«Նոր Ջուղայեցիները ստիպուած եղան իրենք զիրենք վերստին կազմակերպել ոչ որպէս առեւտրական համայնք, այլ՝ արդի ազգի մը կորիզը»

Ժ.Չ.

Պատմաբան փրոֆ. Սե­պուհ Աս­լա­նեան Գա­լիֆոր­նիոյ Եու.Սի.Էլ.Էյ հա­մալ­սա­րանի հայագի­տական ամ­պիոնի վա­րիչն է (փո­խարի­նած է փրոֆ. Ռի­չըրտ Յով­հաննէ­սեանը)։ Ան գլխա­ւոր բա­նախօսն էր եւ գլխա­ւոր գի­տական խորհրդա­տուն «Կիւլպէն­կեան» հաստատութեան կողմէ Հոկ­տեմբե­ր 16-17ին Լիզ­պո­նի մէջ կազ­մա­կեր­պուած հայոց, փորթուկալ­ցիներու, հրեաներու եւ մահմետականներու առեւտրա­կան յա­րաբե­րու­թիւննե­րուն եւ անոնց մի­ջեւ գոյութիւն ունեցած ցան­ցե­րուն մա­սին գի­տաժո­ղովին։
Նկա­տի առ­նե­լով փրոֆ. Աս­լա­նեանի գի­տական վաս­տա­կը հա­յագի­տական ուսումնասիրու­թիւննե­րուն մէջ, «Նոր Յառաջ» անոր հետ հան­դի­պում ու­նե­ցաւ այս մարզին մէջ իր տարած հետազօտական աշխա­տան­քին մօ­տէն ծա­նօթա­նալու համար։

«Նոր Յա­ռաջ» - Լիզ­պո­նի հա­մագու­մա­րին ըն­թացքին ար­ծար­ծուե­ցան մե­տաք­սի ճամբուն եւ ընդհան­րա­պէս մի­ջազ­գա­յին առեւ­տուրի մար­զին մէջ հայ վաճառականներու կա­րեւոր դե­րակա­տարու­թեան երե­ւոյթները։ Հայ առեւտրա­կան­նե­րը այն ժա­մանակ ո՞ւր կը ստա­նային իրենց կրթու­թիւնը։

Սե­պուհ Աս­լա­նեան - Շատ հե­տաքրքրա­կան հար­ցում մըն է։ Ըսեմ, որ տա­կաւին նոր սկսած է այս հար­ցը լրջօ­րէն ար­ծարծուիլ կամ ու­սումնա­սիրուիլ։ Վա­ճառա­կան­նե­րը ընդհան­րա­պէս ու­սում ստա­նալու քա­նի մը մի­ջոց­ներ ու­նէին տաս­նեօթներորդ դա­րուն։ Անոնք Նոր Ջու­ղա­յի Ս. Ամե­նափրկիչ վան­քին շրջա­փակին մէջ իրենց հա­մաշ­խարհա­յին ցան­ցի գեր-կեդ­րո­նը ու­նէին վա­ճառա­կանա­կան կա­ճառ մը, ուր այդ ճիւ­ղին վե­րաբե­րեալ ուսման դա­սըն­թացքնե­րը կը վա­րէր Կոս­տանդ Ջու­ղա­յեցի անու­նով վարժա­պետ մը։ Ան հա­ւանա­բար իր ձեռ­քին տակ ու­նէր իր­մէ առաջ նախ­կին վա­ճառա­կան­նե­րուն բազ­մա­թիւ կրկնա­տոմար­նե­րը։ Վա­ճա­ռա­կան­նե­րը այն ատեն տա­րինե­րով (եր­բեմն 10-20 տա­րի կամ նոյ­նիսկ աւե­լի) կը շրջա­գայէին եւ վե­րադար­ձին իրենց ու­նե­ցած շա­հին մէկ քա­ռոր­դը կը պա­հէին, իսկ մնա­ցեալ առիւ­ծի բա­ժինը կը յանձ­նէին ոչ-շրջուն եւ մնա­յուն տեղ գրա­ւող դրա­մատէր խո­ճանե­րուն։ Շրջող վա­ճառա­կան­նե­րը այդ կրկնա­տոմար­նե­րուն մէջ մանրամաս­նօ­րէն կը նկա­րագ­րէին իրենց ճա­նապար­հորդու­թիւնը, ծա­խած ապ­րանքնե­րը, եւայլն։ Հա­ւանա­բար Կոս­տանդ Ջու­ղա­յեցին այդ տե­ղեկու­թիւննե­րէն օգ­տուելով կրցած էր կա­րեւոր դա­սագիր­քի նման ձե­ռագիր մը կազ­մել, որ այ­սօր մե­զի հա­սած է քա­նի մը օրինակ­նե­րով։ Այս պա­րագան սա­կայն ու­սումնա­սիրու­թեան կը կա­րօտի, որով­հե­տեւ մենք տա­կաւին պրպտումնե­րու առա­ջին հանգրուանին կը գտնուինք։

Բա­ցի այդ, ջու­ղա­յեցի­ները ու­նէին ու­սում ստա­նալու այլ կա­րեւոր մի­ջոց մը. եւ­րո­պացի կաթողի­կէ առա­քելա­կան­նե­րը, որոնք հաս­տա­տուած էին Նոր Ջու­ղա­յի մէջ եւ կրօն­քի ազա­տու­թիւն ու վա­ճառա­կանու­թեամբ զբա­ղելու իրա­ւունք ու­նէին, հիմ­նած էին ոչ-պաշտօ­նական դպրոց­ներ, ուր կը յա­ճախէին վա­ճառա­կան հա­յերու զա­ւակ­նե­րը՝ եւրոպական լե­զու­նե­րը սեր­տե­լու հա­մար։ Անոնք եթէ Հնդկական ով­կէանո­սի մէջ պի­տի աշ­խա­տէին՝ փոր­թուկա­լերէն կը սոր­վէին եւ այս ըն­թացքը շա­րու­նա­կուած է մին­չեւ 1700ական­նե­րու վեր­ջե­րը (հա­կառակ անգլիացի­ներու տի­րապե­տու­թեան հո­լովոյ­թին)։ Բայց եթէ այդ նոյն հա­յերը Մի­ջերկրա­կանի բե­մին վրայ պի­տի աշ­խա­տէին՝ իտա­լերէ­նը կ՚ու­սումնա­սիրէին, որ «լին­կուա ֆ­րանքա­յի» առա­ջին հանգրուանն էր, այլ խօս­քով՝ անոնք իտա­լերէ­նի մի­ջոցով ընդհան­րա­պէս ֆրան­սե­րէն կը սոր­վէին, բայց նաեւ սպա­ներէն լե­զուն կը սեր­տէին։ Ու­սեալ այդ շրջուն վա­ճառա­կան­նե­րը ար­տադրած էին տար­բեր լե­զու­նե­րով բազ­մա­թիւ թարգմա­նու­թիւններ, որոնք տա­կաւին կ՚ու­սումնա­սիր­ւին։ Անոնք մե­զի ձգած են մեծ ժա­ռան­գութիւն մը որ բա­ւականաչափ չէ հե­տազօ­տուած։

«ՆՅ» - Ի՞նչ կը ներ­կա­յաց­նէին խո­ճանե­րը։

Ս.Ա. - Կրնամ ըսել, թէ խո­ճանե­րու դա­սակար­գը ոչ միայն շատ յա­ռաջա­դէմ էր առեւտրական ճիւ­ղին մէջ, բայց նաեւ հո­յակապ դե­րակա­տարու­թիւն ու­նե­ցած է մշակութա­յին մար­զի զար­գացման առու­մով եւ ասի­կա տա­կաւին վաղ ար­դի շրջա­նին, այսինքն 1500-1800 տարինե­րու ըն­թացքին։ Այն ատեն հա­յոց պատ­մութեան մէջ բառացիօրէն տե­ղաշարժ մը տե­ղի ու­նե­ցաւ, իսկ մշա­կու­թա­յին դաշ­տին մէջ Հայ­կա­կան լեռ­նաշխար­հը դադ­րե­ցաւ կեդրոն ըլ­լա­լէ՝ մերթ ընդ մերթ տե­ղաւո­րուե­լով ծո­վերուն եւ ովկէանոս­նե­րուն եզեր­քը գտնուող նա­ւահանգստա­յին քա­ղաք­նե­րուն մէջ, ինչպէս՝ Մատրաս, Կալ­կա­թա, Սու­րաթ, Ամսթեր­տամ, Մար­սի­լիա, Վե­նետիկ, Պո­լիս եւ Զմիւռնիա։ Այս վայ­րե­րուն մէջ երեք հա­րիւր տա­րուան ըն­թացքին գո­յացաւ նոր դա­սակարգ մը եւ կրնանք ըսել թէ ձեւով մը՝ հայու նոր տեսակ մը կեր­տուեցաւ, որ կը կո­չուէր նաւահանգստա­յին կամ ծո­վային հայ, զանազանելու հա­մար ցա­մաքա­յին հա­յերէն, որոնք աւե­լի շատ հո­ղին վրայ կեդ­րո­նացած էին։

Այդ նոյն նա­ւահանգստա­յին հա­յերն էին որոնք մշա­կու­թա­յին հսկա­յական աշ­խա­տանք տա­րած են՝ հաս­տա­տած են տպագ­րութեան կեդ­րոններ, կա­տարած են թարգմանութիւններ, բա­ցած են դպրոց­ներ, ինչպէս Վե­նետի­կի Մու­րատ-Ռա­փայէ­լեան վար­ժա­րանը կամ Կալ­կա­թայի Մար­դա­սիրա­կան ճե­մարա­նը։

«ՆՅ» - Յե­տագա­յին սա­կայն այս կրթա­կան շար­ժումը իր դրա­կան հե­տեւան­քը ու­նե­ցաւ նաեւ այ­լուր եւ յան­գե­ցաւ Էջ­միած­նի, Մոս­կուայի եւ Թիֆ­լի­սի մէջ յա­ջոր­դա­բար «Գէորգեան», «Լա­զարեան» ճե­մարան­նե­րուն եւ «Ներ­սի­սեան» վար­ժա­րանին հիմ­նադրու­թեան…։

Ս.Ա. - Ան­շուշտ չեմ ան­տե­սեր այդ կրթա­կան կեդ­րոննե­րուն կա­րեւո­րու­թիւնը, բայց կ՚ենթադրեմ, թէ Վե­նետի­կի Մու­րատ-Ռա­փայէ­լեանը եւ Կալ­կա­թայի Մար­դա­սիրա­կան ճեմարա­նը աւելի կա­րեւոր դե­րակա­տարու­թիւն ու­նե­ցած են սե­րունդնե­րու դաստիարակութեան գոր­ծին մէջ։ Յա­մենայն դէպս, ամ­փո­փելով քիչ առաջ ըսած­ներս, կրնամ ըսել թէ այդ շրջա­նը ու­նե­ցաւ իր եր­կու յատ­կութիւննե­րը, որոնք հա­յոց պատմութեան նկա­րագի­րը դրոշ­մած են: Առա­ջին՝ ծո­վափ­նեայ եւ նա­ւահանգստա­յին կեդրոննե­րու կա­րեւո­րու­թիւնն է, իսկ երկրորդ յատ­կա­նիշը այն է որ վա­ճառա­կան­նե­րը, կղերական­նե­րու ընտրա­նի դա­սակար­գը եւ տպագ­րիչնե­րը ան­դա­դար շրջած ու ծո­վային ճամ­բորդու­թիւններ ու­նե­ցած են եւ իրենց գոր­ծունէու­թեամբ, նաեւ փոր­ձա­ռու­թեանց հաւաքագ­րումով կեդ­րո­նական դեր խաղա­ցած են ո՛չ միայն հա­յերու այ­լեւ ամ­բողջ աշխարհի պատ­մութեան մէջ։

«ՆՅ» - Ճամ­բորդող վա­ճառա­կան­նե­րու ըն­տա­նիքը ի՞նչ թիւ կը կազ­մէր։

Ս.Ա. - Ըստ Յա­րու­թիւն Տէր Յով­հա­նեան­ցի «Պատ­մութիւն Նոր Ջու­ղա­յի՝ ի Սպա­հան» երկհա­տորեայ եր­կին (1850ին գրուած եւ 1880ին հրա­տարա­կուած) մէջ բե­րուած վկայութիւննե­րուն՝ մե­ծահա­րուստ վա­ճառա­կան ըն­տա­նիք­նե­րու թի­ւը 20էն 30ի շուրջ էր։ Պէտք է ըսել, թէ Նոր Ջու­ղա­յի բնակ­չութեան թի­ւը միշտ ալ փոքր եղած է եւ տար­բեր շրջան­նե­րուն 30 հա­զարը չէ ան­ցած։ Իսկ այդ նոյն փոք­րա­թիւ հա­մայնքը իր հսկա­յական ազ­դե­ցու­թիւնը եւ հետ­քը ձգած է մեր այ­սօ­րուան պատ­մութեան եւ կեան­քին վրայ։

«ՆՅ» - Վա­ճառա­կան այդ երեսուն ըն­տա­նիք­նե­րը իրենց առեւտրա­կան աշ­խա­տան­քին քով որ­քա­նո՞վ նպաս­տած են տար­բեր եր­կիրնե­րու հա­մայնքնե­րու զար­գացման գոր­ծին եւ ի՞նչ ներդրում ու­նե­ցած են մշա­կու­թա­յին կեդ­րոննե­րուն մէջ։

Ս.Ա. - Անոնք շատ կա­րեւո­րու­թիւն կու տա­յին մե­կենա­սու­թեան եւ բա­րերար աշխատանքին։ Առանց անոնց դրա­մագ­լուխին ու­սումնա­կան կեդ­րոննե­րը չէին կրնար կան­գուն մնալ եւ մա­նաւա՛նդ գիր­քեր չէին տպագ­րուեր։ Ընդհան­րա­պէս իւ­րա­քան­չիւր հա­մայնք նման դա­սակար­գի մը կա­րիքը ու­նի, որ թէ՛ նիւ­թա­կան ներդրում կա­տարէ եւ թէ այդ դրամագլուխը ճիշդ ձե­ւով օգ­տա­գոր­ծէ։ Կա­րեւո­րը ո՛չ թէ դրամ ու­նե­նալն է այդ դրա­մը ճիշդ ձե­ւով գոր­ծա­ծելը։

«ՆՅ» - Կա­րեւոր է գիտ­նալ թէ այդ ան­ձե­րը հայ­կա­կան հո­ղին վրայ ինչպի­սի՞ գործունէու­թիւն ծա­ւալած են կամ ի՞նչ ձե­ւով ազ­դած են ազ­գա­յին գի­տակ­ցութեան վրայ։

Ս.Ա. - Քիչ առաջ նշե­ցի Մու­րատ-Ռա­փայէ­լեան վար­ժա­րանի օրի­նակը, որ մե­զի հա­մար Օքսֆոր­տի կամ Քէմպրի­ճի կա­րեւո­րու­թիւնը ու­նէր տաս­նիններորդ դա­րուն, եթէ ոչ աւե­լի ուշ ալ։ Վար­ժա­րանը հիմ­նուած է Էտուարտ Ռա­փայէլ Ղա­րամեան­ցի եւ իր փե­սայի՝ Սամուէլ Մու­րա­տեանի մի­ջոցաւ, որոնք եր­կուքն ալ հարստու­թիւն դի­զած են Չի­նաս­տա­նի մէջ եւ առեւտրա­կան շա­հերէ գո­յացած այդ գու­մա­րը յատ­կա­ցու­ցած են Մխի­թարեան Միաբա­նու­թեան, որ­պէսզի Եւ­րո­պայի հո­ղին վրայ ու­նե­նան կրթա­կան կեդ­րոն։ Անոնք նախապայ­ման դրած էին որ վար­ժա­րանը պի­տի ծա­ռայէ որբ եւ դրա­մական մի­ջոց­նե­րէ զուրկ հայ երի­տասարդ սե­րունդին՝ առանց դա­ւանան­քի խտրու­թեան։ Այդ երիտասարդութիւ­նը կու գար Հա­յաս­տա­նէն կամ այն օրե­րուն Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան տի­րապե­տու­թեան տակ գտ­նուող շրջան­նե­րէն։

Կալ­կա­թայի Մար­դա­սիրա­կան ճե­մարանն ալ ջու­ղա­յեցի վա­ճառա­կան մը հիմ­նած է։ Նոյ­նը կա­րելի է ըսել նաեւ «Լա­զարեան»ի մա­սին։ Գի­տէք կա­րեւո­րը ոչ թէ քա­նակը այլ որա­կը եղած է, այ­սինքն անոնք կեր­տած են թի­ւով քիչ, սա­կայն որա­կաւոր կրթօ­ճախ­ներ։

«ՆՅ» - Այդ ըն­տա­նիք­նե­րը -ինչպէս ըսուեցաւ հա­մագու­մա­րի ըն­թացքին- երեք-չորս սերունդէ անդին չեն կրցած իրենց ժա­ռան­գութիւ­նը փո­խան­ցել…

Ս.Ա. - Մեր պատ­մութեան մէջ միշտ ալ հանդիպած ենք նման խո­չըն­դոտներու եւ մնա­յուն ու շա­րու­նա­կական խո­ղովակ­ներ չենք ու­նե­ցած մեր աւան­դութիւ­նը, կրթու­թիւնը կամ դրամագ­լուխը ապա­գայ սե­րունդնե­րուն փո­խան­ցե­լու առու­մով եւ պատ­ճառն ալ այն է որ հա­մայնքա­յին հա­մապա­տաս­խան կա­ռոյցներ եւ հիմ­նարկու­թիւններ (institutions) չենք ունեցած։ Այս մէ­կը ու­սումնա­սիրու­թեան կա­րօտող այլ նիւթ մըն է։ Մե­զի միշտ ալ պակ­սած են հա­ղոր­դակցու­թեան մի­ջոց­նե­րը։

«ՆՅ» - Այ­սօր, ան­ցեալի այդ երե­ւոյթնե­րէն ի՞նչ ու­սա­նելի դա­սեր կա­րելի է քա­ղել։

Ս.Ա. - Ինչպէս ըսի, այս մար­զին մէջ ու­նե­ցած ենք հա­րուստ ան­ցեալ մը, մա­նաւանդ ինչ կը վե­րաբե­րի Նոր Ջու­ղա­յի պարսկա­հայ վա­ճառա­կան­նե­րուն, որոնք կա­րելի է ըսել համաշխարհա­յին բազ­մամշա­կու­թա­յին հա­մայնք մը եղած են եւ եր­բեք չեն գոհացած միա՛յն ջու­ղա­յեցի կամ միա՛յն հայ ըլ­լա­լով։ Անոնք իւ­րա­քան­չիւր մշա­կոյ­թի կա­րեւոր եւ ընտրա­նի յատ­կութիւ­նը քա­ղած են ապա­գային նոյ­նը որ­դեգրե­լով իրենց կեան­քին ընթացքին։

Ես միշտ ընդգծած եմ, թէ 21րդ դա­րուն յա­ջողե­լու հա­մար հարկ է նախ բազ­մա­լեզուանի ըլլալ եւ բաց՝ աշ­խարհին հան­դէպ, պէտք է բաց միտք ու­նե­նալ ի տես՝ մշա­կոյթնե­րու տարբե­րու­թեան, որ­պէսզի կա­րելի ըլ­լայ գործնա­կան ձե­ւով որ­դեգրել լա­ւագոյն բա­ժին­նե­րը եւ անոնց մի­ջոցաւ կեր­տել նոր ինքնու­թիւն մը, որ կրնայ «հարստաց­նել» ան­ձը։

«ՆՅ» - Ար­դեօք պէ՞տք է դրւատել Շահ Աբ­բա­սը, որ բռնի կեր­պով եւ տե­ղահա­նու­թեամբ Պարս­կաս­տան փո­խադ­րեց շուրջ 400 հա­զար հա­յեր։

Ս.Ա. - Ես այդպէս չէի ըսեր։ Չմոռ­նանք, որ Շահ Աբ­բասն ալ իր նման­նե­րուն պէս բռնա­կալ թա­գաւոր մըն էր։ Այս պա­րագա­յին այդ արար­քը լաւ հե­տեւանքներ ու­նե­ցած է, հա­կառակ ջու­ղա­յեցի­ներու կրած չար­չա­րանքնե­րուն։ Կ՚են­թադրեմ, թէ մեր պատ­մութեան մէջ պէտք է տեղ մը յատ­կացնել պարսկա­կան սէ­ֆէվեան­նե­րու օժան­դա­կու­թեան, որոնց շնոր­հիւ նոր ջու­ղա­յեցի­ները մի­ջազ­գա­յին յա­ջո­ղու­թեան տի­րացած են։ Հարկ է նշել, թէ նոր ջուղայեցիներու եւ սէ­ֆէվ­եան­նե­րու մի­ջեւ վստա­հու­թեան եւ ներդրու­մի փո­խադարձ յարաբե­րու­թիւն մը գո­յու­թիւն ու­նէր։

«ՆՅ» - Հայ առեւտրա­կանու­թիւնը եթէ վե­րացաւ պատ­ճա­ռը նաեւ այն էր որ ձեր նշած այդ նա­ւահանգստա­յին ճամ­բա­ները գ­րա­ւուե­ցան եւ անոնց գործածութիւնը արգիլուեցաւ հայ վա­ճառա­կան­նե­րուն։ Ասի­կա այլ պե­տու­թիւննե­րէն կա­խեալ ըլ­լա­լու հարց մըն էր։ Այս երե­ւոյ­թը ինչպէ՞ս կը բա­ցատ­րէք։

Ս.Ա. - Նախ­քան այդ, 1747-48 թուական­նե­րուն ար­դէն ջու­ղա­յեցի­ներուն հա­մար յստակ էր որ իրենց ցան­ցը լու­ծուած է, թէ իրենց կեդ­րո­նը դար­ձած է վայ­րե­նի այլ բռնա­կալի մը թիրախը, յան­ձին Նա­դիր Շա­հին, որ փո­խարի­նեց սէ­ֆէվեան­նե­րը։ Ան կոր­ծա­նեց Նոր Ջուղան եւ Սպա­հանը, պատ­ճառ դառ­նա­լով տե­ղացի­ներուն թա­փառա­կանու­թեան։ Ան­կէ ետք շուրջ 20 տա­րուան ըն­թացքին առեւտրա­կան ցան­ցը հետզհե­տէ ոչնչա­ցաւ եւ հայ վաճառա­կան­նե­րը մեծ կո­րուստներ կրե­ցին եւ­րո­պական զա­նազան Արե­ւելեան Հնդկաստանի ըն­կե­րու­թիւննե­րէ (East India Companies) մա­­նաւանդ անգլիական ընկերութենէն, որ գա­­ղու­­թա­տիրու­­թեան ճամ­­բան բռնած էր եւ տաս­­նութե­րորդ դա­­րու վերջին քա­ռ­որ­դին տէրն ու տի­­րակա­­նը դար­­ձաւ Հնդկաս­­տա­­­նի։ Չմո­­ռանանք որ այս ըն­­կերու­­թիւննե­­րը ոչ միայն աշխարհի առա­ջին «Joint stock corporation»ն էին այլ հզօր եւ կեդրո­նացած պե­տու­թիւննե­րու օժան­դա­կու­թիւնը կը վա­յելէին։ Այս երե­ւոյ­թը եւ իրականու­թիւնը բաւակա­ն ծա­նօթ էին մեր ջու­ղա­յեցի­ներուն ինչ­պէս Արե­ւել­քի միւս բո­լոր հա­մայնքնե­րուն, որոնք ակա­նատես էին եւ­րո­պացի­ներու «յա­ջողու­թիւննե­րուն», թէ՛ առեւտրա­կան թէ՛ ալ ռազ­մա­կան եւ քա­ղաքա­կան (գա­ղու­թա­տիրա­կան) դաշ­տէն ներս։ Դա­տելով եւ­րո­պական ըն­կե­րու­թիւննե­րու այս յա­ջողու­թիւննե­րը կա­րելի է ըսել, որ ջուղայեցի­ները յան­գե­ցան այն եզ­րա­կացու­թեան, թէ 1700ական թուական­նե­րու վերջաւորու­թեան յա­ջողու­թեան միակ մի­ջոցը՝ կեդ­րո­նացած պե­տու­թիւն մը ու­նե­նալն էր, որ կ՚օժան­դա­կէր անգլիական բազ­մազգեան (multinational) գոր­ծակցու­թեան։

Ջու­ղա­յեցի­ները առ այդ ստի­պուած եղան իրենք զի­րենք վերստին կազ­մա­կեր­պե­լու, այս ան­գամ ոչ որ­պէս առեւտրա­կան հա­մայնք, այլ իբ­րեւ ար­դի ազ­գի մը կո­րիզը եւ ատոր համար ալ սկսան հրա­տարա­կել սահ­մա­նադ­րա­կան գրու­թիւններ։ Այս գծով կա­րելի է Մատ­րա­սի մէջ Շա­համիր Շա­համի­րեանի փայ­լուն օրի­նակը բե­րել։

«ՆՅ» - Կա­րելի՞ էր եր­կու խօս­քով ամ­փո­փել «Որո­գայթ Փա­ռաց»ը։

Ս.Ա. - Սահ­մա­նադ­րա­կան առա­ջին գրու­թիւննե­րէն մէկն էր «Որո­գայթ Փա­ռաց»ը, որ հա­մաշ­խարհա­յին տար­բեր հո­սանքնե­րու ազ­դե­ցու­թեան ար­գա­սիքն էր եւ «ծնունդ առաւ» անգլիացի­ներուն գա­ղու­թը հա­մարուող Մատ­րա­սի մէջ։ Այնտե­ղէն ծո­վային ճամ­բով նո­րանոր գա­ղափար­նե­րը կը հաս­նէին Եւ­րո­պա եւ Ամե­րիկա։ Կա­րելի է «Որո­գայթ Փա­ռաց»ը նկա­տել որ­պէս Հնդկաս­տա­նի մէջ լսուած կամ զ­գա­ցուած Ամե­րիկ­եան յե­ղափո­խու­թեան եւ սահ­մա­նա­դ­րութեան գա­ղափա­րին եւ մա­նաւա՛նդ ամե­րիկեան ան­կա­խու­թեան հռչակագրին առա­ջին ար­ձա­գանգ­նե­րէն մէկը։

«Նոր Յառաջ», Նոյեմբեր 18, 2014