Մէկ ազգ, քանի՞ մշակութային ոլորտ. հայկական բազմազանութիւն

ՆԱՐԵԿ ՍԷՖԷՐԵԱՆ

Վերջերս «ել-փոստային կռիւ» ունեցայ մի անծանօթի հետ:

Դրան «կռի­ւ» կո­չելը չա­փազան­ցութիւն կը լի­նի: Աւե­լի ճիշտ, բուռն քննար­կում ու­նե­ցանք ել-փոս­տեր ստա­նալով ու ու­ղարկե­լով: Իրար գտել էինք ընդհա­նուր ծա­նօթի մի­ջոցով, ով խո­հեմ գտնուեց ու խօ­սակ­ցութիւ­նից զերծ մնաց:

Խնդի­րը արե­ւելա­հայե­րէնի ու արեւմտա­հայե­րէնի շուրջ էր, մաս­նա­ւորա­պէս` եթէ կան երկու առան­ձին հա­յերէն լե­զու­ներ, կամ եթէ եր­կուսն էլ մի լե­զուի մաս­նիկներն են: Ու­րիշ տար­բե­րակ­ներ էլ կան, եւ նաեւ կա­րելի է, որ մարդ արե­ւելա­հայե­րէնին ու արեւմտահայերէնին միառ­ժա­մանակ տար­բեր բնո­րոշումներ տայ: Նա­մակա­կիցս ինքնավստա­հօրէն պնդում էր, որ կայ միայն մէկ հա­յոց լե­զու: Իմ դիր­քո­րոշումն այն է, որ դրանք «քոյր լե­զու­նե­ր» են:

Հի­մա, պատ­մա­կանօ­րէն, քա­ղաքա­կանօ­րէն, փի­լիսո­փայօ­րէն, գա­ղափա­րախօ­սակա­նօրէն, կա­րելի է պնդել, որ` յի­րաւի, կայ մէկ, իւ­րա­յատուկ լե­զուա­կան ժա­ռան­գութիւն, որը հայ ժո­ղովրդին կա­պում է իրար: Կան լաւ, ող­ջա­միտ փաս­տարկներ այդ ուղղու­թեամբ: Գործնա­կանում, սա­կայն, հեշտ է մատ­նանշել, որ արե­ւելա­հայե­րէնն ու արեւմտահայերէնը տար­բերւում են իրա­րից հնչիւննե­րի առու­մով (ինքս էլ կարճ, տարբերու­թիւննե­րը բա­ցատ­րող տե­սանիւ­թեր եմ պատ­րաստել անգլե­րէնով, արեւելահայե­րէնով, ու արեւմտա­հայե­րէնով), բա­ռապա­շարի ու քե­րակա­նու­թեան առումով, եւ նաեւ ուղղագ­րութեան առու­մով. Հա­յոց լե­զուին Խորհրդա­յին Միու­թիւնում փո­խել տրուեց իր գրե­լու ձե­ւը 1922 թուակա­նին եւ մի ան­գամ եւս 1940 թուակա­նին: Իրանում օգտագործուող հա­յերէ­նը շա­րու­նա­կում է մնալ արե­ւելա­հայե­րէն, սա­կայն աւանդա­կան ուղղագ­րութեամբ գրուած, նոյն ուղղագ­րութիւ­նը, որ դեռ օգ­տա­գործւում է արեւմտահայերէնում, ինչպէս եւ միշտ էլ եղել է գրա­բարում:

Այս ամէ­նը բա­ւակա­նին գիտ­ա­կան դար­ձաւ, այո, գու­ցէ եւ մի քիչ ձանձրա­ցու­ցիչ: Սա­կայն կա­րեւոր է հա­շուի առ­նել, օրի­նակ, երբ բա­նը հաս­նի դա­սաւան­դե­լու եւ սո­վորե­լու լե­զուն: Եթէ ես հա­յերէ­նի դա­սըն­թա­ցի ար­ձա­նագ­րուեմ, ու­րեմն ստի­պուած եմ որո­շում կատարելու, կամ եր­կու կամ երեք որո­շումներ, ու­զած-չու­զած: Աւե­լին, եթէ որո­շեմ հայերէնի դաս վա­րել, ապա կրկնա­կի պէտք է վստահ լի­նեմ, որ քոյր լե­զու­նե­րից մէ­կը պիտի ընտրեմ: Կամ գու­ցէ եր­կուսն էլ կը դա­սաւան­դեմ` գրա­բարի հետ միասին, եթէ ժամանակ լի­նի: Սա պարզ, գործնա­կան իրա­կանու­թիւն է:

Այս տե­սակի գործնա­կան իրա­կանու­թեան հետ Հա­յաս­տա­նում գրե­թէ ամէն օր առընչութիւն են ու­նե­նում Հա­յաս­տա­նից դրսի հա­յերը: Յի­շում եմ եր­կար ժա­մանակ Երեւանում ապ­րող մի սփիւռքա­հայ, ով նշում էր, որ Լոս Ան­ջե­լեսից բազ­մա­զանու­թիւնն է կա­րօտում: Հա­մաձայն եմ: Երա­զան­քի իրա­կանու­թիւն է հայ­կա­կան հայ­րե­նիք ու­նե­նալը, բայց` կո­պիտ օրի­նակ բե­րեմ, այստեղ դժուար է որա­կաւոր, իս­կա­կան կո­րէական ճաշարան յա­ճախել: Քիչ կո­պիտ, աւե­լի դի­պուկ` Հա­յաս­տա­նի հա­սարա­կու­թեան ազ­գա­յին, կրօ­նական, եւ լե­զուա­կան միատար­րութիւ­նը տա­րած­ւում է ոչ միայն փո­ղոցում սեւամորթնե­րի վրայ աչք տնկող­նե­րի վրայ, այլ նաեւ հայ­կա­կան բազ­մա­զանու­թիւնը գնահատե­լու պա­կասի:

Այո, հայ­կա­կան բազ­մա­զանու­թիւն: Ծի­ծաղե­լի է հնչում այդ բա­ռակա­պակ­ցութիւ­նը, բայց ես պնդում եմ, որ Հա­յերի բնու­թա­գրումն իսկ որ­պէս ազգ գո­յու­թիւն ու­նի այն փաս­տով, որ շատ բազ­մա­զա­նու­թիւն կայ բո­լոր իրենց հայ հա­մարող ան­ձանց մէջ: Թէ չէ, հա­յե­րը կը մնա­յին սոսկ մի հա­մայնք կամ պար­զա­պէս մի ցե­ղա­խումբ:

Հա­յերի մէջ լե­զուա­կան բազ­մա­զանու­թիւն կայ, ինչպէս վե­րը նշուեց: Մեր բո­լոր գրի չառնուած բարբառնե­րը թան­կա­գին են` շա­տերը, ի դէպ, զոհ գնա­ցած Հա­յոց Ցեղասպանութեանը: Բարբառնե­րից բա­ցի, արե­ւելա­հայե­րէնն ու արեւմտա­հայե­րէնը` իւրա­քան­չիւ­րը, կրում է հա­րուստ գրա­կան ժա­ռան­գութիւն` չան­տե­սելով նաեւ մի­ջին հայերէ­նի գրականութիւնը կամ գրա­բարը, ին­չը հա­զարա­մեակ ու կէս օրի­նաչափն էր: Իսկա­պէս ափ­սոս է, որ Հա­յաս­տա­նի հա­յերը բա­ցառա­պէս ծա­նօթ են արե­ւելա­հայե­րէնի հետ` խորհրդա­յին ուղղագ­րութեամբ: Մեր դպրոց­նե­րը ին­չո՞ւ չեն կա­րող գո­նէ նե­րածա­կան դասըն­թացներ ու­նե­նալ արեւմտա­հայե­րէնի, գրա­բարի, կամ առնուազն աւան­դա­կան ուղղագ­րութեան մա­սին:

Հա­յերի մէջ կրօ­նական բազ­մա­զանու­թիւն կայ: Հա­զուա­գիւտ է գտնել հա­յեր, ով­քեր գո­նէ անու­նով քրիս­տո­նեայ չեն` թէեւ կան բազ­մա­թիւ աթէիստ Հա­յեր, նաեւ պատ­մութիւններ մահ­մե­դական կամ իս­լա­մացուած Հա­յերի մա­սին քիչ չեն դուրս գա­լիս Թուրքիայից վեր­ջին տա­րինե­րում: Բայց ան­գամ հայ­կա­կան քրիս­տո­նէու­թիւնը մեծ հարստու­թիւն ու­նի, որից շա­տերը Հա­յաս­տա­նում տե­ղեակ չեն: Էջ­միածի­նը ան­կասկած հա­ւատ­քին կենտրոնն է, բայց Սի­սի Կա­թողի­կոսի` այժմ Ան­թի­լիասում, Լի­բանա­նում, եւ Կոս­տանդնու­պոլսի (Ստամ­բուլ) եւ Երու­սա­ղէմի պատ­րիարքնե­րի նշա­նակու­թիւնն ու դե­րը հա­զիւ թէ քննարկւում են Հա­յաս­տա­նում:

Աւե­լին, բազ­մա­դարեայ հայ կա­թողի­կէ (կա­թոլիկ) աւան­դութիւն գո­յու­թիւն ու­նի, ամէ­նից յայտնի Վե­նետի­կում ու Վիեն­նա­յում գոր­ծող Մխի­թարեան Միաբա­նու­թեան մի­ջոցով, դրա ան­հա­ւատա­լի տպագ­րա­կան եւ կրթա­կան գոր­ծունէու­թեամբ 18րդ, 19րդ, եւ 20րդ դարերում, մին­չեւ այ­սօր: Ար­դեօք Հա­յաս­տա­նում շա­տերը գի­տե՞ն, որ Մխի­թարեան դպրոց կայ Երե­ւանում: Գի­տե՞ն հայ կա­թողի­կէ քոյ­րե­րի (մայ­րա­պետ­նե­րի) մա­սին, ով­քեր այնքան գնա­հատե­լի աշ­խա­տանք են կա­տարում պա­տանի­ների հետ Գիւմրիում:

Բո­ղոքա­կան հա­յերը հա­մեմա­տաբար նոր երե­ւոյթ են` հաս­տա­տուե­լով 19րդ դա­րում Օսմա­նեան Կայսրու­թիւնում ամե­րիկեան մի­սիոնար­նե­րի հետ: Ներ­կա­յ հայ աւետարանական շար­ժումը առաջ մղեց ար­դիական կրթու­թիւնը եւ գի­տու­թիւնը այն ժամանա­կուայ հա­յերի մէջ: Լու­սա­ւորու­թեան կա­րեւոր աղ­բիւր էր դա մաս­նա­ւորա­պէս օսմա­նահայ գա­ւառ­նե­րում, ներ­քին շրջան­նե­րում:

Գի­տեմ, որ շա­տերը սա կար­դա­լով վրդո­վուած կը լի­նեն հայ աւե­տարա­նական­նե­րի եւ հայ կա­թողի­կէնե­րի հա­մադ­րութեամբ Հա­յաս­տա­նեայց Եկե­ղեցու հետ: Բայց եթէ Օս­մա­նեան Կայսրու­թեան իշ­խա­նու­թիւննե­րը թքած ու­նէին դրանց մի­ջեւ տար­բե­րակումներ դնե­լու երբ մեր նախ­նի­ներին ջար­դում էին հա­րիւր տա­րի առաջ, ու­րեմն ես էլ կ՚ան­տե­սեմ որե­ւէ սահմա­նագ­իծ դնել երբ հպար­տա­նամ մեր ժա­ռան­գութեան բազ­մա­զանու­թեամբ այ­սօր:

Հայ­կա­կան բազ­մա­զանու­թեան մէկ այլ ոլորտ խո­հանոցն է: Պարս­կա­հայե­րը իւ­րա­յատուկ ու­տեստ­ներ ու­նեն իրենց աւան­դու­թեամբ, մինչդեռ օս­մա­նահայ ժա­ռանգ­նե­րը` արա­բական աշ­խար­հում, Թուր­քիայում, Բուլղա­րիայում, Յու­նաս­տա­նում ու Կիպ­րո­սում (նաեւ իրենց սե­րունդնե­րը այ­լուր), իրենց նա­խընտ­րու­թիւն­ներն ու­նեն: Հա­յաս­տա­նի հա­մար, սա­կայն, Ռու­սա­կան Կայսրու­թիւնը հա­ւանա­բար այնքան էլ յար­մար չէր ինչ-որ խո­հա­նո­ցային աւան­դութիւններ առաջ բե­րելու հա­մար. Խորհրդա­յին Միու­թիւնը որ այդպի­սին չէր վստահ, գո­նէ մին­չեւ 1940ական­նե­րին եւ յե­տոյ ներ­գաղթի ալիք­նե­րը չե­ղան: Հա­ճելի է տեսնել ան­կա­խու­թիւ­նից ի վեր Երե­ւանում այսպէս ասած «օս­մա­նահայ ճա­շարան­նե­րի» բա­ցու­մը, նաեւ` վեր­ջերս Սի­րիայից ներ­հոսքից ել­նե­լով: Բայց դեռ տա­րօրի­նակ է հնչում շատ սփիւռքա­հայե­րի հա­մար, ասենք, փա­թաթուած խա­ղողի տե­րեւ­նե­րին «տոլ­մա» անուանե­լը, եւ ոչ «սար­մա»: Վեր­ջինս նշա­նակում է «փա­թաթուած» թուրքե­րէնով, մինչդեռ առա­ջինը նշա­նակում է «լցո­նուա­ծ»: Ու­րեմն, օս­մա­նահա­յերի հա­մար միայն լցո­նուած բան­ջա­րեղէն­նե­րը կա­րող են «տոլ­մա» կո­չուել: Սա, ի հար­կէ, փոքր, բա­ւակա­նին աննշանակա­լի մի բան է, սա­կայն ար­տա­ցոլում է հայ­կա­կան հան­րա­պետու­թիւնում` աւե­լի լայն վերցրած հայ ազ­գի մա­սին տե­ղեկու­թեան ընդհա­նուր պա­կասը:

Այդ տե­ղեկու­թեան պա­կասի գլխա­ւոր պատ­ճա­ռը պարզ է. շատ քիչ են արեւմտահայախօս­նե­րը, հայ կա­թողի­կէնե­րը եւ աւե­տարա­նական­նե­րը Հա­յաս­տա­նում, գրե­թէ չկայ աւան­դա­կան ուղղագ­րու­թեամբ գրուած հան­րա­յին գրու­թիւն կամ ցու­ցա­նակ: Բայց մտա­հոգու­թիւնս այն է, որ շա­տերի մօտ Հա­յաս­տա­նում բաց լի­նելու ընդհա­նուր սակաւու­թիւն կայ այն բա­ների նկատ­մամբ, որոնք տար­բեր են, նոր են, ար­տա­սովոր են: Սա բնո­րոշ է բո­լոր փոքր, փակ հա­սարա­կու­թիւննե­րի: Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թիւնը հա­մեմա­տաբար փոքր հա­սարա­կու­թիւն է, այո, սա­կայն հա­մեմա­տաբար մի մեծ ազ­գի մաս է կազ­մում: Պէտք է բա­ցու­թիւն լի­նի Հան­րա­պետու­թիւնում ազ­գի զա­նազան մշա­կու­թա­յին ար­տա­յայ­տութիւննե­րի նկատ­մամբ: Վստահ, օրի­նակ, հա­մասե­ռու­թեան լայ­նա­ծաւալ մերժումը Հա­յաս­տա­նում հաս­կա­նալի է որ­պէս արեւմտեան բազ­մա­զանու­թեան, արեւմտեան կոս­մո­պոլի­տու­թեան հա­կազ­դե­ցու­թիւն: Բայց ար­դեօք Հա­յաս­տա­նի Հանրապետու­թիւնը պէտք չէ՞ ընդգրկի հայ­կա­կան բազ­մա­զանու­թիւնը, հայ­կա­կան կոսմոպոլիտու­թիւնը: Մենք հա­մաշ­խարհա­յին մի ժո­ղովուրդ ենք, ու­զած-չու­զած: Հա­յերի գո­յատեւ­ման գաղտնի­քը շատ ու շատ դա­րեր հէնց այդ կոս­մո­պոլի­տու­թիւնն է եղել, ցանկա­նան կամ գնա­հատեն դա որոշ հա­յեր, կամ ոչ:

Մեր մո­լորա­կի միակ աշ­խարհագ­րա­կան տա­րած­քը, որը յա­ջողու­թեամբ է ար­տա­ցոլում հայ­կա­կան բազ­մա­զանու­թիւնը, Հա­րաւա­յին Կալի­ֆոր­նիան է` Լոս Ան­ջե­լեսի շրջա­նը, ուր աշ­խարհի ամէն ան­կիւնից հա­յեր են տե­ղափո­խուել վեր­ջին շատ տաս­նա­մեակ­նե­րի ընթացքում: Ար­դիւնքում ծի­ծաղե­լի բա­ներ են տե­ղի ու­նե­նում, ինչպէս օրի­նակ մի պատմութիւն, որ ծա­նօթս պատ­մեց: Իր կող­քի տա­նը տե­ղափո­խուե­ցին հա­յեր եւ նա` որ­պէս արե­ւելա­հայա­խօս, ու­րիշնե­րին ներ­կա­յաց­րեց նրանց որ­պէս «հա­րեւա­ն»: Սա­կայն նրանք արեւմտա­հայա­խօս էին, եւ քոյր լե­զուով այդ բա­ռը աւե­լի շուտ «դրա­ցի» է: Նեղուեցին, որովհե­տեւ կար­ծե­ցին, որ իրենք «հա­յուա­ն» էին անուան­ւում: Իրո­նիան նրա­նում է, որ այս բա­ռը ոչ թէ հայ­կա­կան է, այլ արա­բերէ­նով, պարսկե­րէնով, թուրքե­րէնով «անա­սու­ն» է նշա­նակում. հայ­հո­յանք է: Ըստ երե­ւոյ­թին մեր ար­մատնե­րը Մի­ջին Արեւելքից մեզ կան­չում են, ինչքան էլ հե­ռու գնանք:

Գու­ցէ հա­յերէ­նի ապա­գան Ամե­րիկա­յում հար­ցա­կանի տակ է, բայց հայ ինքնու­թիւնը բաւակա­նին ամուր դիր­քե­րում է գտնւում այնտեղ: Ես կ՚ասէի, որ հայ­կա­կան ինքնու­թիւնը ինքն իրեն վտան­գի տակ չէ, թէեւ այդ ինքնու­թիւնը ճիշդ ինչ կը նե­րառի տար­բեր կը լի­նի տար­բեր տե­ղերում, տար­բեր ժա­մանակ­նե­րում: Պատ­ճա­ռը, որ հայ ինքնու­թիւնը վտանգուած չէ գո­նէ մա­սամբ նրա հա­մար է, որ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թիւնը գոյութիւն ու­նի որ­պէս կենտրո­նական, հա­մընդհա­նուր ներ­քա­շող հան­գա­մանք ամ­բողջ ազ­գին հա­մար:

Քա­ջալե­րելի կը լի­նէր եթէ գտնուէին աւե­լի լաւ պայ­մաններ երկրում հայ­կա­կան բազմազա­նու­թեան բո­լոր տար­րե­րի ար­տա­յայտ­ման, նաեւ` նո­րերի զար­գացման հա­մար: Պէտք է ճա­նաչենք, ըն­դու­նենք, եւ գնա­հատենք մեր բազ­մա­զա­նու­թիւնը որ­պէս իս­կա­պէս հա­րուստ, հնա­գոյն ազ­գա­յին ժա­ռան­գութեան փո­խան­ցում, եւ որ­պէս աղ­բիւր մեր ապա­գայ զար­գաց­ման հա­մար` բազ­մա­զան ուղ­ղու­թիւն­նե­րով:

«Հետք», Յունուար 9, 2015 (http://hetq.am/arm/news/58037/mek-azg-qani-mshakutayin-olort-haykakan-bazmazanutyun.html)