Նամակ՝ Գոհար Մարկոսեանին

ԳՈՀԱՐ ԱՃԵՄԵԱՆ

 

Սիրելի Գոհար, կ՚ուզենայի, շատ կ՚ուզենայի ահաւասիկ այս նամակը հասնէր քեզ, սակայն, աւաղ, այլեւս երբեք նամակ պիտի չստանաս (*): Այս է քո մեծագոյն զրկանքը:

Կը յիշե՞ս արդեօք մեր առաջին հանդիպումը. սակայն, նախ ուզում եմ յիշեցնել, թէ ինչպէս յայտնաբերեցինք Գոհար Մարկոսեանին:

1999 թուականի մարտ ամիսն էր, նամակ եմ ստանում Փարիզում այն ժամանակուայ «Յառաջ» օրաթերթի խմբագիր Արփի Թոթոյեանից. «Սիրելի Գոհար, անցեալ Կիրակի երեւանցի թատերագիրի մը մէկ գործը դիտեցինք Բարեգործականի սրահը: Շատ յաջող էր ու հետաքրքրական. կը կոչուէր "Յուշարձանը": Դիտողները ուզեցին գիտնալ, թէ ո՞վ է հեղինակը: Գոհար Մարկոսեան: Պարզուեցաւ, որ ոչ ոք բան մը գիտէր իր մասին: Թատրերգութիւնը հրատարակուած է 1989 "Սովետական արուեստ"-ներէն մէկուն մէջ: Մտածեցի, որ դուն կրնաս երկու տողով տեղեկացնել եթէ բան մը գիտես իր մասին: Թերեւս Երեւան չէ այլեւս, ո՞վ գիտէ:»

Ծայր առան իմ փնտրտուքները: Ինձ համար եւս անծանօթ էր հեղինակի անունը: Ի վերջոյ օգնութեան հասաւ թատերագիր Խաչատուր Աւագեանը:

Յայտնի դարձաւ, որ Գոհար Մարկոսեանը Երեւանի Օպերայի յայտնի երգիչ Կարլոս Մարկոսեանի դուստրն է, իսկ մայրը՝ բալետի պարուհի Վիլոետ Թորոսեանն է: Հեռախօսեցի Երեւանում բնակուող ծնողներին եւ իմացայ, որ Գոհարը ամուսնացել է եւ Երեւանից մեկնել Տալլին, Էստոնիա. ամուսինը՝ էստոնացի հանրաճանաչ բանաստեղծ Կալլէ Կասպերն է:

Ուրեմն, սիրելի Գոհար, քեզնով հետաքրքրուել են նախ՝ փարիզաբնակ հայերը, այնուհետեւ՝ երեւանցիները: Մեր հանդիպումները սկսուեցին, երբ գալիս էիր Երեւան տեսնելու ծնողներիդ, երբեմն էլ ժամադրւում էինք Հայաստանի Գրողների Միութիւնում: Շնորհակալ եմ նուիրաբերած բոլոր գրքերի համար: Պրպտումների մէջ էինք, ինչպէ՞ս ելքը գտնել գոնէ «Պենելոպէն» հայերէն թարգմանուի: «Պենելոպէ»-ն հրատարակեց «Զուեզտա» ամսագիրը, այնուհետեւ ետ չմնացին Մոսկուայի հրատարակիչները: Արդէն թարգմանուել էր «Պենելոպէ»-ն գերմաներէն, ֆրանսերէն, իսպաներէն եւ եւրոպական այլ լեզուներով: Սակայն հայերէնի թարգմանել այդքան էլ հեշտ գործ չէր...

Տարիները հետեւեցին միմեանց: 2005թ. հոկտեմբերի 7-ից 12-ը ՀԳՄ համաժողով էր, հրաւիրուածների մէջ էիր նաեւ դու, սիրելի Գոհար: Այս անգամ եւս առիթը ունեցանք հանդիպելու միմեանց եւ ծայր առաւ հարցազրոյցը, որից ուզում եմ յիշեցնել քեզ որոշ հատուածներ:

- Ո՞ր տարիքից էք սկսել գրել, Էստոնիա մեկնելուց առաջ տպագրուե՞լ էք: Ինչպէ՞ս էք համատեղել բժշկութիւնն ու գրականութիւնը:

- Գրել սկսել եմ դպրոցական տարիներից, այնուհետեւ ուսանող ժամանակ: Գիտէք, բանաստեղծութիւն կարելի է գրել աւտոբուսում, տրոլէյբուսում, գիշերը երբ անքուն ես լինում: Ուզում եմ ասել՝ բանաստեղծութիւն գրելը շատ ժամանակ չի պահանջում: Աշխատել եմ որպէս բժիշկ, յօդուածներ եմ գրել մամուլի համար, գիտական թէզս եմ շարադրել: Բայց երբ անցայ արձակի, գրելը բարդացաւ. շատ ժամանակ է պահանջւում արձակի համար: Պատմուածք գրելը դեռ ոչինչ, բայց երբ եկաւ վէպերի ժամանակը՝ համատեղելը բարդացաւ:

Իսկ ինչ վերաբերում է բժշկութեանը, ապա կարող եմ ասել, որ այն աւելի օգնել է, որովհետեւ գործ ես ունենում ամենատարբեր մարդկանց հետ, միջադէպերի ես ականատես լինում: Հիւանդները բժշկին պատմում են բաներ, որ չէին պատմի անգամ իրենց հարազատներին, ծնողներին: Յարաբերուելով մարդկանց հետ, աւելի ես ճանաչում կեանքը: Կարծում եմ, որ պատահական չէ, որ շատ բժիշկներ գրել, ստեղծագործել են՝ Ռաբլէից սկսած: Բուլգակովն, օրինակ, բժշկական գործեր ունի, Չեխովը՝ իր հիասքանչ պատմուածքներով, Աքսիոնովը եւ ուրիշներ: Կարող եմ ասել, որ բժշկութիւնն օգնում է գրո՛ղ դառնալուն:

- Ինձ հետաքրքրում է Ձեր առաջին վէպըՙ «Պենելոպէ»-ն, որը առանց դժուարութեան, առանց միջամտութեան տպագրուել է «Զուեզդա» ամսագրում. այն մէկ օրուայ պատմութիւն է 1991-1993 թուականների Երեւանի թշուառ վիճակի մասին, երբ քաղաքում լոյս չկար, ջուր չկար, խաթարուած էր քաղաքի բնականոն կեանքը: Թւում է այն գրել էք մէկ շնչով եւ ինչպիսի՜ հումորով:

- Երեւակայեցէք, որ մէկ շնչով չեմ գրել վէպը. առաջին երեք գլուխներն աւարտել էի, երբ կոտրեցի ձեռքս, կէս տարի գրիչ չէի կարողանում վերցնել եւ շարունակել աշխատանքս: Բաւական ընդմիջումից յետոյ կարողացայ շարունակել:

- «Պենելոպէ»-ն փաստօրէն գրել էք Էստոնիայում. օգտագործե՞լ էք այդ տարիների մասին գրուած օրագիր:

- Օրագիր չեմ ունեցել, բայց երբ սկսուեց արցախեան շարժումը, ինձ համար նշումներ էի անում, գրառումներ կատարում: Վէպը գրելիս օգտագործել եմ այդ վաւերական գրառումները:

- Զարմանալի է, որ Սանկտ-Պետերբուրգի «Զուեզդա» ամսագիրը հեշտութեամբ է տպագրել Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձութիւնների մասին գեղարուեստական գործ, այն էլ վէպ:

- Երեւակայեցէք, առանց միջամտութեան, բաժնի վարիչը ընթերցելուց յետոյ շատ է հաւանել եւ անմիջապէս տեղ է տուել ամսագրում:

- Գիրքը ամբողջութեամբ հումոր է, ծաղր այդ օրերի միջադէպերի, մարդկանց ապրելակերպի, դժուար կացութիւնների մասին:

- Իմ բնաւորութեանը յարիր է հումորը, սակայն մարդիկ կային, որ ասում էին, որ գիրքը կարդալիս արտասուել են: Նոյն հարցը տուեցին ինձ Գերմանիայի Միւնխէն քաղաքում. ասացին՝ թէ հայոց գրականութիւնը մշտապէս տխուր է, ինչպէ՞ս է, որ Դուք հումորով, հեգնելով էք ներկայացնում նման թշուառ տարիները: Պատասխանեցի, որ բաւական է որքան տխրեցինք, տառապեցինք. այժմ ազատ երկիր ենք, ազատ ժողովուրդ ենք, ժամանակն է լացը փոխարինել ժպիտով, քմծիծաղով, հեգնանքով: «Պենելոպէ»-ի նախատիպը քոյրս է: Ծնողներս ապրում են Երեւանում, եւ ես այդ կեանքը ապրել եմ: Երեւան էի գալիս 2-3 ամսով, վիզայի սահմանափակումներ չկային: Ճամբորդական հնարաւորութիւնները նուազել են, ուղիղ թռիչք չկայ Էստոնիա-Հայաստան, գալիս ենք Մոսկուայով՝ վիզայի անհրաժեշտութիւն ու նաեւ աւելորդ ծախս: Էստոնիայից Ֆրանսիա գնալն աւելի հեշտ է, քան Ռուսաստան:

- «Պենելոպէ»-ն թարգմանուած է գերմաներէն, ֆրանսերէն, իսպաներէն, հոլանդերէն, էստոներէն, անհամբերութեամբ էինք սպասում հայերէնի թարգմանութեանը, յատկապէս Ձեր հայրըՙ Կարլոս Մարկոսեանը: Ոմանք բարձրաձայնում են՝ ի՞նչ կարիք կայ հայերէն թարգմանել վէպը, երբ Հայաստանում բոլորն են կարդում ռուսերէն: Ով լեզու գիտի, թող կարդայ:

- Մոսկուայում ստեղծուած է յատուկ գործակալութիւն, որն զբաղւում է մասնաւորապէս փնտռելով եւ գտնելով ժամանակակից հետաքրքրական գրականութիւն եւ առաջարկելով հրատարակչութիւններին. հեղինակը ոչ մի կապ չունի այդ գործի հետ: Ահա այդպէս «Պենելոպէ»-ն, այնուհետեւ «Հեղինէ»-ն եւ «Կարիատիտին» տպագրուել են Մոսկուայի հրատարակչութիւններում: Նման հարցերում բաւական պասիւ եմ:

- Հրատարակիչների կողմից հրաւիրուե՞լ էք որեւէ երկիր:

- Հրաւիրուած էի Գերմանիա` Լայպցիկեան տօնավաճառին: Ներկայացուած էր «Պենելոպէ»-ն: Շատ հետաքրքրական էր, ուշադիր էին գրքի հանդէպ: Ես բացատրեցի, որ գրում եմ ռուսերէն, բայց ոչ ռուսների մասին, իմ ողջ գրականութիւնը հայերի եւ Հայաստանի մասին է: Ի՞նչ էք կարծում, չե՞մ կարող օտարների մասին եւս գրել, անշուշտ կարող եմ, սակայն ինձ յուզում է Հայաստանը, նրա անցեալն ու ներկան, նրա յետագայ ճակատագիրը:

«Պենելոպէ»-ն գրելուց հետոյ Ոդիսեւսը մտայղացրեց այդ միտքը: Երբ գրում ես դիցաբանական հերոսի մասին, ինքնըստինքեան ծնւում է յաջորդը: «Հեղինէ»-ն գաղթել է մի ուրիշ երկիր, սակայն ինքը չի մտածում այդ մասին: Պատմութիւնը կայ. Պարիսը փախցրել է նրան, նա Տրոյեայում օտարների մէջ է, սակայն ինքը չի մտածում այդ մասին: Մարդը, որը ընկել է օտարների մէջ, մտքով չի անցկացնում որ օտարների մէջ է: Բայց քանի որ ես գտնւում էի օտար միջավայրում, ինձ մօտ այդ միտքը հասունացաւ եւ ծնուեց «Հեղինէ»-ն:

Այն տպագրուեց 2000 թուականին: Թարգմանուեց նաեւ էստոներէն ու տպագրուեց:

- Իսկ ի՞նչ կ՚ասէք «Կարիատիտներ» վէպի մասին:

- Սիրելիս, երբ այցի եկայ ծնողներիս, տեսայ, որ Երեւանը փոխուել է, փոխուել են նաեւ մարդիկ, կանանց ու տղամարդկանց յարաբերութիւները: Հասկացայ, որ ընտանիք պահողները, աշխատողները աւելի շատ դարձել են կանայք: Աշխատատեղերը կրճատուելուց յետոյ շատ տղամարդիկ մեկնեցին երկրից աշխատանք գտնելու համար: Փաստօրէն կանայք են իրենց ուսերին կրում ողջ ծանրութիւնը: Եւ այսպէս ստացուեց վերնագիրը` «Կարիատիտներ», այսինքն կին արձանասիւներ:

Շարունակեմ խօսքս. վերջացնում եմ նոր վէպս, որը փաստօրէն «Պենելոպէ»-ի շարունակութիւնն է: Հայերը արտերկրում: Դժուարանում էի կապ ստեղծել առաջին եւ երկրորդ գրքերի միջեւ, բայց երբ հրաւիրուեցի Փարիզ` Տէր-Մինասեանների ընտանիքում էի, հասկացայ, որ շարունակութիւնը պատրաստ է. «Պենելոպէն ճանապարհ է ընկնում»: Ուղարկելու եմ «Զուեզդա» ամսագրին:

- Վերջում ի՞նչ կ՚ու՚՚՚՚՚՚զենայիք աւելացնել:

- Կ՚ուզենայի, որ հայ ժողովուրդը կարդայ իմ գրականութիւնը, ոչ միայն «Պենելոպէ»-ն, այլեւ իմ միւս գործերը, որովհետեւ ամբողջ իմ գրականութիւնը հայ ժողովրդի մասին է, նրա կեանքն է:

Միակ ցանկութիւնս «Պենելոպէ»-ի հայերէն թարգմանութիւնն է:

- Գոհար, սիրելիս, ակամայից յիշեցի մեծանուն հայ գրող Շահան Շահնուրի խօսքերը. «Ամէն հայ սփիւռքի մէջ, պարտի շալկած տանիլ իր հետ Հայոց պատմութիւնը»: Դու այս ամենը զգացել ես ապրելով օտար երկրում: Ակամայից էլ յիշեցի քո խօսքերը. «Մեր ազգային բնորոշ գծերից է միմեանց օգնելու, սատար կանգնելու ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹԻՒՆԸ»:

Արդարացի է ֆրանսիացի հրատարակիչ Պելֆոնը, որ գրքի կողքի վրայ գործը ծանօթացնող հետեւեալ տողերն է գրել. «Ոդիսականի յաւերժական միթոսին յանդուգն մէկ փոխադրումը ներկային, ուր կը գտնէք արդիական Պենելոպէ-ն, որ զարմանալի խառնուրդ մըն է յանդգնութեան ու իմաստութեան»:

Սիրելի Գոհար Մարկոսեան, «Պենելոպէ»-ն հայերէն տեսնելը երազանք մնաց: Չնայած ձեր բացակայութեան, մի քանի տարի շարունակ յայտ է ներկայացուել ՀԳՄ հրատարակչութեանը՝ էպը թարգմանելու եւ հրատարակելու մասին: Ձայն բարբառոյ յանապատի...

Այնուհետեւ դիմել եմ Արա Աբրահամեանի երեւանեան գրասենեակին, գրաւոր եմ ներկայացրել Մշակոյթի նախարար Յասմիկ Պօղոսեանին, սակայն եւ ոչ մի պատասխան: Ի վերջո ստիպուած եղայ դիմել Հայաստանի վարչապետ Տիգրան Սարգսեանին (լաւատեղեակ լինելով, որ լաւագոյն ընթերցասէր է եւ ինքն է անձամբ հրաւիրել Գոհար Մարկոսեանին Տալլինից Երեւան «Պենելոպէ» վէպի շնորհանդէսինՙ դեռեւս Կենտրոնական բանկի նախագահ եղած ժամանակ):

Մակագրուած դիմումը հասնում է Մշակոյթի նախարարութեան մամուլի բաժին, հեղինակին տեղեակ պահելով, որ նման դիմում ստացուած է, առանց դրական պատասխանի. ուրիշ ոչինչ: Աւա՜ղ, ժամանակն իր շաւիղից դուրս է սայթաքել...

Գոհար Մարկոսեան-Կասպեր ջան, թոյլ տուր վերջին անգամ այդպէս անուանել քեզ, իմ սիրելի, հաղորդական, պարզ բարեկամ, երկնքի ճամբաներով յայտնուեցիր երկնակամարում, երկնքի ճամբաներով էլ անհետացար:

Վերջացնելով նամակս, ուզում եմ հրաժեշտ տալ քո այդքան սիրած հայերէնի անփոխարինելի մի բառով՝

ԿԱՐՕՏՈՎ

«Ազգ-Մշակոյթ», 12 Մարտ 2016

(*) Ռուսագիր գրող Գոհար Մարկոսեան (Երեւան, 14 Յուլիս 1949 - Պարսելոնա, 10 Սեպտեմբեր 2015) յայտնի դարձած է իր «Պենելոպէ» վէպով, որ առանձին գիրքով լոյս տեսած է 2000ին եւ թարգմանուած է զանազան լեզուներու։ Հայերէն թարգմանութենէն հատուածներ լոյս տեսած են «Նորք» ամսագրին մէջ (՚«Հայկականք»)։