­լու, զայն հասկցած ըլ­լա­լու ստի­պողու­թիւնն էր գու­ցէ, որով­հե­տեւ որ­բա­նոցին մէջ կը խտա­նար կեան­քը՝ իր բո­լոր հա­կասու­թիւննե­րով, բրտու­թիւննե­րով ու գե­ղեց­կութիւննե­րով, դա­ւաճա­նու­թիւննե­րով ու բա­րեկա­մու­թիւննե­րով նաեւ։ Որբանոցին մէջ, թռու­ցի­կի մը պատ­ճա­ռով ծա­գած վէ­ճը տա­րիներ վերջ հե­տեւեալ ար­ձա­գան­գը կը գտնէ Ծա­ռու­կեանի գրչին տակ. «Այո՛, թռու­ցիկնե­րը մեր առ­ջեւ բա­ցին եր­կինքի ճամ­բան… Ու թռու­ցիկ մը եղաւ դար­ձեալ, որ առա­ջին ան­գամ սոր­վե­ցուց ին­ծի, դեռ մա­նուկ տա­րիքիս, թէ ուր որ գե­ղեցիկ թռիչ­քի մը կա­րելիու­թիւնը կայ, սա­ւառ­նող հո­գիի մը թե­ւաբա­խու­մը, կայ նաեւ մու­թին մէջ ծուարած նա­խան­ձի օձը, շաշ գե­ղամ­նե­րու կեր­պա­րան­քով…»։ Որ­բա­նոցին մէջ ճանչցուած կեան­քը թե­րեւս ու­ղե­նիշ մըն էր հե­տագա­յի հա­մար, բայց եւ այնպէս տա­սը «տարեկա­նին դժուար էր հասկնալ կեան­քը։ Ու քա­ռասու­նին դիւ­րին, դիւ­րին չէ կրել…»։ Մա­նաւանդ երբ մարդ մըն ես, որ ման­կութիւն չէ ու­նե­ցած…

«Ման­կութիւն չու­նե­ցող մար­դիկ» ինքնա­պատու­մը կը վկա­յէ տա­րիքա­յին որոշ շրջա­նէ մը, կը պատ­մէ ման­կութիւ­նը, կը ջա­նայ տալ որ­բա­նոցա­յին պայ­մաններու տակ հասակ նետող սերունդի մը նկարագիրը։

«Ակօս», 14 Յունուար 2017

------------------------------

(*) 1997ին լոյս տեսած է նաեւ սպաներէն՝ Պերճ Աճէմեանի թարգմանութեամբ («Հայկականք»)։