Կրկին լեզուական հարցեր

ՄԱՐՈՒՇ ԵՐԱՄԵԱՆ

Վերջին տարիներուն սկսած արեւմտահայերէնին տագնապը, որուն տուն տուած էր ԵՈՒՆԵՍՔՕի յայտարարութիւնը, թէ «արեւմտահայերէնը մեռնող լեզուներու շարքին կը դասուի»(*), կը շարունակուի, առանց հիմնական լուծումներու: Եթէ պահ մը նկատի առնենք ծախսուած հսկայ գումարները այս հարցին համար՝ համագումարներու, խորհրդաժողովներու թէ աշխատանոցներու, կրնանք պահ մը կենալ եւ մտածել. այո՛, մտածել, որովհետեւ ըստ արդիւնքին, ոչ մէկ արդարացում կայ այսքան հսկայ մսխումներու համար:

Ի՞նչ ընել ուրեմն:

Նախ այլ հիմնական հարց մը ինքզինք կը ներկայացնէ՝ իրապէ՞ս կարիք ունինք արեւմտահայերէնը պահելու:

Յանկարծ ընթերցողը չկարծէ թէ մենք ալ ջատագով ենք չեմ գիտեր ի՛նչ այլօրինակ լուծումներու: Պարզապէս կ՛ուզենք մեր ներկայացուցած հարցը իր բոլոր անկիւններով դիտել, թէեւ ասիկա անկիւն չունեցող հարց մըն է, աւելի օղակ մըն է, որուն մէջ բանտարկուած, չենք գիտեր ի՛նչ ընենք դուրս ելլելու համար:

Ամերիկահայ յարգելի դասախօս մը կը պատմէր, թէ Northridge (California State University) համալսարանին մէջ երեք հազար հայ ուսանող կայ:

Երեք հազար ուսանողներ, Հայաստանէն, Պարսկաստանէն թէ ԱՄՆէն, թերեւս նաեւ Սփիւռքի այլ վայրերէ հոն հաւաքուած, որոնք կը խօսին, ըստ դասախօսին «hybrid հայերէն մը» եւ որոնք կրնան թերեւս օր մը, ժամանակի թաւալքին հետ, ստեղծել ապագայի հայերէնը, արեւելահայերէնի հնչիւնային եռեակ համակարգով եւ դասական ուղղագրութեամբ, մինչ լեզուն ինք կրնայ սինթէզուիլ արեւմտահայերէնին եւ արեւելահայերէնին միջեւ:

Այսօր սակայն այլ է խնդիրը:

Մեր դպրոցները այսօր, խորքին մէջ, հայերէն սորվեցնելու համար չեն այլեւս, այլ, հայերէնով ապրելու շրջապատ հայթայթելու միջոց: Եթէ հայերէնը ոչ թէ ուսուցանուելիք լեզու դառնայ, այլ ապրելու ձեւ եւ միջոց, մեր հարցերուն լուծումը կրնայ որոշ չափով դիւրանալ:

Ատիկա ընելու համար ի՞նչ պէտք է:

Ֆինլանտայի մէջ տեսած են, որ դպրոցէն դուրս պարտականութիւնները ոչ մէկ արդիւնք կու տան, հետեւաբար դասերէն աւելի «զբօսանք»ի պահերն են գերիշխողը ֆինլանտական դպրոցներուն մէջ: Ինչ որ որպէս փորձարկում սկսած էր, այսօր արդէն ուսուցման ձեւի վերածուած է եւ ֆինլանտական կրթաձեւը դարձուցած աշխարհի ամէնէն արդիւնաւէտը, իսկ ֆինլանտական դպրոցները, իրենց արդիւնքով, աշխարհի լաւագոյնը:

Ասիկա փորձ մըն է, որմէ կարելի է օգտուիլ, սկզբունքը յարմարեցնելով մեր պէտքերուն:

Կրնա՞յ ըլլալ որ հայերէնի դասապահերուն ուսուցիչը աշակերտները պարտէզ տանի եւ խօսի ամէն բանի մասին որ կապ ունի բնութեան հետ: Այլ օր մը թանգարան տանի, խօսի իրենց արուեստի եւ արուեստագէտներու մասին. յաջորդ անգամ կրնայ ծովեզերք կամ գետեզերք տանիլ եւ, այսպէս…

Պայմա՞ն է որ հայ աշակերտը գիտնայ սահմանական եղանակի անցեալ յարակատար ձեւը, երբ ամէնէն պարզ, առօրեայի նախադասութիւնները կը դժուարանայ կազմել, կը դժուարանայ յիշել հայերէն նախարար, խորհրդարան, ձեռնարկ, երգահանդէս, թատերգութիւն եւ նման բառեր:

Կ՛ընդունիմ որ հայերէն բառերը, եթէ բաղդատենք անգլերէն կամ արաբերէն բառերուն, շատ երկար կը թուին, յաճախ չորս վանկերէ կազմուած: Բայց փոխանակ մանկապարտէզի աշակերտին «լեղակագոյն»ը սորվեցնենք, եւ մայրը գանգատի.

– Վանկերով կը սորվեցնեմ՝ նախ երկու, ապա երկու վանկեր, լեղա, կագոյն…

Կարելի է ծովեզերքը կեցած խօսիլ կապոյտի երանգներուն մասին, թոյլ տալով որ աշակերտը ի՛նք տեսնէ կապոյտներուն տարբերութիւնը եւ հարցնէ անոնց մասին:

Որովհետեւ աշակերտին համար շատ աւելի դիւրին է յիշել իր ըրած հարցումին պատասխանը, քան՝ ուսուցիչին պատմած եւ թելադրած դասը:

Աւելի կարեւոր է խօսիլ, զրուցել աշակերտին հետ, քան անոր քերականական օրէնքներ սորվեցնել:

Բայց կարծես մեզի համար արդէն «հաճոյք»ի վերածուած է հայերէնի վիճակէն ծնած ինքնակեղեքումը, ողբը՝ արեւմտահայերէնին վերաբերեալ, եւ անշուշտ՝ համագումարներ, համաժողովներ եւ աշխատանոցներ կազմակերպելու «ծանր աշխատանքը»:

Այստեղ՝ համագումարներու մասին քանի մը նկատում.

Համագումարները սովորական երեւոյթ էին «Սովետի օրով», միութեան տարածքին, եւ ընդհանրապէս զեկուցողական բնոյթ կը կրէին՝ տեսէք թէ ինչե՜ր ըրեր ենք, ինչպէ՛ս ըրեր ենք եւ դեռ ինչեր ու ինչե՜ր պիտի ընենք:

Հաւանաբար բոլոր մասնակիցներն ալ գիտէին կեղծիքը, լաւագոյն պարագային՝ չափազանցութիւնը, բայց ուրախ էին հաւանաբար նախ համագումարին «բարիքները» վայելելով ու յետոյ, կրկին հաւանաբար, տարբեր բան չէին գիտեր: Վստահ եմ որ գիտցողներ կային, սակայն անոնք ալ այլ բանէ կը խուսափէին, որովհետեւ «գիտնալը», բոլորէն տարբեր ըլլալը վտանգաւոր կրնար ըլլալ, է՛ր, Սովետի մարդուն համար:

Սովետը գնա՜ց, համագումարները մնացի՛ն: Վստահ չեմ որ սովետներն էին հեղինակները համագումար երեւոյթին, որ իրենց օրերուն ծաղկում ապրեր էր:

Սփիւռքահայ պատմութեան առաջին օրերուն համագումար կազմակերպելու ո՛չ միջոցը եղեր է, ոչ ալ կարիքը: Միութիւնները ոգի ի բռին աշխատած են քիչ մը թեթեւցնելու համար սփիւռքահայ մարդուն մանաւանդ առաջին շրջանի առօրեան: Եւ աշխատած են անծանուցում, անհատուցում, առանց ինքնագովութեան:

Առաջինը, զոր կը յիշեմ Միջին Արեւելքի Գրողներուն Առաջին համագումարն էր, Անդրանիկ Ծառուկեանի առաջարկով եւ ծրագրումով: Ծառուկեան փորձած էր ԲՈԼՈՐ կողմերու գրողները ներառնել այս համագումարին, բայց … ձախողած էր որքան կը յիշեմ: Եւ ինչ որ պէտք էր շարունակական ըլլար, մնացեր էր որբ ու միակ ձեռնարկ մը:

Ծառուկեանի այս փորձը փորձ մըն էր նաեւ Սփիւռքի գրողներուն բերքը ի մի բերելու եւ որպէս միասնական երեւոյթ ներկայացնելու, մանաւանդ երբ ձանձրացուցիչ յանկերգի պէս կը կրկնուէր՝ «առանց հողի մշակոյթ չ՛ըլլար» (այդ օրերուն հաւանաբար տակաւին ձանձրացուցիչ չէր):

Ծառուկեան ունեցեր էր ազնիւ մտահոգութիւնն ու նպատակը համագումարը գիրին եւ գրականութեան ծառայեցնելու: Եւ ձախողեր էր, որովհետեւ մարդիկ, այդ օրերու կարգ մը գրողներ, այլ նպատակներ ունեցեր էին:

Սովետի փլուզումէն ետք համագումարները երկար շրջանի մը համար դադրեր էին, թափով վերսկսելու՝ գրողներու, ճարտարապետներու, կրթական մշակներու եւ այլ խմբաւորումներու համար, տարեկանէն անցնելով երկամեայի եւ աւելի երկար միջոցներու հերթականութեամբ:

Թէկուզ երկամեայ, համագումարներու կապուած սկիզբէն ի վեր կրկնուող երեւոյթները մեզ մտածելու կը մղեն:

Ըլլալով սփիւռքահայ, լաւ գիտնալով միջոցներու սղութիւնն ու զանոնք հայթայթելու դժուարութիւնը, մանաւանդ երբ չկայ պետութիւն որ ա՛յդ բաժինը գոնէ հոգայ, կը դիտենք միջոցներու մսխումը եւ կ՛ափսոսանք: Եւ չենք կրնար չմտածել՝ ինչե՜ր կրնայինք ընել, դպրոց, ծերանոց, պատսպարան, ակումբներ… հազար ծակ կը գոցէինք (ինչպէս կը սիրեն ըսել հալէպցիք):

Միւս կողմէ, կը դիտենք մասնակցողները՝ մեծ մասը ներքին սփիւռքի մէջ ծառայած տարեցներ, որոնք ի՜նչ հաճոյք կը զգան այստեղ, այս քանի մը օրերուն ընթացքին, իրենց տարիներու ծանր աշխատանքը վարձատրուած տեսնելով գոնէ անգամ մը:

Այս բոլորէն անդին ու վեր սակայն զիս իրապէ՛ս կը մտահոգէ այն թէ իւրաքանչիւր մասնակից ի՞նչ կը ստանայ այս քանի մը օրերուն վրայ երկարող զրոյցներէն եւ ի՞նչ կը տանի իր հետ:

Տակաւին կայ այլ երեւոյթ մը, որ կրնայ երբեմն նաեւ «վտանգաւոր» ըլլալ. շատեր կու գան նախապէս, քուլիսներու ետին կազմուած ծրագիր-որոշումներով եւ կը փորձեն զանոնք «անցընել», այսինքն որոշումէ կիրարկումի անցնիլ, յաջողութեան հասնելով երբեմն:

Օրինակ՝ Սփիւռքի թէ ներքին սփիւռքի (ռուսական տարածքի) երկիրներուն մէջ հայերէնի եւ գրականութեան միացեալ քննութիւններ հաստատելու ծրագիրը, որ սկիզբը սուրճի դադարին «ի միջի այլոց» բնոյթով սեղանին դրուեցաւ, բայց յետոյ յամառօրէն հետապնդուեցաւ ամբողջ համագումարին ընթացքին (կրթութեան նախարարութեան կազմակերպած կրթական 7րդ խորհրդաժողով, Աղվերան, 1-5 Օգոստոս, 2016):

Այս ծրագիրը, անկախ իր ունեցած բացայայտ դժուարութիւններէն, որոնք կրնան նոյնիսկ «անկարելի» որակուիլ, ինչպէս արեւելահայերէնը եւ արեւմտահայերէնը սփիւռքներու տարբեր գաղութներուն մէջ, պետական ծրագիրները ամբողջացնելու պարտադրանքը, որ քիչ ժամանակ կը ձգէ հայերէնին, տարբեր գաղութներու աշակերտներուն այնքան տարբերուող մակարդակները լեզուի իմացութեան մէջ, որ անկարելի կ՛ըլլայ մէկ եւ միասնական քննութեան գաղափարը, ունի այլ նկատառելի կէտ մը՝ Սփիւռքի դպրոցները դնել ՀՀի պետական այրերու «տիրապետութեան» տակ: Ասիկա պարզօրէն անարդիւնք քայլ մըն է, որովհետեւ գոնէ Սփիւռքի մէջ (ներքին սփիւռքը նկատի չեմ առներ այստեղ), կարելի չէ հայերէնի դասաւանդումի հարցերուն լուծումը Հայաստանէն սպասել: Այնքան տարբեր է Սփիւռքի դպրոցներուն կացութիւնը, որ միա՛յն սփիւռքահայը կրնայ չափել հարցերուն խորութիւնն ու տարողութիւնը, եւ ըստ այդմ լուծումներ գտնել(**):

Այս հանգրուանին կարելի է նոյնիսկ դերերը փոխելով Հայաստանէն խնդրել, որ «պետութիւնը ինք հոգայ նիւթականը, իսկ մենք կը լուծենք մեր հարցերը». յստակ է ակնարկութիւնս:

Համագումարներու ամէնէն խոցելի կէտը, կը կարծեմ, առնուած որոշումներուն հետապնդումն է կամ՝ չ-հետապնդումը. որովհետեւ որոշումները կ՛առնուին եւ հոն՝ համագումարի սեղաններուն վրայ ալ կը մնան, ջուրի պարապ շիշերուն եւ բաժնուած ծանուցումներուն հետ: Ի՞նչ է ասոր պատճառը:

Երկու համագումարի փոխարէն մէկը ընել եւ երկրորդին կարելիութիւնները ծախսել առաջինին որոշումները կատարելու համար:

Լուծումներ չէ որ կ՛առաջարկեմ, պարզապէս արեւմտահայերէնին կապուած կարգ մը անտեսուած հարցեր կը փորձեմ մէջտեղ դնել, թէեւ գիտեմ նաեւ, որ այս յօդուածն ալ գրելու փոխարէն կրնայի… ամբողջ դասարան մը թանգարան տանիլ…

«Գանձասար», 25 Օգոստոս 2016

(*) Անշուշտ, ԵՈՒՆԵՍՔՈյի յայտարարութիւնը պարզապէս տագնապին արտայայտութիւնն էր, ոչ թէ տուն տուող պատճառը։ Արեւմտահայերէնի տագնապը շատ աւելի հին է, բայց անոր գոյութիւնը Սփիւռքի «պատկան» մարմինները չէր հետաքրքրեր։ Ըստ սովորութեան, օտարը պէտք է գար մեզի ըսելու, ինչ որ չէինք ուզեր գիտնալ («Հայկականք»)։
(**) Արդեօք կարելի՞ պիտի ըլլայ այս պարզ գաղափարը «յայսմհետէ մինչ յաւիտեան» հասկցնել «միասնական ծրագիր»ներ յամառօրէն հետապնդողներուն («Հայկականք»)։