20րդ դարավերջի հայկական ինքնութի՞ւն(ներ)ը

ԿԱՐՊԻՍ ՔՈՐԹԵԱՆ (*)

Ֆրանսերէնէ թարգմանեց՝ Լ. Մ.

 

Հաւաքա­կանու­թեան մը ինքնու­թեան մա­սին խօ­սիլը կը պա­հան­ջէ զայն սահ­մա­նել իր տար­բե­րու­թեան մէջ՝ այլ հա­ւաքա­կանու­թիւննե­րու բաղ­դատմամբ, իսկ ասի­կա կը յառաջաց­նէ ընդհան­րա­կան կար­գա­վիճակ ու­նե­ցող հարց մը։ Ան­ձի մը կամ հաւաքականու­թեան մը ինքնու­թիւնը կը դարբնուի ու­րի­շի մը հետ ու­նե­ցած անոր յարաբերու­թեան հի­ման վրայ։ Այդ ու­րի­շը ինքնին անձ մը կամ հա­ւաքա­կանու­թիւն մըն է, որ նոյնպէս պէտք է հաս­տա­տէ իր ինքնու­թիւնն ու տար­բե­րու­թիւնը։ Գա­ղափար­նե­րու այսպի­սի դա­սաւոր­ման մէջ էական է ճշդել այդ յա­րաբե­րու­թեան բնոյ­թը։ Ասիկա պի­տի ըլլայ խնդրար­կութեանս տե­սական բա­ժինը։
Նշեալ կէ­տերու մա­սին կարճ քննար­կումէ ետք, պի­տի փոր­ձեմ 20րդ դա­րավեր­ջի հայկական ինքնու­թեան կամ ինքնու­թիւննե­րու շուրջ քա­նի մը հար­ցադրումներ կա­տարել։ Տես­նենք նման հար­ցումնե­րու պատ­շա­ճու­թիւնը - որ բազ­մամշա­կու­թայնու­թեան եւ հաւաքա­կան ինքնու­թիւննե­րու յա­րատե­ւու­մի ու պահ­պա­նու­մի հնա­րաւո­րու­թեան ժամանա­կակից խորհրդա­ծու­թիւննե­րուն ոլոր­տին կը վե­րաբե­րի, երբ անոնք փոքրամասնութեանց խնդրա­կան կար­գա­վիճա­կը ու­նին -։
Խօս­քիս մէջ պի­տի անդրա­դառ­նամ հե­տեւեալ եր­կու կէ­տերուն.-
1 - Ի՞նչն է որ կը կեր­տէ հա­ւա­քա­կան ինքնու­թիւն մը։ Բա­ւարա՞ր է յղու­մը կարգ մը հիմնական չա­փանիշ­նե­րու, ինչպէս՝ լե­զուն, կրօն­ը, ազ­գագրու­թիւնը, պատ­մութիւ­նը (մասնա­ւորա­բար երբ ան ող­բերգա­կան է), սո­վորու­թիւն­նե­րը։
2 - Ի՞նչ չա­փով հա­ւաքա­կան ինքնու­թեան մը պատ­կա­նելու զգա­ցողու­թիւնը կը թոյ­լատրէ կամ կ՚ար­գի­լէ գե­րազան­ցել իր սե­փական պատ­մութեան հա­մագ­րայնու­թիւնը եւ իր անձնական փոր­ձա­ռու­թեան իւ­րա­յատ­կութիւ­նը։
 

1 - Ի՞նչը կը կեր­տէ հա­ւաքա­կան ինքնու­թիւնը։
Այս հար­ցումին նկա­րագ­րա­կան պա­տաս­խա­նը կը բա­ւարա­րուի քա­նի մը որո­շիչ չափանիշ­նե­րու ընտրու­թեամբ, որոնք կը կազ­մեն՝ լե­զուն, հա­ւատ­քը, ազ­գա­յին ծա­գու­մը, պատ­մութիւ­նը, աւան­դութիւ­նը, սո­վորու­թիւննե­րը, եւայլն։ Բայց իմ կար­ծի­քով նման նկարագիր մը չի սպա­ռեր ինքնու­թեան իմաս­տին՝ եթէ խնդրոյ առար­կայ հա­ւաքա­կանու­թիւնը ըմբռնուի ուժական (dynamique) առու­մով։ Արդ, նման ուժական ըն­կա­լու­մը յստա­կապէս էական ծա­ւալա­չափն է, որ կ՚որո­շէ հա­ւաքա­կանու­թեան ինքնու­թիւնը ու­րի­շի հետ յարաբերու­թեան ծի­րին մէջ, որ կրնայ ըլ­լալ ան­հատ մը, հա­ւաքա­կանու­թիւն մը եւ կամ համախմբող ըն­կե­րային մար­մին մը։
Ինչպէ՞ս կը ծա­գի նման զօ­րաւոր գոր­ծօն մը որ միաժա­մանակ որո­շիչ է եւ վճռա­կան, հաւաքա­կանու­թեան մը ու­րի­շի հետ յա­րաբե­րու­թիւն հաս­տա­տելու տե­սակէ­տէն։
Այս հար­ցումը տա­լը կը նշա­նակէ ան­պայման տե­ղաւո­րուիլ սոյն հա­ւաքա­կանու­թեան պատ­մութեան մէջ, որով­հե­տեւ նոյ­նիսկ եթէ են­թադրենք որ ան սկիզ­բը կրնար ան­գի­տակ­ցա­բար ինքզինք սահ­մա­նել իր ցե­ղային ծա­գու­մի շրջա­գիծին մէջ, բայց եւ այնպէս միշտ ալ պատ­մա­կան հան­գա­մանքներն են որոնք բնա­կանա­բար որո­շիչ դե­րակա­տարու­թիւն ու­նին (լե­զուն, կրօն­ը, հա­ւատամ­քը, աւան­դու­թիւնն ու սո­վորու­թիւն­նե­րը) եւ կը զտեն ու կը հաստա­տեն այս գի­տակ­­ցութիւ­նը։ Ար­դա­րեւ այս հա­ւաքա­կանու­թեան պատ­մութիւնն է, որ կ՚առաջ­նորդէ «ու­րի­շի» հետ յա­րաբե­րու­թիւնը։
Հա­յոց պատ­մութիւ­նը, որ կը պար­փա­կէ կա­պեր՝ յոյ­նե­րու, հռո­մէացի­ներու, պար­սիկնե­րու, մոն­ղոլնե­րու, թուր­քե­րու, ռուսե­րու … եւ ամ­բողջ աշ­խարհի հետ իբր սփիւռքա­յին էութիւններ, ներ­կա­յի իր ինքնու­թեան կազ­մա­ւորող տարրն է։ Հե­տեւա­բար հաւաքականութեան մը ինքնու­թեան մա­սին խօ­սիլը կ՚են­թադրէ զայն զետեղել իր սեփական պատմութեան մէջ, որ միշտ պատ­մու­թիւնն է անոր այ­լա­զան յարաբերութիւնններուն՝ ու­րի­շին հետ (ըլ­լան՝ խա­ղաղ կամ բռնի, մշա­կուած կամ բարբարոս, գա­ղու­թա­կանա­ցած կամ գաղու­թա­տէր) որոնք այս հա­ւաքա­կանու­թեան բո­լոր տար­բե­րու­թիւններն են բաղ­դա­տած միւսնե­րուն։
Հա­ւաքա­կան ինքնու­թեան գի­տակ­ցութիւ­նը, ու­րեմն, նախ եւ առաջ պատ­մա­կան գիտակցութիւն է, նոյնն է պա­րագան ան­հա­տի մը հա­մար։

2 - Եթէ այդպէս է, ու­րեմն հար­ցում կը յա­ռաջա­նայ գիտ­նա­լու հա­մար թէ ինչպէ՞ս հաւաքական ինքնու­թիւն մը կ՚ըն­կա­լէ իր սե­փական պատ­մութիւ­նը եւ այդ նոյն ընկալումէն մեկնած՝ ան ինչպէ՞ս ինքզինք կը ներ­կա­յաց­նէ։
Եթէ այս պարզ ըն­կա­լու­մը կը պար­փա­կէ յի­շեցու­մը քա­նի մը պատ­մա­կան դէպ­քե­րու, որոնք ապա­հոված են պատ­մութեան շա­րու­նա­կակա­նու­թիւնը, այն ատեն նման ինքնընկա­լում-ներ­կա­յացում մը կը դա­տապար­տէ խնդրոյ առար­կայ հա­ւաքա­կանու­թիւնը ինքզինք սահ­մա­նելու իբր ստա­ցող-պահ­պա­նողը իր ան­ցեալին։ Եթէ, ընդհա­կառա­կն, պատ­մա­կան գի­տակ­ցութիւն մը իր իսկ ան­ցեալին նկատ­մամբ ուժական եւ ստեղ­ծա­գործ յա­րաբե­րու­թիւն մը կը մշա­կէ, այն ատեն դէպ­քե­րու յի­շողու­թիւնը կը գե­րազան­ցէ պարզ վերար­տադրու­թեան եւ պահ­պա­նողա­կանու­թեան սահ­մաննե­րը։ Այսպէս, կրնամ եր­կու տար­բեր մօ­տեցում ցու­ցա­բերել իրո­ղու­թեան մը, ինչպէս՝ հայ գի­րերու գիւ­տը եւ հա­յոց գրա­կանու­թեան ոս­կե­դարու (5րդ դար)։ Կամ այս իրո­ղու­թիւնը ին­ծի հա­մար գոց սոր­վուած թուական մըն է, որու թե­լադ­րա­կան կա­րողա­կանու­թիւնը կը սահ­մա­նափա­կուի Էփի­նալի (ման­կա­կան պատ­կե­րացում) պատ­կե­րով մը, կամ խնդրոյ առար­կայ իրո­ղու­թիւնը այ­սօր ան­գամ կը հար­ցապնդէ զիս եւ կը պայ­մա­նաւո­րէ իմ յա­րաբե­րու­թիւնը հա­յերէն լե­զուի նկատ­մամբ՝ նկա­տի առ­նե­լով որ ժա­ռան­գած եմ այդ լե­զուով գրա­կանու­թիւն մը, կը խօ­սիմ ու կը գրեմ անով եւ այս բո­լորը նաեւ այն պա­րագա­յին երբ ան վտան­գուած է։
Այս օրի­նակին հե­տեւե­լով կը տես­նենք, որ միեւ­նոյն հա­ւաքա­կանու­թեան մէջ կրնան եր­կու կամ բազ­մա­թիւ ինքնու­թիւններ գո­յու­թիւն ու­նե­նալ, նա­յած թէ ինչպէս պատ­մութեան կը մօ­տենանք աւե­լի կամ պա­կաս կրա­ւորա­կան թէ գոր­ծօն կեր­պով։ Բայց ամէն պա­րագա­յի պատ­մա­կան գի­տակ­ցութիւն մը չի կրնար ան­տե­սել որ հայ գրա­կանու­թեան ոս­կե­դարը դարբնած է այս փոքր հա­ւաքա­կանու­թեան ինքնու­թիւնը, զայն մաս­նա­կից դարձնե­լով հնա­դարեան մտա­ւորա­կան գան­ձե­րուն՝ եր­կա­կի հո­լովոյ­թի մը մի­ջոցաւ, որ կը կա­յանայ մէկ կող­մէ օտար մշա­կոյ­թը իւ­րացնե­լով, հարստա­նալով եւ միւս կող­մէ փո­խադար­ձա­բար անոր մաս­նակցե­լով, ո՛չ որ­պէս օտա­րացած կամ գա­ղու­թայնա­ցուած, այլ՝ որ­պէս հայ։
Պատ­մութեան նկատ­մամբ այս խորհրդա­ծու­թիւնը մեզ կ՚առաջ­նորդէ ինքնու­թեան մա­սին մտա­ծելու ոչ թէ իբր միաւո­ր, այլ՝ բազ­մա­զանու­թեան եզ­րե­րով։ Հա­ւաքա­կանու­թեան մը ինքնու­թիւնը սա­ռած եւ ան­փո­փոխ չէ, որով­հե­տեւ ան ար­դիւնքն է բազ­մա­զան եւ այ­լա­զան հե­ռան­կարնե­րու, խորհրդա­ծային տե­սակէտ­նե­րու, որոնք կ՚որո­շեն անոր ներ­կան ու ապագան։
Այս իմաս­տով թոյ­լատրե­լի է խօ­սիլ բազ­մա­զան ինքնու­թիւննե­րու մա­սին, նկա­տի առ­նե­լով որ հե­ռան­կարնե­րու այս այ­լա­զանու­թիւնը կը զար­գա­նայ ամե­նայն ազա­տու­թեամբ եւ ի մաս­նա­ւորի - ինչ որ կը կազ­մէ հարստու­թիւնը ամէն բա­նի որ իբր ՄԷԿ կը նկա­տուի - իբրեւ հա­ւաքա­կանու­թեան մը, այսպէս կո­չուած՝ եզա­կի ինքնու­թեան մը հարստու­թիւնը։

3 - Ասոնք են այն նա­խադ­րեալ­նե­րը, որոն­մէ մեկ­նե­լով կա­րելի է աւե­լի ծա­ւալուն հա­մոյ­թի մը մէջ փոք­րա­մաս­նութեան մը հար­ցը նա­խատե­սեել։
Փոք­րա­մաս­նութիւն մը տագ­նա­պի մէջ է, այ­սինքն՝ ինքնու­թեան հար­ցը կը դրուի, իբր՝ վտան­գուած ինքնու­թիւն, եւ ասի­կա կը սկսի այն ժա­մանակ երբ ան այ­լեւս չի կրնար լայն մե­ծամաս­նութեան ընդմէ­ջէն մաս­նակցիլ հե­ռան­կարնե­րու փո­խանա­կու­մին, երբ այ­լեւս անոր մեր­ժուած է հան­րա­յին դաշ­տը որ բո­լորին հա­մար հա­սարա­կաց է։ Այ­սինքն՝ իրեն եւ ու­րիշնե­րուն։ Վտա­րուած՝ հա­սարա­կաց հան­րա­յին դաշ­տէն, որուն թէեւ ան մաս­նակցած է նախ­ապէս, ուր հիմ­նա­կան հետ­քե­րը կան իր մաս­նակցու­թեան, այդ փոք­րա­մաս­նութիւ­նը ինքզինք դէմ յան­դի­ման կը գտնէ ան­դունդի մը, որ զինք կը դա­տապար­տէ դարբնե­լու շտապի մէջ, զեղ­չուած ինքնու­թիւն մը, ան­դա­մահա­տուած, սա­կայն ար­դիւնա­ւէտ՝ ապա­հովե­լու հա­մար վե­րապ­րումը հա­կամար­տութեան նոր շրջա­նակի մը մէջ այն ու­րի­շին հետ որ զինք կ՚ար­տաքսէ։ Այդ միւ­սը կը յայտնուի, վտան­գուած բո­լոր փոք­րա­մաս­նութիւննե­րու գիտակցութեան մէ­ջ իբր այն, որ կրնար թոյ­լատրել իր ծո­ցին մէջ կրա­ւորա­կան փոքրամաս­նութիւն մը - բայց ոչ եր­բեք ու­ժա­կան, հե­տեւա­բար պի­տի փնտռէ բո­լոր «լաւ պատճառները» - որոնք ո՛չ լաւ են եւ ո՛չ ալ պատ­ճառ - զայն ոչնչաց­նե­լու հա­մար։ Ահա­ւասիկ գործառոյ­թը, դժո­խային ատամ­նա­ւոր շար­ժի­չը որ առաջ­նորդեց օրի­նակե­լի կեր­պով դէ­պի 20րդ դա­րու հայ­կա­կան եւ հրէական ցե­ղաս­պա­նու­թիւննե­րու կազ­մա­կեր­պումին։
Պէտք է հաս­տա­տել թէ զգու­շա­ւոր փոք­րա­մաս­նութիւն մը - լայն մե­ծամաս­նութեան շրջա­նակին մէջ - գի­տակից իր ծայ­րա­յեղ ան­կա­յուն կար­գա­վիճա­կին, այլ ելք չու­նի եթէ ոչ մշակել ան­խախտ պե­տու­թիւն մը ստեղ­ծե­լու քա­ղաքա­կան ծրա­գիրը, իբր միակ ատեանը որ կ՚ապա­հովէ վե­րապ­րումը եւ պաշտպա­նու­թիւնը իր ան­դամնե­րուն, ինչպէս նաեւ անոնց տրա­մադ­րէ իրենց գո­յու­թեան յա­րաբե­րաբար կա­յուն պայ­մաննե­րը։
Փոք­րա­մաս­նութեան մը հա­մար պե­տու­թիւն մը ու­նե­նալու քա­ղաքա­կան կամ­քը ձե­ւով մը պար­տադրուած է հան­գա­մանքնե­րէ մեկ­նած. հա­կազ­դե­ցիկ է եւ կը գո­յանայ, երբ պետական լու­ծումը կը թուի ըլ­լալ վերջնա­կան լուծման միակ այ­լընտրան­քը։
Այս տրա­մաբա­նու­թեամբ պե­տու­թիւնը կամ պե­տական կա­ռոյ­ցը կը հան­դի­սանայ միակ «վայ­րը», ուրկէ մէ­կու մը կա­րելիու­թիւն կը տրուի իր պատ­մութեան տալ իմաստ մը, որ դար­ձած է բա­ցար­ձա­կապէս անի­մաստ։ Հի­մա այ­լեւս պէտք է ապա­հովել շարունակականու­թիւնը՝ հա­կառակ անոր բիրտ ընդհատ­ման, եւ յատկու­թիւն ցու­ցա­բերել՝ կեր­տե­լու վերանո­րոգու­մէ մեկ­նած աշ­խարհ մը։

4- 20րդ դա­րավեր­ջին - Սո­վետա­կան Միու­թեան փլու­զումէն ետք - հայ ժո­ղովուրդը երկրորդ ան­գամ ըլ­լա­լով ան­կախ պե­տու­թեան տի­րացած է։ Սփիւռքը, որ Ա. Աշխարհամար­տէն ան­մի­ջապէս ետք ըն­դունած էր Հա­յաս­տա­նի խորհրդայ­նա­ցու­մը, բա­րոյա­կան պար­տա­ւորու­թիւնը ու­նի պաշտպա­նելու երի­տասարդ հան­րա­պետու­թիւնը։ Սակայն, այս նոր կա­ցու­թեան մէջ երե­ւան կու գայ մշա­կոյթնե­րու ընդհա­րում, իմա՛՝ բազմամշա­կու­թայնա­ցում, ուր մէ­կուն կամ միւ­սին փոր­ձա­ռու­թիւննե­րը իրար­մէ խո­րապէս տարբեր են. անոնք որոնք ցե­ղաս­պա­նու­թիւն տե­սած են չեն ապ­րած Ստա­լինի արհաւիրքը, եւ փոխադարձաբար՝ Ստա­լինի դա­ժանու­թիւննե­րը ապ­րած մար­դիկ չեն ճանչցած ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը։ Շատ հա­զուա­դէպ են նշեալ եր­կու պա­տահար­նե­րը ճանչցած վե­րապ­րողնե­րը։
Ինչ կը վե­րաբե­րի անոնց որոնք միա՛յն սփիւռքա­յին վի­ճակը ճանչցած են, եր­բեմն դժուարու­թիւն ու­նին ըն­կա­լելու այն ինչ որ հա­սարա­կաց է իրենց մի­ջեւ։ Եթէ չեմ սխա­լիր, կը թուի թէ - որոշ պա­րագա­ներու - Միացեալ Նա­հանգներ ապ­րող հա­յու մը եւ Ֆրան­սա ապ­րող հա­յու մը մի­ջեւ տար­բե­րու­թիւննե­րը կը հա­մապա­տաս­խա­նեն ամե­րիկա­ցիի մը եւ ֆրան­սա­ցիի մը մի­ջեւ գո­յու­թիւն ու­նե­ցող տար­բե­րու­թիւննե­րուն։
Այս պա­րագա­յին կա՛մ կը փոք­րա­նանք եւ կ՚ամ­րագրենք ան­դառնալի իրա­վիճակ մը, իբր փո­խադարձ ան­հասկա­ցողու­թիւն մը են­թադրեալ ինքնու­թեան դէմ յան­դի­ման, ուր իւրաքան­չիւրը ինքզինք պա­հապան հրեշ­տակ եւ իս­կա­կան սե­փակա­նատէր կը նկա­տէ, եւ կամ ալ կը գե­րազան­ցենք մաս­նա­յատ­կութիւննե­րը, որ­պէսզի ի վի­ճակի ըլ­լանք փոխանակելու իրա­կան հե­ռան­կարներ եւ տե­սակէտ­ներ, այն բա­նի վրայ որ սկիզ­բը միայն հա­սարա­կաց հիմ­նադրամ մըն էր, որ կը սպա­սէ ստանձնուելու եւ հար­ցապնդուելու՝ զօրու­թե­նական յա­րաբերութեան մը մէջ։

------------------------

(*) Կարպիս Քորթեան (Քեսապ, 1938 - Փարիզ, 2009), փիլիսոփայութեան դասախօս։ «Զօրեան» Հիմնարկի հիմնադիրներէն եղած է։ Ուսումնասիրութիւնը գրուած է Դեկտեմբեր 1998ին։

«Նոր Յառաջ», 14 Մարտ 2015