Գերմանահայ պատմաբանը կ՛ահազանգէ` Հալէպի մէջ պահուած ցեղասպանութեան հայերէն արխիւները կ'ոչնչացուին մեր աչքերուն առջեւ

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

 

Գերմանացի պատմաբան Էլքը Հարթմանի մայրը հայ է: Անոր ուսումնասիրութիւններուն գլխաւոր առանցքը Օսմանեան կայսրութեան վերջին շրջանի հատուածն է: Ան մասնագիտութեամբ իսլամագէտ-օսմանագէտ է եւ ուսանած է Պերլինի համալսարանի Իսլամագիտութեան հիմնարկին մէջ, ապա պաշտօնավարած այնտեղ` 2003-2008 շրջանին, իսկ ներկայիս կ՛աշխատի իր տոքթորական աւարտաճառին վրայ որ կը կրէ «Զինուորագրութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ» խորագիրը: Էլքը Հարթմանն իր ամուսնոյն՝ Վահէ Թաշճեանի հետ, 2010 թուականին հիմնած է «Յուշամատեան» կայքը:

Հարթմանն յառաջիկայ Ապրիլէն մինչեւ Յուլիս որպէս այցելու դասախօս պիտի դասաւանդէ Գերմանիոյ Halle-ի համալսարանին մէջ նիւթ ունենալով՝ «Օսմանեան կայսրութեան մէջ քրիստոնեայ համայնքները» թեման:

Ինչո՞ւ օսմանագիտութիւնը ընտրեցիք որպէս մասնագիտութիւն :

Երբ պատմութիւն ուսանեցայ նկատեցի, որ եւրոպական պատմագիտութեան մէջ օսմանագիտութիւն չկայ: Յայտնի էր նաեւ, որ Օսմանեան կայսրութեան պատմութիւնը պէտք է մաս կազմէր եւրոպական պատմագիտութեան: Յետոյ, երբ աւելի ուշ սկսայ արեւելագիտութեամբ զբաղիլ, նկատեցի որ oսմանեան պատմութիւն մէջ հայերը չկան: Այս բոլորէն ետք, զգացի որ պէտք է օսմանագիտութեամբ զբաղիմ որպէսզի աւելի լաւ հասկնամ Եւրոպայի պատմութիւնն ու նաեւ հայ ժողովուրդի պատմութիւնը:

Դուք ձեր ամուսնոյն՝ պատմագէտ Վահէ Թաշճեանին հետ 2010-ին հիմնեցիք «Յուշամատեան» կայքը: Կարելի է՞ այդ մասին պատմել:

Ծրագիրը հիմնուեցաւ վերը նշածս մտահոգութիւններուն հիման վրայ: Այսինքն՝ պատմագիտութեան մէջ նկատուած բացը լրացնելու համար: Կայքէջը առիթ կու տար զարգանելու, տարածուելու ու մեծնալու: Մարդիկ կրնային իրենց մասնակցութեամբ լրացնել այդ բացերը, անոնք իրենց նկարներով, գիտելիքներով եւ ունեցած տուեալներով կրնային օգնել որ կայքէջը աճի: Ըսեմ նաեւ որ կայքէջը interactive է եւ կրնայ նոր ձեւով կամուրջ հանդիսանալ հայութեան զանազան սերունդներուն, ինչպէս նաեւ հայութեան եւ այլ ժողովուրդներու միջեւ:

Կայքէջը առանց միջնորդներու, առանց հաստատութեան, առանց հեղինակութիւններու կը հասնի ամէն տուն: Կը հասնի մինչեւ Պիթլիս եւ Վան: Կը հասնի մեր ժողովուրդի որեւէ հատուածին առանց միջնորդութիւններու: Ասոնք են մեծ առաւելութիւնները: Իսկ պատմագիտական առումով մենք կը փորձենք հաւաքել  այն նիւթերը, յուշերը, լուսանկարներ ու ձայնագրութիւններ որ կապ ունին ու կը վերաբերին հայոց կեանքին հետ ու յատկապէս Օսմանեան կայսորութեան մէջ 1915 թուականէն առաջ:

Եւրոպայի մէջ նկատելի է որ հայ-թրքական երկխօսութիւն ստեղծելու փորձեր կան: Ի՞նչ ունիք ըսելիք այս ուղղութեամբ, յատկապէս որ Գերմանիոյ մէջ դուք նմանօրինակ հաւաքի մը մասնակցած էք:

Ճիշդը՝ մենք այս առումով շատ սորվելիք ունինք գերմանական փորձէն: Անոնք անդրադարձած են իրենց պատմութեան եւ լաւ գիտեն իրենց յանցանքներն ու սխալները: Գալով ձեր հարցին, յայտնեմ որ ես մասնակցեցայ “Speaking to One Another” խորագրով ծրագրի մը որուն նպատակներէն էր երկխօսութիւն ծաւալել հայերու եւ թուրքերու միջեւ: Այդ ծրագրին մէջ կային հայեր, որիբք եկած էին Հայաստանէն, Պոլսէն, գաւառներէն ու անգամ անոնց մէջ կային թրքացած ու իսլամացած (թերեւս նաեւ իսլամացուած- Ս. Ա.) հայեր: Բայց զարմանալին այն էր, որ այդ հաւաքին ընթացքին ես ոչ մէկ թուրք դահիճի զաւակը, թոռը կամ ծոռը տեսայ: Յետոյ, մտածեցի որ եթէ մենք երկխօսութեան մասին պիտի խօսինք, ապա՝ ո՞ւր էր թուրքը: Եթէ պիտի խօսէինք երկխօսութեան եւ հաշտեցման մասին, ապա ատոր մէջ խնդրոյ առարկան 1915 -1916 թուականներուն գործուած ցեղասպանութեան  խնդիրն էր: Այս ծրագրին մէջ միշտ կը շեշտուէր որ պայման չէր որ անցեալին մասին շատ խօսինք եւ պայման չէր նաեւ, որ շեշտը դնէինք ցեղասպանութեան եղելութեան վրայ: Բայց ինծի համար ճիշդ ցեղասպանութեան թեման է որ հայերը եւ թուրքերը ի մի պիտի բերէ երկխօսութեան մէկ սեղանի շուրջ:

Եթէ ցեղասպանութեան թեման հանենք, այլապէս մենք երխօսութեան պէտքը չունինք  թուրքերուն հետ: Այո՛, հանդիպումները շատ կարեւոր են: Ու հասկնալի է նաեւ որ անոնք որոնք Թուրքիոյ մէջ կ'ապրին, անոնց համար դժուար է խօսիլ ցեղասպանութեան մասին: Իսկ ինչ կը վերաբերի Գերմանիոյ, կարեւոր է որ գերմանացին Թուրքիոյ մէջ ապրող մարդոց տեսակէտը չորդեգրէ: Գերմանացին պէտք է բարձրաձայն խօսի ու պէտք է հայերուն դէմ իրականացուած ջարդը իր անունով անուանել:

Յառաջիկայ տարի մենք պիտի նշենք Ցեղասպանութեան հարիւրամեակը: Այս առումով կրնաք խօսիլ այն արխիւներուն մասին ուր կարեւոր նիւթեր կան այդ թեմայով եւ արդեօք որոշ ընելիքներ կա՞ն այս ուղղութեամբ:

Հսկայական գործ ունինք ընելիք: Պատմագիտական նիւթերը բաւական շատ են: Եւ  շատ են յատկապէս հայերէնով գրուած արխիւները: Անհատներու գրած պատմութիւներն ալ բաւական են եւ այդ արխիւներուն կարեւոր մէկ տոկոսը կը գտնուի Հայաստանի մէջ: Իմ ցարդ կատարած ուսումնասիրութիւններէս  կարողացած եմ պարզել որ 19-րդ դարու Օսմանեան կայսրութեան սահմաններուն մէջ ապրած հայութեան մասին շատ քիչ գրուած է: Արխիւային հզօր ժառանգութիւն կայ ու մեր գլխաւոր կեդրոնացումի առանցքը պէտք է ըլլան հայկական արխիւները: Ի վերջոյ, որովհետեւ մենք է որ հայերէն գիտենք եւ օտարը դժուար թէ գայ եւ հայերէն սորվի ու գիտաշխատութիւններ ընէ: Կան նաեւ օսմանեան աղբիւրները, բայց գլխաւոր աղբիւրները, ըստ իս, հայկական աղբիւրներն են: Մենք պէտք է կարդանք ու արժեւորենք մեր աղբիւրները ու տէրը դառնանք այդ պատմութեան:

Ո՞ւր կը գտնուին հայկական աղբիւրները այսօր:

Իմ նշած կարեւորագոյն աղբիւրները եկեղեցական արխիւներու մէջ են: Այդ արխիւները կը գտնուին Հայաստան, Պոլիս ու Երուսաղէմ: Չմոռնանք Հալէպը, անշուշտ, ուր այսօր տխուր ու մտահոգիչ իրավիճակ կը տիրէ:

Մեր աչքերուն առջեւ Հալէպ քաղաքն ու հայկական գաղութը կը քանդուին ու մենք չենք կրցած պէտք եղածին չափ օգտուիլ ու փրկել այդ արխիւները: Հոն կան անձնական արխիւներ ու լուսանկարներ եւ Հալէպը յայտնի է անհատական արխիւներու հարուստ հաւաքածուներով: Հալէպի մէջ հայերու տուներուն մէջ նոյնիսկ շատ կարեւոր արխիւներ կային: Ուղղակի ցաւ կը պատճառէ այս բոլորը վերյիշելը:

Իսկ Հայաստանի մասին:

Հայաստանի մէջ ալ քիչ չեն այդ արխիւները: Կան անհատներու յուշեր եւ անհատական արխիւներ, որոնք թանգարաններու մէջ են եւ քիչ ուսումնասիրուած են: Ճիշդ է որ որոշ աշխատանք կը տարուի այս ուղղութեամբ, բայց տակաւին կոթողային գործ մը կայ որ պէտք է առաջ տարուի:

Պատմեցիք թէ Պէյրութի մէջ երբ «Յուշամատեան»ի աշխատանքներու ծիրին մէջ իրեր կը հաւաքէիք, անհատ մը մօտեցած էր ձեզի ու ըսած, թէ երէկ ահագին իրեր աղբը թափած էր ու դուք պատասխանած էիք անոր ըսելով. «Լաւ կ'ըլլայ որ ձեր ունեցած  իրերը ոչ թէ աղբը թափէիք, այլ այդ գանձերը ընդունող վայրը մենք ըլլայինք»: Ի՞նչ կարելի է ըսել այս առումով:

Ճիշդը՝ այո, այդպէս պատահեցաւ: Գիտէք, մեր բուն խնդիրը այն է, որ վերապրողները իրենց հետ բերած ու պահած էին իրեր, որոնք իրենց համար շատ մեծ նշանակութիւն ունէին: Ըլլայ նկար, բաղնիքի թաս, կամ ընտանիքի շերեփ: Այսպիսի իրեր մէկ կամ երկու սերունդ կը պահէ, բայց երրորդ ու չորրորդ սերունդը իր պահարանին մէջ եղող իրերը կը ժողվէ ու ցաւօք օր մը աղբը կը թափէ: Հին ապրանքները երբ կորսնցնեն պատմութիւն մը փոխանցելու ներուժը կը դառնան անխօս ու անիմաստ: Ատոր համար ալ մարդիկ կը թափեն այդ «անարժէք» դարձած ապրանքները:

Ինչպէ՞ս անարժէք կը դառնան այդ իրերը:

Երբ իր մը կը կորսնցնէ իր պատմելու ուժը կը դառնայ անիմաստ: Երբ յիշատակը կը կորսուի, իրը կը դառնայ համր ու անխօս, հետեւաբար՝ անարժէք: Ատոր համար ալ այդ իրերը ցաւօք կը նետուին աղբաման: «Յուշամատեան»ի նպատակներէն է նաեւ այս իրերը պահել – պահպանելը: Մեր նպատակն է այդ գտնուած իրերը թուայնացնել ու եթէ հնարաւոր է՝ անոնց պատմութիւնները արձանագրել ու թուայնացնել:

Ցեղասպանութեան գլխաւոր տուժողները արեւմտահայ հատուածներն են, որոնք այսօր տարածուած են ու կ'ապրին աշխարհով մէկ: Նկատելի է նաեւ, որ այսքան երկար  ժամանակէ ետք Սփիւռքը լուրջ ծրագիր մը չունի Ցեղասպանութեան ճանաչման խնդիրը առաջ մղելու ու աւելի կարեւորը՝ այդ հանգրուանէն ետք իրականցուելիք մեքանիզմներուն կապակցութեամբ լուրջ առաջադրութիւններ տակաւին չեն երեւիր: Դուք որպէս պատմաբան,ի՞նչ կը մտածէիք այս առումով, մանաւանդ որ ձեր խօսքը կրնայ որպէս գիտական հիմք ծառայել:

Ես պիտի ուզէի որ մենք ոչ միայն մեր մեռնիլը, այլ նաեւ մեր կեանքը յիշենք: Մենք պէտք է մեր պատմութեան տէրը ըլլանք ու եթէ մինչեւ օրս ահագին բան կորսնցուցած ենք ինչպէս  հող, կոթող, եկեղեցի եւ մեծ հարստութիւն, ապա այդ կորուստներուն դիմաց մենք ունինք մեր յիշողութիւնը:

Արեւմտահայաստանի ողջ տարածքէն մեզի մնացածը մեր յիշողութիւնն է ու մենք պէտք է պահենք այդ յիշողութիւնը: Ողբին մասին ըսելիք չունիմ: Սգալն ալ բնական դրոյթ է, բայց պէտք է լաւատես աչքերով նայինք ապագային: Ողբին կողքին կը հաւատամ որ պէտք է յիշենք կեանքը ու ճիգ ընենք վերակենդանացնելու մեր անցեալը:

«Հետք», Փետրուար 10, 2014 (http://hetq.am/arm/interviews/32468/germanahay-patmabany-kahazange-halepi-mej-pahuats-cexaspanutean-hayeren-arkhi%D6%82nery-kochnchacuin-mer-achqerun-arjev.html)