«Տիգրանի կերպարանափոխութիւնները» քիչ մը մութ այս անուանումին ետին կը թաքնուի հսկայական գիւտ մը, որուն հեղինակն է Ալեքսանդր Սիրանոսեան, հրատարակութիւն՝ «Sources d’Arménie»ի։ Գիրքը ձեռք բերելու համար կարելի է դիմել՝ contact@sourcesdarmenie.com հասցէին։
Նոյեմբեր 27ին Փարիզի «Մազարին» գրադարանին մէջ տեղի ունեցաւ սոյն հատորին շնորհահանդէսը։ Ա.. Սիրանոսեանի աշխատասիրութեան մասնակցած է Մաքսիմ Եւատեան, որ Լիոնի Կաթողիկէ համալսարանի (Université Catholique) դասախօս է, «Sources d’Arménie»ի նախագահ, որուն հետ այս առթիւ տեսակցութիւն մը ունեցած է Փարիզի «Նոր Յառաջ»ը։
«Նոր Յառաջ» - Ընդհանուր առմամբ օփերայի եւ թատրոնի մասին հայութեան վերաբերող քանի՞ նիւթեր երեւան հանած էք։
Մաքսիմ Եւատեան - Գտած ենք թատրոնի եւ օփերայի վերաբերող 640 բնագիրներ, որոնք կապ ունին Հայաստանի եւ հայութեան հետ։ Այս աշխատանքը սկսած է Ալեքսանդր Սիրանոսեանը։ Սկիզբը միա՛յն 24 երկերու անունները գիտէինք։ Յայտնաբերած ենք նաեւ մեծ թիւով երաժշտական նօթագրութիւններ։ Նոյնիսկ երեւակայել կարելի չէր այսքան նիւթերու գոյութեան մասին։
«ՆՅ» - Ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ որ այսքան մեծ թիւով նիւթեր «թաքնուած» մնացած ըլլան, ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ որ ֆրանսացի եւ եւրոպացի բանասէրներու, երաժշտասէրներու ուշադրութենէն վրիպած ըլլան։ Գաղտնի՞ք մը կայ։
Մ.Ե. - Ո՛չ անպայման։ Բայց նկատի ունեցէք որ այդ բոլորը հաւաքագրելը ասկէ քանի մը տարի առաջ հսկայական աշխատանք կը պահանջէր։ Պէտք էր այցելել ամբողջ Եւրոպայի գրադարանները կամ մատենադարանները եւ հետազօտութիւններ կատարել։ Սակայն այսօրուան թուայնացման պայմաններու մէջ կրնաս տունդ նստած մինչեւ տասը հազար գրքոյկներ (livret) «թերթատել» եւ աչքէ անցընել։ Ասիկա մեծ յեղափոխութիւն մըն է։ Այս աշխատանքը իրականացած է շնորհիւ թուայնացման գիւտին։ Անշուշտ, կարելի չէր հատորի մը սահմաններուն մէջ ամփոփել հայութեան մասին մեր ձեռքին տակ գտնուող թատերական ու երաժշտական թեմաներով բոլոր նիւթերը, այդ պատճառով ալ հատուածներու ընտրութիւն կատարած ենք։ Օրինակի համար պատմական վեց Տիգրաններուն մասին շիւրջ 150 թատերգութիւն կամ օփերա գոյութիւն ունի եւ այդ բոլորը մատնանշելը գրեթէ անկարելի գործ մըն էր։
«ՆՅ» - Եւրոպացիները ի՞նչ աղբիւրներէ օգտուած են։
Մ.Ե. - Միայն յունական եւ լատինական աղբիւրները օգտագործուած են, իսկ վերոնշեալ 150 գործերու հեղինակներէն ո՛չ մէկը հայ եղած է։ Հետաքրքրականը այն է, որ այդ բոլոր Տիգրանները բարի եւ բարեգործ անձնաւորութիւններ եղած են, դրական դէմքեր, որոնք յոյն եւ հռոմէացի հակառակորդներու կամ կայսրութիւններու դէմ պայքարած են։ Ըսեմ, թէ հայ-հռոմէական կապերու մասին ծաւալուն նիւթեր կան։ Օրինակի համար՝ Ներոնի ժամանակ Հայաստանի Զենոպիա թագուհիին մասին շուրջ 100 օփերաներ յօրինուած են, ուր կան թէ՛ երեւակայական եւ թէ իրական դրուագներ։
«ՆՅ» - Ե՞րբ դադրած է հայկական թեմաներուն օգտագործումը։
Մ.Ե. - 1590 թուականին գրուեցաւ թատերական առաջին երկը։ Ապա՝ 1630-1770 ժամանակաշրջանին, այսինքն՝ Նոր Ջուղայի առեւտրական ցանցին վերածնունդի օրերուն, կրկին «կապը» վերահաստատուած է, երբ օրուան խոճաներու եւ իշխանական տոհմերու միջեւ յարաբերութիւնները ներշնչած են գրողները, որոնք այդ ժամանակուան դէմքերն ու դէպքերը «փոխադրած» են հին դարաշրջան եւ անոնց հիման վրայ նոր ստեղծագործութիւններ կատարած են։ Տեղեկացնեմ, թէ այս թատերախաղերու կէսէն աւելին Վենետիկ գրուած են, իսկ մնացեալը Եւրոպայի զանազան երկիրներուն մէջ՝ Ֆրանսա, Իտալիա, Գերմանիա, Սպանիա եւ այլուր։
«ՆՅ» - Մոցարթը այս մասին որեւէ ստեղծագործութիւն ունի՞։
Մ.Ե. - Անմիջապէս ըսեմ, թէ Մոցարթը այսպէս կոչուած «իտալական շարժումին» դէմ ըլլալով իր յօրինած բոլոր օփերաներէն դուրս հանած է հայկական թեմաները, որոնք ըստ իրեն իտալական շունչ ունէին։ Անոր համար առաջնահերթը գերմաներէն լեզուուվ եւ գերմանական շունչով օփերաներ «գրելն» էր։ Այս երկերը գրուած են քարնավալներու համար։ Ուրեմն՝ զուարճանքներ են։
«ՆՅ» - Հռչակաւոր թատերագիրներ, երաժիշտներ մասնակցա՞ծ են այս շարժումին։
Մ.Ե. - Անշուշտ։ գրողներէն՝ Գորնէյ, Վոլթէր։ Իսկ երաժիշտներէն՝ Վիվալտի, Ալպինոնի, Սքարլաթի, Հէնտէլ, Ռամօ եւլն.:
«ՆՅ» - Ձեր ըսածներէն կարելի է եզրակացնել, թէ հայերը օտարներուն մօտ մեծ վարկ կը վայելէին։
Մ.Ե. - Այդպէս է։ Այն ժամանակ տեսակ մը նորոյթի վերածուած էր հայերը սիրաշահիլը, քանի որ այդպէսով ժողովուրդը կը սիրաշահուէր։ Հայկականացումը կամ ես կ՚ըսէի «Տիգրանականացումը» թատերական երկի մը կամ օփերայի մը յաջողութեան գրաւականն էր։
«ՆՅ» - Այս օփերաները երաժշտական արժէքնե՞ր են։
Մ.Ե. - Հարկաւ։ Իւրաքանչիւր ամառ տարբեր երկիրներու փառատօներուն կը ներկայացուին նման օփերաներ։ Էքս-ան-Փրովանսի, Նիսի կամ Անժէի մէջ անցնող երկու տարուան ընթացքին բեմադրուած են այդպիսի գործեր։ Ցաւ ի սիրտ, օրին հայոց պատմութեան հետ գոյութիւն ունեցող «մտերմութիւնը» այսօր դժբախտաբար անյայտացած է…։
«ՆՅ» - Պատճառն ի՞նչ է։
Մ.Ե. - Որովհետեւ այնուհետեւ օփերայի արուեստին մէջ «նորոյթ» դարձաւ ֆրանսական յեղափոխութիւնը։
«ՆՅ» - Բացի Տիգրաններէն ուրիշ ո՞ր արքաներու մասին թատերական կամ օփերայի նիւթեր կան։
Մ.Ե. - Թիւով եօթը թագաւորներու մասին յօրինումներ կան, որոնցմէ յիշենք՝ Տրդատները, Արտաւազդները, Արտաշէսները։
«ՆՅ» - Իսկ հայ կին տիպարներէն ի՞նչ անուններ կարելի է յիշատակել։
Մ.Ե. - Անոնցմէ նշանաւոր են՝ Տիգրան Մեծին կինը, մայրը, քոյրերը, Հռիփսիմէ, Գայեանէ ու իր դուստրը, եւ Զենոպիան շատ նշանաւոր էր, որովհետեւ ան իբր տիպար ներկայացուած է շուրջ 50 գործերու մէջ։
«ՆՅ» - Բացի հայութենէն, ուրիշ ո՞ր ժողովուրդներուն մասին այսպիսի ստեղծագործութիւններ կան։
Մ.Ե. - Պարսիկ ժողովուրդի նախահայրերուն (Աքեմենեանները՝ Կիւրոս թագաւորով,
Սասանեանները եւայլն) մասին բազում երկեր կան։ Սակաւաթիւ են վրացիներու վերաբերեալ նիւթերը...։
«ՆՅ» - Բացի օփերաներէն, թատերգութիւններէն եւ նօթագրութիւններէն, արդեօք նկարչական արուեստին վերաբերող փորագրութիւններ (gravure) ալ յայտնաբերա՞ծ էք։
Մ.Ե. - Միւսներուն բաղդատմամբ թիւով շատ չեն այդ փորագրութիւնները, որոնց մէկ մասը զետեղած ենք այս հատորին մէջ։
«ՆՅ» - Որքա՞ն ժամանակ յատկացուցած էք այս աշխատանքին։
Մ.Ե. - 2011ին սկսանք այս գործը։ Պէտք է ըսել որ այս հրատարակութիւնը իրագործելու համար յատուկ գնահատանքի արժանի է հեղինակը՝ Ալեքսանդր Սիրանոսեանը, որ անցնող երեք տարիներուն ընթացքին մեծ աշխատանք կատարած է։
«Նոր Յառաջ», Դեկտեմբեր 6, 2014
No comments:
Post a Comment