Հարցազրոյց պատմաբան Արմէն Մութաֆեանի հետ

«Նոր Յա­ռաջ» - Ի՞նչ կը մտա­ծէք վեր­ջերս մա­մու­լի մէջ տա­րածում գտած այն կար­ծի­քին գծով, որուն հա­մաձայն Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւնը պէտք է, իբր կա­յացած պե­տու­թիւն, յանձն առ­նէ Հա­յաս­տա­նի տնտե­սական եւ ռազ­մա­վարա­կան կա­րիք­նե­րը, որ­պէսզի Սփիւռքը կա­րենայ հո­գալ իր հա­մայնքա­յին ու մշա­կու­թա­յին կա­ռոյցնե­րուն ծախ­սե­րը։

Ար­մէն Մու­թա­ֆեան - Ար­դա­րեւ այս տա­րի բո­լոր լու­սարձակ­նե­րը կեդ­րո­նացած են Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100ամեակի արա­րողու­թեանց վրայ եւ փա­փաքե­լի է, որ այդպէս ըլ­լայ եւ այդ առընչու­թեամբ որե­ւէ առիթ պէտք չէ փախցնել։ Սա­կայն երբ այդքան նիւթական օգնութիւն կ՚ուղղուի դէ­պի Հա­յաս­տան, շու­քի մէջ կը մնայ ընդհան­րա­պէս մշա­կոյ­թի կալուա­ծը որ ինքնին հայ­կա­կանու­թիւն (arménité) կը նշա­նակէ։ Միւս կող­մէ, պատ­մութեան ըն­թացքին շատ կը խօ­սուի հայ եկե­ղեց­ւոյ դե­րակա­տարու­թեան մա­սին, ինչ որ չեմ հեր­քեր, բայց պէտք է գո­նէ նոյնքան ալ —եթէ ոչ աւե­լի— կա­րեւո­րու­թիւն տրուի մշա­կոյ­թին, նկատի ու­նե­նալով որ —ի տարբերութիւն եկե­ղեց­ւոյ պա­րագա­յին— մշա­կոյ­թը ղեկավարուող հաս­տա­տու­թիւն մը չէ եւ «ցրուած» ու ոչ-կեդ­րո­նացուած ըլ­լա­լով իր իրական տե­ղը գտնե­լու դժուարու­թիւն ու­նի։ Ան­շուշտ ես իմ մաս­նակցու­թեան բա­ժինը կը բե­րեմ 100ամեակի ձեռ­նարկնե­րուն՝ դա­սախօ­սու­թիւննե­րու ընդմէ­ջէն, սա­կայն միշտ ալ շեշ­տած եմ որ հայ ժո­ղովուրդի պատ­մութիւ­նը ատով չի վեր­ջա­նար եւ շատ աւե­լի հեռուները կ՚եր­թայ։ Մենք քիչ մը լա­լու, ամէն բան ող­բերգա­կանաց­նե­լու սո­վորու­թիւնը ունինք։ Ճիշդ է որ դա­րերու ըն­թացքին տե­սած ենք ար­հա­ւիրքներ, ու­նե­ցած ենք կորուստներ, բայց մեր հայ­կա­կանու­թիւնը կան­գուն մնա­ցած է եւ պէտք է բեղմնա­ւորել եւ ար­դիւնա­ւորել զայն։ Իսկ ատի­կա կը կա­տարուի միայն ան­հատնե­րու ջան­քե­րով։ Նման աշ­խա­տանք կը տա­նին օրի­նակ Մշա­կոյ­թի Տու­նե­րը, ուր ու­րա­խու­թեամբ նկա­տելի է նաեւ սերնդա­փոխու­թիւնը, այ­սինքն տա­րեց ղե­կավար­նե­րը իրենց տե­ղը կը զի­ջին նոր սերունդին։ Այս գծով օրի­նակե­լի է Կրը­նոպ­լի Մշա­կոյ­թի Տան գոր­ծունէու­թիւնը, ուր վերջերս եր­կու ան­գամ ներ­կայ գտնուեցայ դա­սախօ­սու­թեան հա­մար։ Գա­ղու­թը, Փա­րիզէն դուրս, միակն է որ պար­բե­րաթերթ կը հրա­տարա­կէ (Azad Magazine)։
Հայ­կա­կանու­թիւնը պա­հելու կա­րեւոր ազ­դակնե­րէն է նաեւ մա­մու­լը, որուն խօ­սուն օրինակն է «Նոր Յա­ռաջ»ի վեր­յառնու­մը իր ֆրան­սե­րէն յա­ւելուածով։ Ոչ-պա­կաս կարեւորու­թիւն ու­նին նաեւ գիր­քե­րու հրա­տարա­կու­թիւնը եւ զա­նոնք հան­րութեան ներկա­յաց­նե­լու գոր­ծօ­նը։ Ար­դա­րեւ այս օրե­րուն հրա­պարա­կը կը վխտայ Ցեղասպանութեան վե­րաբե­րեալ պատ­մա­կան, վա­ւերագ­րա­կան կամ թարգմա­նական հատորներով, բայց պէտք չէ ան­տե­սել նաեւ գրա­կան, մշա­կու­թա­յին կամ արուես­տի թեմանե­րով բազ­մա­թիւ գոր­ծեր։
Երբ վեր­ջին եր­կու տաս­նա­մեակ­նե­րուն տի­րացանք Հա­յաս­տա­նի եւ Ար­ցա­խի զոյգ Հանրապետու­թիւննե­րու ան­կա­խու­թեան, անոնց նկատ­մամբ դիր­քո­րոշում որ­դեգրե­լու «հար­ցը» մէջ­տեղ եկաւ։ Սփիւռքի մէջ ոմանք ար­հա­մար­հա­կան կե­ցուածք դրսե­ւորե­ցին, ինչ որ դա­տապար­տե­լի է՝ նկա­տի ու­նե­նալով Երկրին մէջ տի­րող ծանր պայ­մաննե­րը, ուրիշներ ալ փոր­ձե­ցին օգ­նել, ձեռք տալ իրենց հայ­րե­նակից­նե­րուն։ Իմ կար­ծի­քով արտագաղ­թի ցա­ւալի իրա­կանու­թեան կող­քին կայ ան­կախ եր­կիր ու­նե­նալու դրա­կան երե­ւոյ­թը, ուր գո­յու­թիւն ու­նին գի­տու­թեան եւ մշա­կոյ­թի նուիրուած անձնա­ւորու­թիւններ, որոնց պէտք է —մեր կա­րելիու­թեան սահ­մաննե­րուն մէջ— զօ­րակ­ցիլ։ Ինչ կը վե­րաբե­րի իշխող վեր­նա­խաւին նկատ­մամբ մեր դժգո­հու­թեան (կա­շառա­կերու­թիւն, մե­նատի­րու­թիւն, մա­ֆիա եւայլն), դժբախ­տա­բար նոյն կա­ցու­թիւնը կը տի­րէ նաեւ նախ­կին սո­վետա­կան այլ հան­րա­պետու­թիւննե­րու տա­րած­քին։ Մե­զի յատ­կա­պէս կը տխրեց­նէ Հա­յաս­տա­նի իրավիճա­կը, նկա­տի ու­նե­նալով որ ան գրե­թէ զուրկ է բնա­կան հարստու­թիւննե­րէ։ Գի­տէք, շա­տեր կը քննա­դատեն Հա­յաս­տա­նը, թէ ին­չո՛ւ կը մօ­տենայ Ռու­սաստա­նին, բայց ի՞նչ կրնայ ընել ի տես իր ռազ­մա­կան եւ տնտե­սական ոչ-նպաս­տա­ւոր պայմաններուն։ Ան փոքր հան­րա­պետու­թիւն ըլ­լա­լով՝ կա­խեալ է Ռու­սաստա­նի «կա­նաչ լոյ­սէն»։ Ան­շուշտ Հայաս­տա­նի վա­րած դի­ւանա­գիտա­կան քա­ղաքա­կանու­թիւնը փայ­լուն չէ, սա­կայն կա­րելի չէ ինքնեկ կեր­պով միայն քննա­դատել եւ դա­տապար­տել։
Միւս կող­մէ, ին­ծի հա­մար Ար­ցա­խի Հան­րա­պետու­թեան հո­ղային տա­րած­քի պաշտպանութիւնը նոյ­նիսկ աւե­լի կա­րեւոր է Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչու­մէն, քա­նի որ անմիջական եւ կեն­սա­կան հարց մըն է…։
Հար­կաւ լաւ պի­տի ըլ­լար որ այդ սա­կաւա­պետե­րէն ոմանք բա­րերար­ներ ըլ­լա­յին։ Բայց ի բա­ց առեալ Ռու­սաստան բնա­կող քա­նի մը ան­ձե­րէ, մնա­ցեալ­նե­րը կը թա­լանեն եր­կի­րը…։

«ՆՅ» - Բո­լորին ծա­նօթ է մշա­կոյ­թի նկատ­մամբ ձեր գե­րազանց հե­տաքրքրու­թիւնը։ Դուք ինչպէ՞ս կը բա­ցատ­րէք «մշա­կոյթ» հաս­կա­ցողու­թիւնը։
Ա.Մ. - Ին­ծի հա­մար մշա­կոյ­թը կա­րելի չէ ան­ջա­տել արուես­տէն, գրա­կանու­թե­նէն, դիւանագիտու­թե­նէն կամ պատ­մութե­նէն։ Իմ հե­ղինա­կած գիր­քե­րուն մէջ միշտ ալ նշեալ թեմաներէն իւ­րա­քան­չիւրին առան­ձին բա­ժին­ներ յատ­կա­ցուած են։ Ես միջ­նա­դարեան ժամանա­կաշրջա­նի մաս­նա­գէտ ըլ­լա­լով, կը պաշտպա­նեմ այն գա­ղափա­րը թէ Հայաստանի պատ­մութիւ­նը չի սահ­մա­նափա­կուիր ող­բերգա­կան դէպ­քե­րով։ Հա­յաս­տա­նի բաղդատմամբ Սփիւռքի մէջ հայ մշա­կոյ­թը զար­գացնե­լու շատ աւե­լի լայն կարելիութիւններ գո­յու­թիւն ու­նին։

«ՆՅ» - Ձեր կար­ծի­քով բա­ւարար թի­ւով պատ­մութիւն եւ յատ­կա­պէս մշա­կոյ­թի պատմութիւն ու­սումնա­սիրող­ներ կա՞ն։
Ա.Մ. - Հա­յաս­տա­նի եւ Սփիւռքի մէջ ու­նինք որոշ թի­ւով հայ պատ­մա­բան­ներ եւ բանասէրներ, սա­կայն մշա­կոյ­թի կա­լուա­ծին տի­րապե­տող­նե­րու թի­ւը պակ­սած է։ Ռումանիոյ մէջ ցու­ցա­հան­դէս մը կազ­մա­կեր­պե­լու աշ­խա­տանքնե­րուս ծի­րին մէջ վեր­ջերս քա­նի մը օրով Վիեն­նա Մխի­թարեան­նե­րու մօտ կը գտնուէի։ Տխուր էր հոն տի­րող իրականու­թիւնը, զգա­լի էր բա­նիմաց­նե­րու պա­կասը…։ Վե­նետի­կի եւ Վիեն­նա­յի Մխիթարեան­նե­րու ան­ցեալի փա­ռաւոր կեդ­րոննե­րը այ­սօր դժբախ­տա­բար պահեստատեղե­րու վե­րածուած են։

«ՆՅ» - Ճիշդ այդ խնդրին կ՚ակ­նարկէինք։ Մխի­թարեան­նե­րու կեդ­րոննե­րու քով կը փակուին դպրոց­ներ եւ մշա­կու­թա­յին հաս­տա­տու­թիւններ։ Փո­խարի­նող­ներ պի­տի ըլլա՞ն։
Ա.Մ. - Այ­սօր այդ կեդ­րոննե­րուն կամ հաս­տա­տու­թիւննե­րուն գոր­ծը կը կա­տարեն առանձին անձնա­ւորու­թիւններ, որոնք իրենց անձնա­կան մի­ջոց­նե­րով կը մասնագիտանան եւ կը գոր­ծեն։ Ֆրան­սա­յի եւ Եւ­րո­պայի տա­րած­քին ու­նինք համալսարան­նե­րու մէջ դա­սախօ­սող հայ մաս­նա­գէտ­ներ, սա­կայն անոնք ցրուած են տարբեր վայ­րեր։ Այ­սօր ընդհան­րա­պէս կը պակ­սի հա­յագէտ­նե­րու թի­ւը։ Պէտք է ձեռնարկել հա­յագէտ­ներ պատրաստե­լու աշ­խա­տան­քին։ Ինչպէս կ՚ընէ Ժե­ռար Տէ­տէեան Մոն­փը­լիէի մէջ, որ նաեւ ոչ-հա­յերուն կը սոր­վեցնէ եւ այ­սօր մաս­նա­գէտ­նե­րէ կազ­մուած երեք-չորս հո­գինոց խումբ մը ու­նի որ վա­ղը կրնան զինք փո­խարի­նել։

«ՆՅ» - Ներ­կա­յիս գո­յու­թիւն ու­նե­ցող հա­յագի­տական ամ­պիոն­նե­րը ար­դեօք իբ­րեւ այդպի­սին ճանչցուա՞ծ են Հա­յաս­տա­նի կող­մէ։
Ա.Մ. - Այո՛, բայց խնդի­րը այն է որ նման ամ­պիոն­նե­րու թի­ւը շատ քիչ է, մա­նաւա՛նդ Եւրոպայի մէջ։

«ՆՅ» - Իսկ այդ ամպիոն­նե­րէն շրջա­նաւարտ պրպտող­նե­րը ար­դեօք ըստ ար­ժանւոյն կը գնա­հատո­ւի՞ն հայ­րե­նի իշ­խա­նու­թեանց կող­մէ։ Մշա­կու­թա­յին եւ ըն­կե­րային ի՞նչ տարբե­րու­թիւններ կը տեսնէք։
Ա.Մ. - Նախ ըսեմ, թէ մենք կը զօ­րակ­ցինք անոնց։ Սա­կայն չմոռ­նանք, որ մշա­կու­թա­յին առու­մով որոշ տար­բե­րու­թիւններ զգա­լի են եւ Հա­յաս­տան մեծ ազ­դե­ցու­թիւններ կրած է ռու­սա­կան մշա­կոյ­թէն։ Մտա­ծու­մի ձե­ւերու տար­բե­րու­թիւննե­րը շեշ­տուած են։ Սփիւռքի մէջ ալ եւ­րո­պական աղ­բիւրնե­րը ա­ւելի գե­րակշռող են։ Այ­սուհան­դերձ այս եր­կու ուղղութիւննե­րը զի­րար կ՚ամ­բողջաց­նեն։

«ՆՅ» - Ո՞րն է իւ­րա­քան­չիւր ուղղու­թեան առանձնա­յատ­կութիւ­նը։
Ա.Մ. - Կա­րելի է ըսել թէ անոնցմէ մին արե­ւել­քի եւ երկրոր­դը արեւ­մուտքի իւրայատկութիւ­նը ու­նի։ Հա­յաս­տա­նի մէջ ին­ծի նա­խոր­դող սե­րունդի շար­քե­րուն մէջ շատ նշանաւոր հա­յագէտ­ներ կա­յին, ինչպէս Պա­րոյր Մու­րա­տեան եւ ու­րիշներ, որոնք թրծուած էին ռու­սա­կան մթնո­լոր­տով եւ որե­ւէ յա­րաբե­րու­թիւն չու­նէին արեւմտեան աշ­խարհին հետ։ Անոնք այսպէս կո­չուած արե­ւելեան թե­քում ու­նէին եւ ճիշդ ատոր հա­մար ալ այդ շրջա­նին սա­կաւ ու­սումնա­սիրու­թիւններ կա­տարուած են, իսկ ասի­կա չի վե­րաբե­րիր միա՛յն Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան։ Այս շրջա­գիծին մէջ այլ օրի­նակ մը բե­րելով ըսեմ, թէ Կիլիկեան թա­գաւո­րու­թեան պատ­մութեան մա­սին սո­վետա­կան շրջա­նին միայն մէ՛կ ուսումնա­սիրու­թիւն հրա­տարա­կուած է՝ ան ալ ռու­սե­րէն լե­զուով (*)։ Ընդհան­րա­պէս այն ատեն Հա­յաս­տա­նը եւ իր մշա­կոյ­թը արե­ւելեան կը սե­պուէին։ Ար­դա­րեւ այ­սօր կա­ցու­թիւնը բարելա­ւուած է, բայց մենք ուշ մնա­ցած ենք եւ այդ բա­ցը լրաց­նե­լու խնդիր ու­նինք։ Տա­սը տա­րի առաջ Լե­ւոն Տէր Պետ­րո­սեան հրա­տարա­կեց «Հա­յերը եւ Խա­չակիր­նե­րը» խորագրեալ գիր­քը, ուր առա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով խո­րապէս ու­սումնա­սիրուած էր այդ ժամանա­կաշրջա­նի պատ­մութիւ­նը։
Միւս կող­մէ նոյ­նիսկ ներ­կա­յիս դժուար է հա­յաս­տանցի պատ­մա­գէտի մը հա­մար գալ եւ ֆրան­սա­կան գրա­դարան­նե­րուն մէջ աշ­խա­տիլ, որով­հե­տեւ կան զա­նազան խո­չըն­դոտներ՝ կե­ցու­թեան իրա­ւունք, նիւ­թա­կանի խնդիր եւայլն։ Ընդհա­կառա­կն, Ֆրան­սա­յէն պատմաբան մը դիւ­րութեամբ կրնայ եր­թալ Հա­յաս­տան եւ Մա­տենա­դարա­նին մէջ ուսումնա­սիրու­թիւններ կա­տարել։

«ՆՅ» - Ազ­գայնա­կան հա­յեցա­կէտ գո­յու­թիւն ու­նի՞ Հա­յաս­տա­նի եւ Սփիւռքի պատմաբան­նե­րու մի­ջեւ։
Ա.Մ. - Որոշ չա­փով այո՛։ Օրի­նակի հա­մար հա­յաս­տանցի­ները կ՚ըսեն «մեր պատմութիւնը», իսկ ես կ՚ըսեմ «հա­յոց պատ­մութիւ­նը»…։

«ՆՅ» - Քիչ մըն ալ խօ­սինք ներ­կա­յի քա­ղաքա­կան եւ մշա­կու­թա­յին ան­ցուդար­ձե­րու եւ մաս­նա­ւորա­բար ֆրան­քեւհայ­կա­կան յա­րաբե­րու­թիւն­նե­րու մա­սին։ Անցնող տա­սը տարինե­րուն Ֆրան­սա­յի մէջ հա­յերը շեշ­տը դրին յատ­կա­պէս Լու­սի­նեան թագաւորներու, Մա­նու­շեանի կամ Ռուստամ Ռա­զայի նման անձնաւո­րու­թիւննե­րու դերակատարութեան վրայ, երբ անոնք չեն ընդգծուիր իբ­րեւ այս երկրին մէջ Հա­յերու ներ­կա­յու­թիւնը եւ գոր­ծունէու­թիւնը փաս­տող պատ­մա­կան աղբիւրներ։ Քիչ բան գիտենք հայութեան 1920էն առաջ հոս հաստատուած ըլլալուն եւ Ֆրանսայի ու Եւրոպայի մշակութային կեանքին անոր բերած մասնակցութեան մասին։
Ա.Մ. - Իրա­ւացի էք։ Ես անձնա­պէս ու­սումնա­սիրած եմ ոչ միայն Ֆրան­սա­յի այլ եւրոպական զա­նազան եր­կիրնե­րու հետ հա­յու­թեան կա­պը, ու­նե­ցած ներդրու­մը։ Այս մա­սին կը վկա­յէ Կի­լիկեան թա­գաւո­րու­թեան պատ­մութեան վե­րաբե­րեալ Սոր­պո­նի մէջ կայացած մի­ջազ­գա­յին ցու­ցա­հան­դէ­սը։ Նոյնպէս «Ռո­մա-Ար­մե­նիա» ցու­ցա­հան­դէ­սը՝ Վատիկան, ուր լայն անդրա­դարձ կար նաեւ Ֆրան­սա­յի եւ Իտա­լիոյ հետ հայ ժո­ղովուրդի պատ­մա­կան կա­պերու եւ յա­րաբե­րու­թիւննե­րուն մա­սին։ Հոս կ՚ու­զեմ ընդգծել թէ կի­լիկեան շրջա­նին Հայաս­տան բո­լոր «քա­ղաքակրթու­թիւննե­րու» հետ սերտ յա­րաբե­րու­թիւններ ունէր եւ զիս յատ­կա­պէս կը հե­տաքրքրէ այդ ժա­մանա­կահա­տուա­ծը, որով­հե­տեւ պատ­մական շրջա­նին Հա­յաս­տան ին­կած էր եր­կու մեծ կայսրու­թիւննե­րու մի­ջեւ եւ պէտք էր հաւասարակշռութիւն մը պահ­պա­նել։

«ՆՅ» - Նկա­տի ու­նե­նալով ձեր կող­մէ կազ­մա­կեր­պուած վե­րոն­շեալ ցու­ցա­հան­դէ­սին ժողովրդա­յին լայն ըն­դունե­լու­թիւնը, ար­դեօք այդ իրա­դար­ձութիւ­նը հա­յու­թեան մօտ, երի­տասար­դութեան մօտ ա­ւելի հե­տաքրքրու­թեան դուռ բա­ցա՞ւ։
Ա.Մ. - Կ՚են­թադրեմ թէ՝ այո՛։ Ան­շուշտ այդ ծի­րին մէջ —ինչպէս ըսի— պէտք չէ մոռ­նալ Ժեռար Տէ­տէեանի կա­րեւոր ներդրու­մը։

«ՆՅ» - Ձեր գոր­ծե­րէն մե­զի ծա­նօթ է որ դուք խո­րապէս ու­սումնա­սիրած էք մոն­կո­լական ար­շա­ւանքնե­րու ժա­մանա­կաշրջա­նը։ Ին­չո՞ւ յատ­կա­պէս պատ­մութեան այդ հա­տուա­ծը։
Ա.Մ. - Գի­տէք, ֆրան­սա­կան աւան­դա­կան սո­վորու­թեան հա­մաձայն մոն­կոլնե­րը կը ներկա­յացուին իբ­րեւ վայ­րե­նիներ, որոնք իրենց ճամ­բուն վրայ կո­տորած ու թա­լանած են ամէն ինչ։ Այսքա­նը չի բա­ւեր, հարկ է ու­սումնա­սիրել հար­ցին քա­ղաքա­կան երե­սը։ Հա­յոց Կի­լիկեան թա­գաւոր­նե­րը տի­րապե­տած են «խա­ղի» օրէնքնե­րուն եւ հրա­շալիօրէն օգտագոր­ծած են զա­նոնք։ Ըսեմ, թէ այս նիւ­թին շուրջ բա­ւակա­նաչափ փաս­տա­թուղթեր կան, որոնցմէ շա­տեր տա­կաւին չեն շա­հագոր­ծուած։ Այդ աղ­բիւրնե­րը մեծ մա­սամբ պարսկե­րէնով են եւ արեւմտեան լե­զու­նե­րու չեն թարգմա­նուած։ Բայց ռու­սե­րէնի թարգմա­նուած կարգ մը վկա­յաթուղթեր կան, որով­հե­տեւ մոն­կոլնե­րը այդ երկրին պատմութեան մաս կը կազ­մեն։

«ՆՅ» - Յա­ճախ կը լսենք թէ հոս ու հոն մեր մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գութիւ­նը կ՚ոչնչա­ցուի, խաչ­քա­րեր կը տա­պալին, սրբա­տեղի­ներ կը պղծուին, բայց Հա­յաս­տա­նի իշ­խանութիւննե­րը կը բա­ւարա­րուին յայ­տա­րարու­թեամբ մը արար­քը դա­տապար­տե­լով եւ գործնա­կան քայ­լե­րու չեն դի­մեր…։
Ա.Մ. - Ին­ծի հա­մար ալ ան­հասկնա­լի է, թէ ին­չու իշ­խա­նու­թիւննե­րը մի­ջազ­գա­յին ատեաննե­րուն չեն դի­մեր, նկա­տի ու­նե­նալով որ որոշ դէպ­քե­րու պա­րագա­յին նկարահանուած փաս­տեր ալ ու­նինք («ՆՅ» - Խօս­քը կը վե­րաբե­րի Իրա­նի հետ սահ­մա­նին վրայ խաչքարերու դի­տաւո­րեալ աւերումին)։ Ասի­կա իմ կար­ծի­քով քա­ղաքա­կան տկարութիւն կը նշա­նակէ եւ թե­րեւս ալ պատ­ճառն այն է, որ Հա­յաս­տան —ի տարբերութիւն Վրաստանի կամ Թուրքիոյ— դա­րեր շա­րու­նակ պե­տակա­նու­թե­նէ զուրկ ըլ­լա­լով դիւանագիտական աւան­դոյթը (tradition diplomatique) չէ կրցած պահ­պա­նել։

«ՆՅ» - Իբ­րեւ պատ­մա­բան դուք ինչպէ՞ս կը մօ­տենաք Ալեք­սանտր Սի­րանո­սեանի «Métamorphose de Tigran» գոր­ծին։
Ա.Մ. - Զիս շատ հե­տաքրքրեց այդ մե­ծածա­ւալ հա­տորը, որով­հե­տեւ անձնա­պէս օփե­րայի սի­րահար եմ եւ տա­րիներ առաջ նոյ­նիսկ շրջան մը աշ­խա­տակ­ցած եմ օփե­րայի նուիրուած մշա­կու­թա­յին հան­դէ­սի մը։ Կը յի­շեմ որ 1990-ական թուական­նե­րուն նաեւ գրու­թիւն մը հրա­տարա­կած եմ «Հա­յաս­տանն ու օփե­րայի արուես­տը» եւ «Արեւմտեան օփե­րանե­րու մէջ հայ­կա­կան նիւ­թե­րը» թե­մանե­րուն շուրջ, բայց աւե­լի հե­ռուն չեմ գա­ցած, ինչպէս ըրած է Սի­րանո­սեան՝ իր խո­րապէս ու­սումնա­սիրուած գոր­ծին մէջ։

«ՆՅ» - Քիչ առաջ ըսիք, թէ ցու­ցա­հան­դէս մը կը կազ­մա­կեր­պէք Ռու­մա­նիոյ մէջ։ Կա­րելի՞ էր այդ ուղղու­թեամբ որոշ ման­րա­մաս­նութիւններ փո­խան­ցէիք։
Ա.Մ. - Այդ ցու­ցա­հան­դէ­սը կը կո­չուի «Արա­րատէն Կար­պատներ» (Carpates), հա­յերու ներկա­յու­թիւնը եւ մշա­կու­թա­յին դե­րակա­տարու­թիւնը ռու­մա­նական շրջա­նին, 15րդ դարէն մին­չեւ մեր օրե­րը։ Հոս առի­թէն օգ­տուելով ըսեմ, թէ Եւ­րո­պայի մէջ միակ քա­ղաքը, որ ամ­բողջա­պէս հիմ­նուած է հա­յերուն կող­մէ՝ Թրան­սիլվա­նիոյ Կեր­լա քա­ղաքն է, որ նախապէս Հա­յաքա­ղաք կո­չուած է եւ դար­ձած՝ Ար­մէ­նօփո­լիս։ Ատեն մըն ալ Աւստրիոյ կայսրու­թեան մաս կազ­մե­լով գեր­մա­ներէ­նով Ար­մէ­նիըրշթաթ (Հա­յերու Քա­ղաքը) անուանուած է։ Իբ­րեւ ժպիտ մէջ­բե­րեմ, թէ այս ցու­ցա­հան­դէ­սը դի­տելով ռու­մա­նահա­յերը քիչ մը յու­սա­խաբ պի­տի ըլ­լան, քա­նի որ իրենք կ՚են­թադրեն թէ Անի քա­ղաքի շառաւիղներէն են։ Բայց այդպէս չէ։ Իրա­կանու­թեան մէջ առեւտրա­կան կա­պերու մի­ջոցաւ է, որ շրջա­նի ժո­ղովուրդնե­րը իրա­րու հետ յա­րաբե­րած են։ Ռու­մա­նիան իշխանապետութիւն չըլ­լա­լով առեւտրա­կան ցանց չէ ու­նե­ցած եւ հոն առեւտրականութեան հիմ­քը դնողները եղած են հա­յերը։ Ընդհան­րա­պէս առեւ­տուրը, մշակոյ­թը, կրօն­քը իրա­րու շղթա­յուած են։

«ՆՅ» - Ո՞վ յ­ղա­ցած է այս ձեռ­նարկը կազ­մա­կեր­պե­լու գա­ղափա­րը։
Ա.Մ. - Շուրջ երեք տա­րի առաջ Ռու­մա­նիոյ մէջ Հա­յաս­տա­նի դես­պա­նատու­նէն հեռաձայնե­ցին եւ ըսին թէ պե­տու­թիւնը հե­տաքրքրուած է այս ծրա­գիրով եւ քա­նի որ անձնա­պէս որոշ չա­փով փոր­ձա­ռու­թիւն ալ ու­նէի, նե­տուե­ցայ այս գոր­ծին մէջ։ Այս մէ­կը թի­ւով չոր­րորդ մեծ ցու­ցա­հան­դէսն է, որ կը պատ­րաստեմ։ Ի մի­ջի այ­լոց պի­տի ցուցադրուին զա­նազան վա­ւերա­կան (authentique) իրեր եւ առար­կա­ներ։

«ՆՅ» - Մօտ ապա­գային նաեւ ձեր հօ­րը նկար­չա­կան գոր­ծե­րը պի­տի ցու­ցադրուին…։
Ա.Մ. - Այո՛, յա­ռաջի­կայ Մա­յիսին Փա­րիզի 5րդ թա­ղամա­սի թաղա­պետա­րանին մէջ պի­տի ցու­ցադրուին հայ­րի­կիս՝ Զա­րեհ Մու­թա­ֆեանի, շուրջ 40 գոր­ծե­րը, Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100ամեակին առի­թով։ 1915ին անոր ամ­բողջ ըն­տա­նիքը ջար­դի են­թարկուելով ան 8 տարեկա­նին որ­բա­ցած է…։

«ՆՅ» - Երի­տասարդ սե­րունդը կը հե­տաքրքրուի՞ ձեր ու­սումնա­սիրու­թիւննե­րով։
Ա.Մ. - Բնա­կարա­նիս մէջ փոք­րիկ գրա­դարան մը հիմ­նած եմ, ուր գրե­թէ ամէն օր կ՚այ­ցե­լեն հայ թէ օտար ու­սա­նող­ներ, որոնք կ՚օգ­տուին 7-8 հա­զար հա­շուող գիր­քե­րէս եւ գի­տու­թենէս։

«ՆՅ» - Ինչպէ՞ս կը մեկ­նա­բանէք ներ­կա­յիս ար­դիական մի­ջոց­նե­րով հրամ­ցուող մշա­կոյ­թը։
Ա.Մ. - Ես կ՚ըսէի թէ ան կեն­դա­նի մշա­կոյթ մըն է։ Ֆրան­սա հա­սած ապաս­տա­նեալի կարգա­վիճա­կով մեր սե­րունդը քիչ մը հե­ռու մնաց հա­յերէն լե­զուէն եւ մշա­կոյ­թէն եւ այսպէս կո­չուած ձե­ւով մը «ֆրան­սա­ցի» դար­ձաւ։ Բա­րեբախ­տա­բար ծնող­քիս շնոր­հիւ ես այն բա­ցառիկ­նե­րէն եղայ, որ կա­պուած մնա­ց ար­մատնե­րուն եւ հա­յոց պատ­մութեան։ Այսօր իմ դա­սախօ­սու­թիւննե­րուս ըն­թացքին կը նկա­տեմ մեծ թի­ւով երի­տասարդնե­րու ներ­կա­յու­թիւնը, որոնք հե­տա­քրքրու­թիւն կը ցու­ցա­բերեն, կը մաս­նակցին, հար­ցումներ կ՚ուղղեն, ինչ որ յու­սադրիչ երե­ւոյթ մըն է։ Ես լա­ւատես եմ եւ նոր սե­րունդին մօտ որոշ զար­թօնք մը կը նշմա­րեմ, ան­շուշտ պէտք չէ երա­զել եւ ներ­կան բաղ­դա­տել 30ական թուական­նե­րու երի­տասար­դութեան ապ­րած օրե­րուն հետ։

«ՆՅ» - Ո՞ւր սոր­ված էք հա­յերէ­նը։
Ա.Մ. - Տան մէջ հօրս հետ հա­յերէն եւ մօրս հետ ֆրան­սե­րէն կը խօ­սէի։ Յե­տոյ աշա­կեր­տե­ցի փրոֆ. Ֆէյ­տիին եւ այ­նուհե­տեւ 1970ական թուական­նե­րուն ֆրան­սա­ցի կնոջս առա­ջար­կով առա­ջին ան­գամ այ­ցե­լեցի արեւմտեան Հա­յաս­տան՝ Անի, Կի­լիկիա, որ­մէ խո­րապէս տպաւորուեցայ։ Վերջն ալ Փա­րիզի մէջ ծա­նօթա­ցայ Ռու­բէն Համ­բարձու­մեանին (Վիկ­տոր Համ­բարձու­մեանի որ­դին), որ զիս հրա­ւիրեց Հա­յաս­տան՝ դա­սախօ­սելու։ 1980ին հոն գա­ցի եւ ապ­րե­ցայ մշա­կու­թա­յին մթնո­լոր­տի մը մէջ։ Հօ­րս մա­հէն ետք վե­րադար­ձայ եւ ձեռնարկե­ցի անոր գրու­թիւննե­րուն թարգմա­նու­թեան։ Ան­շուշտ այս գոր­ծին մէջ ինծի կ՚օգնէր մօ­րաքոյրս։ Ահա­ւասիկ կեան­քիս այն կա­րեւոր հանգրուան­նե­րը, որոնք զիս մղեցին դէ­պի հայ­կականութիւն։

«Նոր Յառաջ», Ապրիլ 11, 2015

----------------------------- 

(*) Կ՚ակնարկէ Գրիգոր Միքայէլեանի «Կիլիկիայի հայկական պետութեան պատմութիւն» հատորին, որ լոյս տեսած է 1952ին՝ ռուսերէն (2007ին հայերէնի թարգմանուած է) («Հայկականք»)։